De naakte Keizers van de Psychoanalyse: de Immunisatiestrategieën van een Pseudowetenschap

Maarten

Boudry

In september 2005 verscheen een zwaarlijvig boek dat in intellectueel en therapeutisch Frankrijk een storm van protest ontketende: Le Livre Noir de la Psychanalyse. Meer dan veertig historici, filosofen, psychologen en gedupeerde patiënten maken er een kritische balans op van een eeuw psychoanalyse.

In la douce France was dit zwartboek een donderslag bij relatief heldere hemel, maar in Angelsaksische contreien pakten zich al langer donkere wolken samen boven de psychoanalyse. De controverse aldaar staat omwille van haar hevigheid bekend als de ‘Freud Wars’, en het verdict dat de critici er verkondigen is vernietigend: na een eeuw psychoanalyse is er nog steeds geen enkele specifiek Freudiaanse hypothese die empirische confirmatie heeft genoten, en ook van de therapeutische aanspraken van de psychoanalyse – veruit de langste en duurste therapievorm – blijft heden ten dage bitter weinig over. Nauwgezette historische onderzoeken brachten bovendien aan het licht dat de legende over de heroïsche ontdekker van het Onbewuste – door Freud zelf en zijn hagiografen vereeuwigd – de geschiedenis meer dan eens geweld aandoet, en dat Freud zijn beroemde gevalsstudies bijna stelselmatig verdraaid en gemanipuleerd heeft.

Maar moeten Freuds intellectuele erfgenamen deze bittere pil – het zwartboek is een turf van één kilo – zonder morren slikken? Op welke manier proberen ze zich, in het licht van de uiteenlopende en toenemende bewijslast, in publieke discussies te handhaven? Wie de receptie van het Livre Noir in Frankrijk of de ‘Freud Wars’ aan de andere kant van de oceaan onder de loep neemt, zal vaststellen dat psychoanalytici, om zich tegen deze kritieken in te dekken, steevast gebruik maken van een aantal zogenaamde immunisatiestrategieën. De meest vermaarde van die strategieën, die ongetwijfeld ook de langste baard heeft, is het Argument van de Weerstand: wie de psychoanalyse bekritiseert, biedt zelf weerstand tegen zijn eigen verdrongen Onbewuste, en gedraagt zich dus precies zoals de psychoanalyse het voorspelt. Tot op vandaag menen vele Freudianen dat kritieken als die in het Livre Noir zonder omwegen bewijzen dat de psychoanalyse van grote waarde is, of dat de critici met ‘infantiele’ of ‘oedipale’ problemen kampen. Argumenten van dit slag vormen het schoolvoorbeeld van een petitio principii: ze veronderstellen al datgene wat precies ter discussie staat. Bovendien lijden ze aan een euvel dat kenmerkend is voor immunisatiestrategieën: ze zijn véél te drastisch. Aangezien de Freudiaanse ‘weerstand’ zich immers in eender welke gedaante kan vermommen, kan een psychoanalyticus er potentieel elk ander argument mee pareren. Waarom nog discussiëren?
Een andere strategie die tegenwoordig in trek is in Freudiaanse kringen is de Exclusiviteit van het Truïsme. Psychoanalytici die deze argumentatieve piste bewandelen, zwakken hun eigen theorieën in de nabijheid van kritische stemmen af tot vage platitudes, waarop ze vervolgens een Freudiaans alleenrecht proberen te eisen. Freudianen presenteren deze truïsmen typisch als de ‘kerngedachte’ van hun theorie, waarbij ze erop rekenen dat geen enkele welwillende lezer ze wil ontkennen, zodat ze vervolgens onverwijld tot het grote gelijk van Freud kunnen concluderen. Zo zei Paul Verhaeghe onlangs dat we sinds Freuds ontdekking van het Oedipuscomplex weten dat ‘kinderen een nauwe band hebben met hun moeder’, waar ze achteraf van moeten loskomen. Volgens Peter Gay dan weer blijft Freuds ‘kerngedachte’ overeind dat ‘mensen onlosmakelijk verwikkeld zijn met anderen’. Voor deze Freudianen staat het blijkbaar vast: alle platitudes leiden naar Wenen.

Een ander voorbeeld vinden we in de Stroman-Strategie, waarbij psychoanalytici hun theorie incontournable maken door zichzelf gratuit als de enige verdedigers van de Vrijheid en het Subject op te werpen, en op die manier de werkelijke kritieken te ontlopen. In de ogen van deze Freudianen is het dan ook evident dat kritische uitlatingen over hun theorie gelijkstaan met totalitarisme, technocratie of zelfs proto-fascisme. Voorbeelden van de manier waarop psychoanalytici dergelijke groteske stropoppen bevechten zijn legio in het zogenaamde Anti-Livre Noir, een tegenoffensief van de Franse Lacanianen dat enkele maanden na het zwartboek verscheen. De immunisatiestrategie van het Hermeneