De Menapii in Gallia Belgica. Onderzoek naar de grenzen van het Menapisch gebied

Sien Demuynck
Persbericht

Op de grens: op zoek naar antieke scheidingslijnen

“Wat denken ze? Dat wij in een oud Gallisch dorpje leven, volledig afgescheiden van de wereld?” uitte iemand onlangs in Het Nieuwsblad. Ondanks het toegenomen onderzoek naar de interactie tussen Galliërs en Romeinen vanaf 57 v.C., blijft het op Asterix en Obelix gebaseerde cliché van afgezonderde woonplaatsen in Gallisch België bestaan. Maar waren die Galliërs wel afgescheiden van de wereld? En leefden ze in kleine, oude dorpjes, met strikte grenzen tussen hen in?

Het voorbije decennium wakkerde de interesse voor de Menapii, een Germaanse stam die zich na de veroveringen van Caesar in Gallië aan de Noordzeekust settelde en onderwerp van dit onderzoek, aan. Dankzij luchtfotografie nam het aantal vindplaatsen toe en het beeld van een afgesloten gemeenschap werd langzaam bijgesteld. De Menapische interactie met de Noordzee én het binnenland blijkt veel ingenieuzer dan tot nu toe gedacht. Slechts één gegeven werd in het nieuwe onderzoek nooit in vraag gesteld: de grenzen van de civitas Menapiorum, het bestuurlijk-administratief gebied waarbinnen de Menapii leefden. De hypotheses hierover dateren uit de jaren zestig van de twintigste eeuw en zijn later algemeen aanvaard. Tijdens het onderzoek voor mijn bachelorproef in 2019 botste ik zo op een onverwachte problematiek. Door de rivier de Schelde als grens te aanvaarden, wordt de antieke stad Turnacum (Tournai) opgedeeld tussen de Menapii en de stam van de Nervii, hoewel geen enkele archeologische vondst hiervan getuigt. Daarbij rees de vraag op basis van welke bronnen deze grenzen bepaald zijn en hoe strikt we ze mogen aanvaarden. De aanzet voor een masterproef was gegeven.

Zowel geografische elementen als namen van plaatsen spelen een belangrijke rol in het bepalen van grenzen, vandaag de dag én in de oudheid. Het onderzoek werkt in twee richtingen: elementen uit de oudheid kunnen verklaard worden door hedendaags onderzoek; onderzoek naar de oudheid biedt inzicht in het leven van vandaag.

 

De Menapii in de bronnen

Verschillende antieke bronnen dragen bij tot de kennis over de Menapii. Er zijn in de eerste plaats de literaire bronnen: verhalen en beschrijvingen van antieke auteurs die via de handschriftelijke traditie tot ons gekomen zijn. Daarnaast staan de documentaire bronnen. Die zijn meestal in hun originele staat en vorm door archeologen ontdekt. In het geval van de Menapii gaat het om grafopschriften, militaire diploma’s en militaire stempels. Onder een derde categorie vallen de mijlstenen, itineraria en notitiae: opsommingen van antieke steden en (reis)routes.

Stempel op een baksteen, geproduceerd door een eenheid van Menapiërs in Rheinzabern (Duitsland) en gevonden in Mainz (Duitsland).Militaire stempel.

 

Mijlsteen van Tongeren.Mijlsteen van Tongeren.

De antieke bronnen leren ons verbazend weinig over het Menapisch gebied. Reden genoeg om je af te vragen hoe onderzoekers in de vorige eeuw uit deze bronnen een begrenzing konden bepalen. Wat de bronnen wél vertellen: de Menapii waren zouthandelaars en kweekten varkens voor de ham. Daarnaast leefden ze in een moerassig en bosrijk gebied. En minstens vanaf de tweede eeuw n.C. bestond er een militaire eenheid van Menapische soldaten gestationeerd in Britannia, het zuiden van het huidige Groot-Brittannië. Tot slot vertelt de antieke schrijver Plinius dat de Menapii ten oosten van de Schelde wonen en komen ze vaak samen met de Morini aan bod, vermoedelijk hun buurvolk.  Dan toch enige geografische aanwijzing?

 

De nederzettingen in het Menapisch gebied

Enkele antieke steden en vele sites lieten sporen na tot vandaag (zie Figuur 1 in bijlage). Van een zestal grotere nederzettingen is de antieke naam bewaard gebleven: Cassel, Estaires, Wervik, Kortrijk, Escautpont en Tournai. Samen met de hedendaagse gemeentes en archeologische sites die toegeschreven worden aan de Menapii zijn deze uitgebreid onderzocht. Door per site de archeologische resten en antieke opschriften te bestuderen was het mogelijk verschillende nederzettingen met elkaar in verband te brengen. Een tendens in de opkomst en neergang van de sites kon gereconstrueerd worden per regio en per type site.

Voor de afbakening van het gebied is uitgegaan van de grenzen die moderne onderzoekers veronderstellen, maar die later in de masterproef meer in detail zijn onderzocht. Uiteraard zijn er naast de 32 besproken sites nog op vele andere plaatsen in het gebied restanten uit de Romeinse tijd aangetroffen. Meestal gaat het echter om slechts enkele sporen van een woonst en zijn deze vondsten niet bepalend voor de conclusie van de masterproef. Omdat de waterlopen in het Menapisch gebied van cruciaal belang zijn, is ervoor gekozen deze als ordenend principe te gebruiken. Op die manier kwam een drieledige opsomming tot stand. Langs de (antieke) kustlijn bleken vooral Romeinse forten te vinden die eind tweede eeuw opgericht werden tegen aanvallers. Langs de Leie is een combinatie van zeer kleine tot grotere nederzettingen te vinden die via verschillende wegen in verbinding stonden met het oosten en het westen van de civitas. De vele villa’s (herenboerderijen) op het platteland langs de Schelde speelden een cruciale rol voor handelscentra zoals Tournai, Kerkhove en Waasmunster. Deze centra stonden via grote heirbanen in contact met het hele Romeinse Rijk.

 

De grenzen van het Menapisch gebied

Na het bestuderen van de bronnen over de Menapii en het onderzoek naar de nederzettingen, blijft de vraag naar hun grenzen overeind. Een extra literatuurstudie bleek nodig om een antwoord te kunnen formuleren. In de tweede helft van de twintigste eeuw lanceerden onderzoekers zoals Siegfried De Laet en Roland Delmaire verschillende hypotheses over de grenzen van het Menapisch gebied. Zij steunden, naast de antieke bronnen, hoofdzakelijk op de grenzen van de middeleeuwse bisdommen, op de grenzen van de pagi (administratieve eenheden uit de vroege middeleeuwen met aan het hoofd een graaf) en op de toponymie (plaatsnaamkunde). Tegen al hun veronderstellingen is steeds hetzelfde argument in te brengen: het is niet bewezen dat middeleeuwse grenzen teruggaan op de oudheid. Voor mijn onderzoek naar de vroege keizertijd (57 v.C. – 284 n.C.) worden de bestaande hypotheses dus niet bevestigd door de bronnen. Hoewel ik zelf op basis van mijn onderzoek een voorstel tot begrenzing gedaan heb, bleek het niet mogelijk een sluitend antwoord te bieden op de onderzoeksvraag (zie Figuur 2 in bijlage). Het is wachten op de vondst van nieuw literair, documentair of archeologisch materiaal om de bestaande hypotheses te kunnen bevestigen of weerleggen. Maar het cliché van afgesloten dorpjes is alvast wél omvergeworpen.

Bibliografie

Literaire bronnen

Ammianus Marcellinus. Histoire. 2: Livres XVII-XIX, G. Sabbah (ed.), Collection des Universités de France, Parijs, 1970.

Aurelius Victor. Livre des Césars, P. Dufraigne (ed.), Collection des Universités de France, Parijs, 1975.

Caesar. Guerre des Gaules. 1: Livres I-IV, L.-A. Constans (ed.), Collection des Universités de France, Parijs, 1972.

Caesar. Guerre des Gaules. 2: Livres V-VIII, L.-A. Constans (ed.), Collection des Universités de France, Parijs, 1967.

Caesar. Oorlog in Gallië, Vincent Hunink (vert.), Amsterdam, 2018.

Cassius Dio. Dio’s Roman History. III. Books XXXVI-XL, E. Cary (ed.), The Loeb Classical Library, Londen, Cambridge (Massachusetts), 1969.

Gregorius Turonensis, Historia Francorum, B. Krusch (ed.), Monumenta Germaniae historica. Scriptores rerum Merovingicarum, 2e uitg., Berlijn, 1937-1951.

Hieronymus. Saint Jérôme. Lettres. I-VIII, J. LABOURT (ed.), Collection des Universités de France, Parijs, 1949-1963.

Itinerarium provinciarum: Cuntz, Otto (ed.), Itineraria Romana, I, Stuttgart, 1929, 1-85.

Martialis. Épigrammes. 2.2: Livres XIII-XIV, H. J. Izaac (ed.), Collection des Universités de France, 2e uitg., Parijs, 1961.

Notae Tironianae:  Zangemeister, Karl, ‘Zur Geographie des römischen Galliens und Germaniens nach den Tironischen Noten’, Neue Heidelberger Jahrbücher, 2 (1892), 1-36.

Notitia dignitatum: Seeck, Otto (ed.), Notitia dignitatum, Berlijn, 1876.

Notitia dignitatum: Neira Faleiro, Concepción, La Notitia Dignitatum: nueva edición crítica y comentario históric, Madrid, 2005.

Notitia Galliarum: Mommsen, Theodorus, Monumenta Germaniae Historica AA 9, 1892, 552-612.

Notitia Galliarum: Seeck, Otto (ed.), Notitia dignitatum, Berlijn, 1876, 261-274.

Orosius. Histoires (Contre les Païens). 1: Livres I-III, M.-P. Arnaud-Lindet (ed.), Collection des Universités de France, Parijs, 1990.

Orosius. Histoires (Contre les Païens). 2: Livres IV-VI, M.-P. Arnaud-Lindet (ed.), Collection des Universités de France, Parijs, 1991.

Plinius Maior. Natural History, Volume II: Books 3-7, H. Rackham (ed.), The Loeb Classical Library, Londen en Cambridge (Massachusetts), 1942.

Ptolemaeus. Handbuch der Geographie. Einleitung und Buch 1-4, I, A. Stückelberger en G. Graβhoff (ed.), Bazel, 2006.

Strabo. The Geography of Strabo II, T.E. Page (ed.), The Loeb Classical Library, Londen en Cambridge (Massachusetts), 1966.

Strabo. Strabons Geographika, S. Radt (ed.), I en V, Göttingen, 2002 en 2006.

Strabo. The Geography of Strabo, D.W. Roller (ed.), Cambridge, 2014.

Tabula Peutingeriana: Miller, Konrad, Die Peutingerische Tafel, 2de uitg., Stuttgart, 1916.

Tacitus. Histoires. Livres IV et V, H. Le Bonniec en J. Hellegouarc’h (ed.), Collection des Universités de France, Parijs, 1992.

Tacitus. Historiën, Vincent Hunink (vert.), Amsterdam, 2010.

 

Epigrafische bronnen

L’année épigraphique (AE)

Cagnat, René en Besnier, Maurice (ed.), L’année épigraphique - 1930, Parijs, 1931.

Cagnat, René en Besnier, Maurice (ed.), L’année épigraphique - 1931, Parijs, 1932.

Merlin, Alfred (ed.), L’année épigraphique - 1956, Parijs, 1957.

Merlin, Alfred (ed.), L’année épigraphique - 1957, Parijs, 1958.

Chastagnol, André e.a. (ed.), L’année épigraphique - 1975, Parijs, 1978.

Corbier, Mireille e.a. (ed.), L’année épigraphique - 1994, Parijs, 1997.

Corbier, Mireille e.a. (ed.), L’année épigraphique - 1995, Parijs, 1998.

Corbier, Mireille e.a. (ed.), L’année épigraphique - 2000, Parijs, 2003.

Corbier, Mireille e.a. (ed.), L’année épigraphique - 2003, Parijs, 2006.

Corbier, Mireille e.a. (ed.), L’année épigraphique - 2008, Parijs, 2011.

Brusin, Johannes, Inscriptiones Aquileiae, II, Udine, 1992.

Cagnat, René, ‘Un nouveau diplôme militaire’, Journal des savants, 9 (1930), 412-416.

Corpus inscriptionum Latinarum (CIL)

Mommsen, Theodorus (ed.), Corpus inscriptionum Latinarum, III.2, Berlijn, 1873.

Mommsen, Theodorus, Hirschfeld, Otto en Domaszewski, Alfredus, Corpus Inscriptionum Latinarum, III Suppl. 2, Berlijn, 1902.

Hülsen, Christianus (ed.), Corpus inscriptionum Latinarum, VI.4.1, Berlijn, 1894.

Bormann, Eugenius (ed.), Corpus inscriptionum Latinarum, XI.1, Berlijn, 1888.

Hirschfeld, Otto en Zangemeister, Carl (ed.), Corpus inscriptionum Latinarum, XIII.1.2, Berlijn,

1904.

Bohn, Oscar (ed.), Corpus inscriptionum Latinarum, XIII.3.1, Berlijn, 1901.

Mommsen, Theodorus (ed.) Corpus inscriptionum Latinarum, XIII.3.2, Berlijn, 1906.

Stein, Ernestus (ed.), Corpus inscriptionum Latinarum, XIII.6, Berlijn, 1933.

Dressel, Henricus (ed.), Corpus inscriptionum Latinarum, XV.1, Berlijn, 1891.

Mommsen, Theodorus en Nesselhauf, Heribertus (ed.), Corpus inscriptionum Latinarum, XVI, Berlijn, 1936.

Walser, Geroldus (ed.), Corpus inscriptionum Latinarum, XVII.2, Berlijn, 1986.

de Longpérier, Adrien, ‘Notice sur un vase gaulois de la collection du Louvre’, Bulletins de la société historique et littéraire de Tournai, 3 (1853), Tournai, 205-213.

de Schoutheete de Tervarent, Amedé, ‘Découvertes Gallo-Romaines faites au Steenwerk à Belcele-1864’, Annalen van den Oudheidkundigen kring van het Land van Waas, 2 (1864-1867), 209-228.

Delmaire, Roland (ed.), Le Nord (Carte archéologique de la Gaule, 59), Parijs, 1996.

Deman, Albert en Raepsaet-Charlier, Marie-Thérèse, Nouveau recueil des Inscriptions latines de Belgique (ILB²) (Latomus, 264), Brussel, 2002.

Diehl, Ernst, Inscriptiones Latinae christianae veteres, I, Berlijn, 1925.

Dolata, Jens, Römische Ziegelstempel aus Mainz (Mainzer Archäologische Schriften, 13), I, Mainz, 2014.

Duval, Paul-Marie, Les inscriptions antiques de Paris, I en II, Parijs, 1960.

Frere, Sheppard, Roxan, Margeret en Tomlin, Roger (ed.), The Roman inscriptions of Britain, II.1, Gloucester, 1990.

Kuhnle, Gertrud, Argentorate. Le camp de la VIIIe légion et la présence militaire romaine à Strasbourg (Römisch-Germanisches Zentralmuseum Mainz. Forschungsinstitut für Vor- und Frühgeschichte, 141), Regensburg, 2019.

Lambert, Pierre-Yves, Recueil des inscriptions Gauloises. 2.2: Textes gallo-latins sur instrumentum (Gallia. Supplément, 45), Parijs, 2002.

Lauffer, Siegfried, Diokletians Preisedikt, Berlijn, 1971.

Roueché, Charlotte (ed.), Aphrodisias in Late Antiquity (Journal of Roman studies monographs, 5), Londen, 1989.

Roxan, Margeret, Roman military diplomas 1985-1993, III, Londen, 1994.

Soil, Eugène (ed.), Bulletins de la société historique et littéraire, 21, Tournai, 1886.

Verweij, Michiel, ‘Een Romeins opschrift in Aardenbrug’, Bulletin van de Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen, 13 (2018), 25-32.

Wierschowski, Lothar, Fremde in Gallien – “Gallier” in der Fremde (Historia, 159), Stuttgart, 2001.

 

Middeleeuwse bronnen

Courtois, Michèle, Chartes originales antérieures à 1121 conservées dans le département du Nord, Onuitgegeven masterproef, Université de Nancy, 1981.

Guérard, Benjamin, Cartulaire de l’Abbaye de Saint-Bertin (Collection des cartulaires de France, 3), Parijs, 1840.

Gysseling, Maurits en Koch, Anton (ed.), Diplomata belgica ante annum millesimum centesimum scripta (Bouwstoffen en studiën voor de geschiedenis en de lexicografie van het Nederlands, 1), I, Brussel, 1950.

Holder-Egger, Oswald, Monumenta Germaniae historica. Scriptores 14.7, Hannover, 1883.

Tessier, Georges (ed.), Recueil des actes de Charles II le Chauve, roi de France, (Chartes et diplômes relatifs à l’histoire de France), I, Parijs, 1943.

 

Studies

Amand, Marcel, ‘Fouilles de Tournai (1941-1942) (suite)’, L’antiquité classique, 12 (1943), 93-102.

Amand, Marcel, ‘L’occupation du sol à Tournai et dans le Tournaisis du Ier au Ve siècle de notre ère’, Revue belge de philologie et d’histoire, 33 (1955), 877-899.

Amand, Marcel, ‘Un nouveau fragment de vase de Bavay retrouvé à Tournai’, Latomus, 15 (1956), 347-352.

Amand, Marcel, ‘Fouille d’une habitation d’époque romaine à Taintignies (Hainaut)’, Latomus, 17 (1958), 723-730.

Amand, Marcel en Eykens-Dierickx, Irène, Tournai Romain (Dissertationes Archaeologicae Gandenses, 5), Brugge, 1960.

Amand, Marcel, ‘Les débuts du christianisme à Tournai’, Les études classiques, 40 (1972), 311-327.

Antrop, Marc, Vermeulen, Frank en Wiedemann, Torsten, ‘Une organisation cadastrale dans la partie méridionale de la Civitas Menapiorum (Gallia Belgica)’, M. Clavel-Léveque e.a. (ed.), Atlas historique des cadastres d’Europe, II, Luxembourg, 2002, 1-14.

Aujac, Germaine, Claude Ptolémée. Astronome, astrologue, géographe. Connaissance et représentation du monde habité, Parijs, 1993.

Authom, Nicolas e.a., ‘Taintignies (Rumes) – « Le Pèlerin »: site artisanal (et d’extraction?) du Haut-Empire et réoccupation rurale tardo-romaine’, Signa, 8 (2019), 5-14.

Bauwens-Lesenne, Monique, Bibliografisch repertorium der oudheidkundige vondsten in Oostvlaanderen (sic): vanaf de vroegste tijden tot aan de Noormannen (Oudheidkundige repertoria, 2), Brussel, 1962.

Bauwens-Lesenne, Monique, Bibliografisch repertorium der oudheidkundige vondsten in Westvlaanderen (sic): vanaf de vroegste tijden tot aan de Noormannen (Oudheidkundige repertoria, 4), Brussel, 1963.

Beaussart, Philippe (ed.), Childéric-Clovis: rois des Francs 482-1983: de Tournai à Paris: naissance d’une nation, Tournai, 1983.

Beaussart, Philippe, Patrimoine archéologique du Valenciennois, Valenciennes, 1987.

Besuijen, Guus, ‘Was Aardenburg een militaire of civiele nederzetting? Metaalvondsten dragen de oplossing aan’, Zeeuws Tijdschrijft, 58 (2008), 63-65.

Birch, Samuel en Walters, Henry, History of ancient pottery: Greek, Etruscan and Roman. Volume 2 (of 2), II, New York, 1905.

Bogaers, Julianus, ‘Thracische hulptroepen in Germania Inferior’, Oudheidkundige mededelingen uit het Rijksmuseum van oudheden te Leiden, 55 (1974), 199-220.

Bourgeois, Jean, ‘Le vicus Gallo-Romain de Ploegsteert (Comines)’, L’archéologie en Hainaut occidental (1973-1978): de la Préhistoire au Moyen Age (Les trésors archéologiques de Hainaut occidental, 2), Ath, 1978, 39-51.

Bourgeois, Jean, ‘Ploegsteert: village gallo-romain’, L’archéologie en Hainaut occidental (1978-1983): de la Préhistoire au Moyen Age (Amicale des archéologues du Hainaut occidental, 3), Ath, 1983, 54-58.

Bourgeois, Jean, ‘Le village Gallo-Romain de Ploegsteert (Comines-Warneton, prov. de Hainaut): un bilan provisoire’, Les recherches archéologiques en Hainaut occidental, Ath, 1985, 71-100.

Brulet, Raymond, La Gaule septentrionale au Bas-Empire: occupation du sol et défense du territoire dans l’arrière-pays du Limes aux IVe et Ve siècle (Trierer Zeitschrift. Beihefte, 11), Trier, 1990.

Brulet, Raymond e.a., Tournai: une ville face à son archéologie: dix ans d’archéologie urbaine (1979-1989), Tournai, 1990.

Brulet, Raymond, Les Romains en Wallonie, Brussel, 2008.

Brulet, Raymond (ed.), La cathédrale Notre-Dame de Tournai. L’archéologie du site et des monuments anciens (Etudes et documents. Archéologie, 27-29), 4 delen, Namen, 2012.

Casey, Patrick, Carausius and Allectus, the British usurpers, Londen, 2003.

Chevallier, Raymond, Tabula Imperii Romani: Lutetia – Atuatuca – Ulpia Noviomagus M 31 Paris, Parijs, 1975.

Chilver, Guy, A historical commentary on Tacitus’ Histories IV and V, Oxford, 1985.

De Clercq, Wim, Gluren bij de buren: Menapische boeren en soldaten langs de Noordzeekusten, een lezing in Tongeren, 10.10.2019.

De Clercq, Wim, Lokale gemeenschappen in het Imperium Romanum: transformaties in de rurale bewoningsstructuur en de materiële cultuur in de landschappen van het noordelijk deel van de civitas Menapiorum (Provincie Gallia-Belgica, ca. 100 v.Chr. – 400 n.Chr.), Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, Universiteit Gent, departement Archeologie, 2009.

De Clercq, Wim en van Dierendonck, Robert, ‘Extrema Galliarum. Zeeland en noordwest-Vlaanderen in het imperium Romanum’, Zeeuws Tijdschrijft, 58 (2008), 5-34.

De Cock, Suzanne, ‘Van archeologische site tot openluchtmuseum. De Gallo-Romeinse baanpost en Merovingische nederzetting van Kerkhove. ca. midden 1ste eeuw – midden 8ste eeuw n. Chr.’, J.-P. Van Roeyen (ed.), Uit Vlaamse bodem: 10 archeologische verhalen, Sint-Niklaas, 1996, 79-88.

De Cock, Suzanne, ‘Kerkhove (gemeente Avelgem), J.-L. Meulemeester (ed.), De Romeinen in West-Vlaanderen (Jaarboek van de West-Vlaamse Gidsenkring), Tielt, 2011, 61-63.

De Cock, Suzanne, ‘Het onderzoek van Romeinse villa’s in West-Vlaanderen en in het bijzonder de villa van Tiegem (Anzegem)’, J.-L. Meulemeester (ed.), De Romeinen in West-Vlaanderen (Jaarboek van de West-Vlaamse Gidsenkring), Tielt, 2011, 90-92.

De Laet, Siegfried, ‘Les limites des Cités des Ménapiens et des Morins’, Helinium, 1 (1961), 20-34.

De Laet, Siegfried e.a., Oudheidkundige opgravingen en vondsten in Oost-Vlaanderen 5 (Kultureel jaarboek voor de provincie Oost-Vlaanderen, 23.2), Gent, 1970.

De Witte, Hubert, ‘Tien jaar stadsarcheologisch onderzoek 1977-1987. De resultaten’, H. De Witte (ed.), Brugge onder-zocht: tien jaar stadsarcheologisch onderzoek 1977-1987 (Archeo-Brugge, 1), Brugge, 1988, 11-42.

De Zegher, Catherine en Rogge, Marc, ‘Kooigem-Kortrijk: Gallo-Romeinse nederzetting’, Archeologie, 2 (1983), 110.

Delamarre, Xavier, Dictionnaire de la langue galoise: une approche linguistique du vieux-celtic continental, Parijs, 2003.

Delmaire, Roland, Etude archéologique de la partie orientale de la cité des Morins (civitas Morinorum) (Mémoires de la Commission départementale des monuments historiques du Pas-de-Calais, 16), Arras, 1976.

Delmaire, Roland en Delmaire, Bernard, ‘Les limites de la cité des Atrébates (nouvelle approche d’un vieux problème)’, Revue du Nord, 72 (1990), 697-735.

Delmaire, Roland, ‘Cassel / Castellum Menapiorum (Nord)’, A. Ferdière (ed.), Capitales éphémères. Des capitales de cités perdent leur statut dans l’antiquité tardive (Revue Archéologique du centre de la France, 25e suppl.), Tours, 2004, 389-391.

Derolez, Albert, ‘La Cité des Atrébates à l’époque romaine: documents et problèmes’, Revue du Nord, 40 (1958), 505-533.

Deru, Xavier, La Gaule Belgique, Parijs, 2016.

Despriet, Philippe, ‘Een offerkuil (favissa) in Harelbeke’, J.-L. Meulemeester (ed.), De Romeinen in West-Vlaanderen (Jaarboek van de West-Vlaamse Gidsenkring), Tielt, 2011, 105-107.

Despriet, Philippe, Gallo-Romeins heiligdom Harelbeke-Stasegem (West-Vlaanderen) (Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen, 94), Kortrijk, 2016.

Despriet, Philippe, Zuid-West-Vlaanderen in de Romeinse tijd: Van Mandel tot Schelde en van Wervik tot Kruishoutem (Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen, 100), Kortrijk, 2019.

Dhaeze, Wouter, ‘In het land van de Menapiërs’, Zeeuws Tijdschrift, 58 (2008), 35-44.

Donati, Angela, ‘Coh(ors) I Morinor(um) et Cersiacor(um)’, Epigraphica, 33 (1971), 70-74.

Dressel, Henricus, Untersuchungen über die Chronologie der Ziegelstempel der Gens Domitia, Berlijn, 1886.

Ervynck, Anton e.a., ‘Het castellum aan het eind van de wereld. Vlees en vis voor de soldaten te Oudenburg’, Signa, 6 (2017), 41-46.

Faider-Feytmans, Germaine, ‘Sépultures du IVe siècle à Tournai’, Latomus, 10 (1951), 29-52.

Faider-Feytmans, Germaine, ‘Les limites de la cité des Nerviens’, L’antiquité classique, 21 (1952), 338-358.

Faider-Feytmans, Germaine, Les bronzes romains de Belgique, I, Mainz am Rhein, 1979.

Faudet, Isabelle, Atlas des sanctuaires romano-celtiques de Gaule: les fanums (Archéologie aujourd’hui), Parijs, 1993.

Gavrielatos, Andreas, Names on Gallo-Roman terra sigillata (1st – 3rd c. A.D.), Onuitgegeven doctoraatsproefschrift, University of Leeds, School of Classics, 2012.

Gerbrandy, Piet, Het feest van Saturnus: de literatuur van het heidense Rome, Amsterdam, 2007.

Gheysen, Korneel, Vanhoutte, Sofie en De Clercq, Wim, ‘Sporen van een nederzetting uit de Romeinse tijd in de Kustvlakte te Wenduine’, Signa, 2 (2013), 63-70.

Goeminne, Hugo, Opgravingen in de Romeinse vicus te Wervik (Archaeologia Belgica, 117), Brussel, 1970.

Gowing, Alain, ‘The Roman exempla tradition in imperial Greek historiography: the case of Camillus’, A. Feldherr (ed.), The Cambridge companion to the Roman historians, Cambridge, 2009, 332-347.

Gysseling, Maurits, Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland, voor 1226 (Bouwstoffen en studiën voor de geschiedenis en de lexicografie van het Nederlands, 6), 2 dln., Brussel, 1960.

Hanoune, Roger, Jacques, François en Muller, Arthur, ‘Recherches archéologiques à Cassel (Nord), Castellum Menapiorum V-VIII’, Revue du Nord, 272 (1987), 87-108.

Hartley, Brian en Dickinson, Brenda, Names on terra sigillata: an index on makers’ stamps & signatures on Gallo-Roman terra sigillata (Samian ware) (Bulletin of the institute of classical studies. Supplements, 12), V, Londen, 2009.

Hatt, Jean-Jacques, ‘Les fouilles de la ruelle Saint-Médard à Strasbourg’, Gallia, 11.2 (1953), 225-248.

Hollevoet, Yann, ‘Romeinse nederzettingssporen achter de Refuge in Brugge/Sint-Andries’, J.-L. Meulemeester (ed.), De Romeinen in West-Vlaanderen (Jaarboek van de West-Vlaamse Gidsenkring), Tielt, 2011, 83-85.

Hose, Martin, Erneuerung der Vergangenheit. Die Historiker im Imperium Romanum von Florus bis Cassius Dio (Beiträge zur Altertumskunde, 45), Stuttgart en Leipzig, 1994.

Jansma, Esther, Haneca, Kristof en Kosian, Menne, ‘A dendrochronological reassessment of three Roman boats from Utrecht (the Netherlands): evidence of inland navigation between the lower-Scheldt region in Gallia Belgica and the limes of Germania Inferior’, Journal of Archaeological Science, 50 (2014), 484-496.

Janssens, Dirk, Een Romeinse villa te Heestert (Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen, 8), Kortrijk, 1984.

Kakoschke, Andreas, Die Personennamen in der römischen Provinz Gallia Belgica (Alpha-Omega, 250), Hildesheim, Zürich en New York, 2010.

Koch, Anton, ‘Le territoire des Menapiens’, Revue d’Histoire du Droit, 18 (1950), 19-35.

Kraus, Christina, ‘Bellum Gallicum’, M. Griffin (ed.), A companion to Julius Caesar, Chichester, 2009, 159-174.

Kuhnle, Gertrud, Baudoux, Juliette en Waton, Marie-Dominique, ‘La mutation et le rôle du camp légionnaire de Strasbourg dans l’antiquité tardive’, M. Kasprzyk en G. Kuhnle (ed.), L’Antiquité tardive dans l’Est de la Gaule I. La vallée du Rhin supérieur et les provinces gauloises limitrophes: actualité de la recherche, Dijon, 2011, 83-108.

Laleman, Marie Christine en Thoen, Hugo, ‘Inleiding’, J. Decavele (ed.), Gent: apologie van een rebelse stad, Antwerpen, 1989a, 16-21.

Laleman, Marie Christine en Thoen, Hugo, ‘Bij de wieg van de stad’, J. Decavele (ed.), Gent: apologie van een rebelse stad, Antwerpen, 1989b, 23-35.

Leman, Pierre, ‘Aux confins méridionaux de la cité des Ménapiens’, Revue du Nord, 49 (1967), 721-739.

Leman, Pierre, ‘Cassel, chef-lieu de la cité des Ménapiens: état de la question et projet’, Revue archéologique de Picardie, 3-4 (1984), 139-147.

Louis, Étienne en Thuillier, Freddy, ‘La basse vallée de la Scarpe: une région de production de terres cuites architecturales en Gaule Romaine’, Revue du Nord, 373 (2007), 131-140.

Meijns, Brigitte, Aken of Jeruzalem? Het ontstaan en de hervorming van de kanonikale instellingen in Vlaanderen tot circa 1155, I, Leuven, 2000.

Mertens, Jan, ‘no. 6353’, Fasti archaeologici, 9 (1954), Firenze, 453-454.

Mertens, Jan, ‘Laat-Romeins graf te Oudenburg’, Archaeologia Belgica, 80 (1964), Brussel, 219-234.

Meulemeester, J.-L. (ed.), De Romeinen in West-Vlaanderen (Jaarboek van de West-Vlaamse Gidsenkring), Tielt, 2011, 90-92.

Der Neue Pauly

Schmidt, Peter, ‘A. Pollio, C.‘, Der Neue Pauly, II, Stuttgart en Weimar, 1997, 82-83.

Schön, Franz, ‘Atrebates’, Der Neue Pauly, II, Stuttgart en Weimar, 1997, 221-222.

Dietz, Karelheinz, ‘Bataveraufstand’, Der Neue Pauly, II, Stuttgart en Weimar, 1997, 488-491.

Will, Wolfgang, ‘Caesar’, Der Neue Pauly, II, Stuttgart en Weimar, 1997, 908-923.

Birley, Anthony, ‘Carausius’, Der Neue Pauly, II, Stuttgart en Weimar, 1997, 983.

Birley, Anthony, ‘L. Cl(audius) C. Dio Cocceianus’, Der Neue Pauly, II, Stuttgart en Weimar, 1997, 1014-1015.

Galsterer, Hartmut, ‘Civitas’, Der Neue Pauly, II, Stuttgart en Weimar, 1997, 1124-1126.

Campbell, Brian, ‘Comitatenses’, Der Neue Pauly, III, Stuttgart en Weimar, 1997, 93-94.

Rhodes, Peter en Bleckmann, Bruno, ‘Dioikesis’, Der Neue Pauly, III, Stuttgart en Weimar, 1997, 607-608.

Eigler, Ulrich, ‘Gregorius von Tours’, Der Neue Pauly, IV, Stuttgart en Weimar, 1998, 1217.

Kessler, Karlheinz en Burian, Jan, ‘Itinerare’, Der Neue Pauly, V, Stuttgart en Weimar, 1998, 1178-1182.

Eck, Werner, ‘I. Civilis’, Der Neue Pauly, VI, Stuttgart en Weimar, 1999, 32.

Campbell, Brian, ‘Iuniores’, Der Neue Pauly, VI, Stuttgart en Weimar, 1999, 57.

Will, Wolfgang, ‘Labienus’, Der Neue Pauly, VI, Stuttgart en Weimar, 1999, 1032-1033.

Herz, Peter, ‘Magister militum’, Der Neue Pauly, VII, Stuttgart en Weimar, 1999, 674-676.

Lausberg, Marion, ‘Martialis’, Der Neue Pauly, VII, Stuttgart en Weimar, 1999, 957-961.

Schön, Franz, ‘Menapii’, Der Neue Pauly, VII, Stuttgart en Weimar, 1999, 1222-1223.

Johne, Klaus-Peter, ‘Notitia Dignitatum’, Der Neue Pauly, VIII, Stuttgart en Weimar, 2000, 1011-1013.

Johne, Klaus-Peter, ‘Notitia Galliarum’, Der Neue Pauly, VIII, Stuttgart en Weimar, 2000, 1013.

Sallmann, Klaus, ‘Plinius’, Der Neue Pauly, IX, Stuttgart en Weimar, 2000, 1135-1141.

Waldherr, Gerhard, ‘Raeti, Raetia’, Der Neue Pauly, X, Stuttgart en Weimar, 2001, 749-754.

Folkerts, Menso, ‘Klaudios Ptolemaeus’, Der Neue Pauly, X, Stuttgart en Weimar, 2001, 559-570.    

Eigler, Ulrich, ‘Orosius’, Der Neue Pauly, IX, Stuttgart en Weimar, 2000, 53-54.

Giovè Marchioli, Nicoletta, ‘Tachygraphie’, Der Neue Pauly, XI, Stuttgart en Weimar, 2001, 1205-1208.

Radt, Stefan, ‘Strabon’, Der Neue Pauly, XI, Stuttgart en Weimar, 2001, 1021-1025.

Flaig, Egon, ‘Tacitus’, Der Neue Pauly, XI, Stuttgart en Weimar, 2001, 1209-1215.

Zelzer, Michaela, ‘Tiro’, Der Neue Pauly, XII.1, Stuttgart en Weimar, 2002, 614-615.

Franke, Thomas, ‘Trebonianus Gallus’, Der Neue Pauly, XII.1, Stuttgart en Weimar, 2002, 777.

Wiegels, Rainer, ‘Usipetes’, Der Neue Pauly, XII.1, Stuttgart en Weimar, 2002, 1059.

Waldherr, Gerhard, ‘Vandali’, Der Neue Pauly, XII.1, Stuttgart en Weimar, 2002, 1121-1122.

Oost, Tony, ‘De bewoning te Antwerpen tijdens de Gallo-Romeinse periode’, E. Warmenbol (ed.), Het ontstaan van Antwerpen. Feiten en fabels, Antwerpen, 1987, 107-126.

Périn, Patrick en Kazanski, Michel, ‘Das Grab Childerichs I.’, Die Franke. Wegbereiter Europas. Vor 1500 Jahren: König Chlodwig und seine Erben, I, Mainz, 1996, 173-182.

Petit, Jean-Paul en Mangin, Michel, Atlas des agglomérations secondaires de la Gaule Belgique et des Germanies, Parijs, 1994.

Pietresson de Saint-Aubin, Pierre, ‘Meta sanctae Rictrudis. Recherches sur la voie romaine de Cassel à Arras’, Bulletin de la Commission historique du Département du Nord, 35 (1938), 292-301.

The Princeton encyclopedia of classical sites

Trimpe Burger, Jan, ‘Aardenburg’, The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton en New Jersey, 1976, 4.

De Laet, Siegfried, ‘Antwerp’, The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton en New Jersey, 1976, 66.

De Laet, Siegfried, ‘Bruges’, The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton en New Jersey, 1976, 170.

Leman, Pierre, ‘Cassel’, The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton en New Jersey, 1976, 203.

De Laet, Siegfried, ‘Cortoriacum’, The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton en New Jersey, 1976, 245.

De Laet, Siegfried, ‘Ganda’, The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton en New Jersey, 1976, 343.

De Laet, Siegfried, ‘Howardries’, The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton en New Jersey, 1976, 398.

De Laet, Siegfried, ‘Oudenburg’, The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton en New Jersey, 1976, 661-662.

De Laet, Siegfried, ‘Viroviacum’, The Princeton encyclopedia of classical sites, Princeton en New Jersey, 1976, 985.

Raepsaet-Charlier, Marie-Thérèse, ‘Municipium Tungrorum’, Latomus, 54 (1995), 361-369.

Raepsaet-Charlier, Marie-Thérèse en Raepsaet, Georges, ‘Villes et agglomérations de Belgique sous le Principat: les statuts’, Revue belge de philologie et d'histoire, 89 (2011), 633-657.

Reniere, Sibrecht, Vroeg-Romeinse horizonten in de Civitas Menapiorum. Materiaalstudie van de “hoogtesites” Kooigembos en Aartrijke-Oliemeulen, Onuitgegeven masterproef, Universiteit Gent, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, 2008.

Révillion, Stéphane, ‘Une marque sur « Pelve » à Seclin (Nord)’, Revue du Nord, 65 (1983), 89-93.

Riggsby, Andrew, Caesar in Gaul and Rome, Austin, 2006.

Rohrbacher, David, The historians of late antiquity, Londen, 2002.

Rogge, Marc, ‘Romeinse graven te Kruishoutem’, S. De Laet e.a., Oudheidkundige Opgravingen en Vondsten in Oost-Vlaanderen (Kultureel jaarboek Oost-Vlaanderen, 6), Gent, 1972, 385-400.

Rogge, Marc en Braeckman, Kurt, ‘Kruishoutem-Kapellekouter: cultusplaats en woonsite vanaf de Romeinse tijd tot in de Middeleeuwen ca. midden 1ste eeuw – Late Middeleeuwen’, J.-P. Van Roeyen (ed.), Uit Vlaamse bodem: 10 archeologische verhalen, Sint-Niklaas, 1996, 89-102.

Rogge, Marc en Vermeulen, Frank, ‘Kruishoutem onder Romeins bewind’, F. Vermeulen, M. Rogge en L. Van Durme (ed.), Terug naar de bron. Kruishoutem archeologisch doorgelicht (Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone reeks, 2), Gent, 1993, 57-74.

Roller, Matthew, ‘The exemplary past in Roman historiography and culture’, A. Feldherr (ed.), The Cambridge companion to the Roman historians, Cambridge, 2009, 214-230.

Rombaut, Hans, Julius Caesar in België, Wetteren, 2006.

Roulez, Joseph, ‘Rapport de M. Roulez sur une notice relative à un vase gaulois de la collection du Louvre’, Bulletins de la société historique et littéraire de Tournai, 3 (1853), 205-207.

Sergant, Joris e.a., ‘De Schelde-oversteek van de weg Bavay-Aardenburg te Kerkhove. Multidisciplinair onderzoek naar Romeinse sporen in het Scheldealluvium (W.-Vl.)’ Signa, 8 (2019), 149-160.

Soupart, Nathalie, Le Goff, Isabelle en Clotuche, Raphaël, ‘La nécropole antique de Cassel et son aire de crémation inédite au nord de la Gaule’, Revue du Nord, 408 (2014), 53-99.

Steinby, Margareta, ‘La cronologia delle figlinae doliari urbane dalla fine dell’età rapubblicana fino all’inizio del III sec.’, Bullettino della Commissione Archeologica Comunale di Roma, 84 (1974-75), 7-132.

Stevens, Guy, ‘Solden uitgesteld (en dat vinden experts een slecht idee)’, Het Nieuwsblad (11 april 2020), 12.

Thoen, Hugo, De Gallo-Romeinse nederzetting van Waasmunster-Pontrave (Oudheidkundige repertoria. Reeks B, De verzamelingen, 3), Brussel, 1967.

Thoen, Hugo, De Belgische kustvlakte in de Romeinse tijd: bijdrage tot de studie van de landelijke bewoningsgeschiedenis (Verhandelingen van de koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren, 88), Brussel, 1978.

Thoen, Hugo (ed.), De Romeinen langs de Vlaamse kust, Brussel, 1987, 53-57.

Thoen, Hugo, ‘Maldegem-Vake en Aardenburg, Romeinse verdedigingswerken’, Nehalennia, 95 (1993), 22-28.

Thoen, Hugo en Hanut, Fréderic, ‘La fosse E de Destelbergen (Flandre orientale/Belgique): un ensemble caractéristique du faciès céramique du nord-ouest de la Gaule Belgique au début du IIe siècle ap. J.-C.', Revue du Nord, 343 (2001), 131-174.

Thoen, Hugo en Ryckaert, Marc, ‘Een te verifiëren hypothese: het “Romeinse castellum” van Brugge’, H. De Witte (ed.), Brugge onder-zocht: tien jaar stadsarcheologisch onderzoek 1977-1987 (Archeo-Brugge, 1), Brugge, 1988, 64-70.

Thuillier, Freddy en Louis, Étienne, ‘Tuiliers et potiers gallo-romains de la plaine de la Scarpe (Nord, France)’, M. Denti en M. Villette (ed.), Archéologie des espaces artisanaux. Fouiller et comprendre les gestes des potiers. Actes du Colloque International de Rennes (27-28 novembre 2014) (Monographies d’Archéologie Méditerranéenne, 9), Lattes, 2019, 245-256.

Tomlin, Roger, ‘Seniores-Iuniores in the late-Roman field army’, The American journal of philology, 93.2 (1972), 253-278.

Trimpe Burger, Jan, De Romeinen in Zeeland. Onder de hoede van Nehalennia, Middelburg, 1997.

van der Vliet, Edward, Strabo over landen, volken en steden, Assen, 1977.

Van Doorselaer, André en De Cock, Suzanne, 1974-2004 = 30 jaar archeologie in West-Vlaanderen, 30 jaar V.O.B.O.W., s.l., 2004.

Van Hove, Rudiger, ‘Het Gallo-Romeins grafveld van de vicus Waasmunster-Pontrave. Stille getuige van de dodenzorg binnen een relatief welvarende handelsnederzetting ca. 70 – 275 n. Chr.’, J.-P. Van Roeyen (ed.), Uit Vlaamse bodem: 10 archeologische verhalen, Sint-Niklaas, 1996, 67-78.

Van Impe, Luc en Mertens, Jozef, Het laat-Romeins grafveld van Oudenburg (Archaeologia belgica, 135), Brussel, 1971.

Vanhoutte, Sofie, ‘Oudenburg: Romeins castellum aan de rand van de kustvlakte’, J.-L. Meulemeester (ed.), De Romeinen in West-Vlaanderen (Jaarboek van de West-Vlaamse Gidsenkring), Tielt, 2011, 57-59.

Verbrugge, Arne, ‘Viroviacum of de vicus van Wervik’, J.-L. Meulemeester (ed.), De Romeinen in West-Vlaanderen (Jaarboek van de West-Vlaamse Gidsenkring), Tielt, 2011, 87-89.

Verhulst, Adriaan, De vroegste geschiedenis en het ontstaan van de stad Gent (Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent. Nieuwe reeks, 26), Gent, 1972.

Vermeulen, Frank, ‘Kronologie van de Romeinse nederzetting’, F. Vermeulen, M. Rogge en L. Van Durme (ed.), Terug naar de bron. Kruishoutem archeologisch doorgelicht (Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone reeks, 2), Gent, 1993, 131-144.

Vermeulen, Frank, ‘The basic Roman road network in the Civitas Menapiorum’, F. Vermeulen en M. Antrop (ed.), Ancient lines in the landscape: a geo-archaeological study of protohistoric and Roman roads and field systems in northwestern Gaul, Leuven, 2001, 77-81.

Vermeulen, Frank en Rogge, Marc, ‘De Gallo-Romeinse vicus’, F. Vermeulen, M. Rogge en L. Van Durme (ed.), Terug naar de bron. Kruishoutem archeologisch doorgelicht (Archeologische Inventaris Vlaanderen. Buitengewone reeks, 2), Gent, 1993, 115-130.

Vierin, Jos en Léva, Charles, ‘Un puits à tonneau Romain à Harelbeke’, Latomus, 20 (1961), 759-784.

Wankenne, André, La Belgique à l’époque Romaine: sites urbains, villageois, religieux et militaires (Centre national de recherches archéologiques en Belgique, C;3), Brussel, 1972.

Warmenbol, Eugène, ‘Hoe Romeins zijn de oudere Antwerpse vondsten wel?’, E. Warmenbol (ed.), Het ontstaan van Antwerpen. Feiten en fabels, Antwerpen, 1987, 93-105.

WOOLF, Greg, Becoming Roman, Cambridge, 1998.

 

Digitale informatie

Geraadpleegd op 1.06.2020.

Ahlfeldt, Johan. Digital Atlas of the Roman Empire (DARE), 2019 (https://dh.gu.se/dare/).

Antwerpen.be, ‘Gallo-Romeinse vondsten in de kelder van het stadhuis’, 30.01.2019 (https://www.antwerpen.be/nl/info/5c517ef663d70e3b8c393496/gallo-romeins…).

Clauss, Manfred. Epigraphik-Datenbank Clauss / Slaby EDCS, s.d. (http://db.edcs.eu/epigr/epi.php?s_sprache=en).

Danniau, Fien. Monte Blandinium | UGentMemorie, 28.10.2015 (http://www.ugentmemorie.be/artikel/monte-blandinium).

Dewagenaere, Joeri. De Standaard, ‘Wervik was een echte Romeinse nederzetting’, 31.07.2017 (https://www.standaard.be/cnt/dmf20170730_02994995?articlehash=FF5A449C1…).

Delepiere, Anne Marie en Lion, Mimi. Inventaris Onroerend Erfgoed, ‘De Panne’, s.d. (https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/13990).

Dolia, s.d. (http://dolia.inrap.fr:8080/flora/jsp/index.jsp).

Epigraphic database Roma (EDR), s.d. (http://www.edr-edr.it/default/index.php).

Epigrafische Datenbank Heidelberg (EDH), s.d. (https://edh-www.adw.uni-heidelberg.de/home).

erfgoedinzicht.be, s.d. (https://www.erfgoedinzicht.be/).

Gallica.bnf.fr, ‘Anneau sigillaire de Childéric: fac similé’, 22.05.2016 (https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b55009975b.r=Childeric?rk=21459;2).

Google Maps, 2020 (https://www.google.be/maps).

La Voix du Nord, ‘Estaires: un diagnostic archéologique réalisé par l’INRAP sur le terrain de la future piscine’, 11 november 2014 (https://www.lavoixdunord.fr/art/region/estaires-un-diagnostic-archeolog…).

Luchier, Sophie en Louis, Étienne.  Inventaire général du patrimoine culturel des Hauts de France, ‘Le territoire communal de Flines-lez-Raches’, 2006 (https://inventaire.hautsdefrance.fr/dossier/le-territoire-communal-de-f…).

Nord Découverte, ‘La chapelle aux arbres | Cysoing’, 18.06.2016 (https://nord-decouverte.fr/la-chapelle-aux-arbres-cysoing/).

Talbert, Richard. Peutinger Map, 2020 (http://www.cambridge.org/us/talbert/talbertdatabase/prm.html).

The British museum, ‘Collection’, 2020 (https://www.britishmuseum.org/collection).

Trismegistos (TM), 2020 (http://trismegistos.org).

van Veen, Ruud. Reizen in Gallia. Van Kapwijk aan Zee tot Cap Cerbère. Van Kaiseraugst tot Finistère. Op zoek naar de Romeinse routes, Groningen, 2013 (http://vanveen.semafoor.info/).

Van Den Hoof, Thomas. vrt.be, ‘Na vondst 800 skeletten geeft grond onder Sint-Baafs in Gent nog meer geheimen prijs: “Dit maak je maar één keer mee”’, 20.11.2019 (https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/11/20/grond-onder-sint-baafs-in-gent-…).

Van Vlaenderen, Patricia, Inventaris Onroerend Erfgoed, ‘Wenduine’, 2012 (https://inventaris.onroerenderfgoed.be/themas/14524).

Ville d’Estaires, ‘2000 ans auparavant’, 11.09.2018 (http://www.ville-estaires.fr/actualites/event-510-2-000-ans-auparavant…).

Universiteit of Hogeschool
Master in de Geschiedenis van de Oudheid
Publicatiejaar
2020
Promotor(en)
Dr. Herbert Verreth
Kernwoorden
Share this on: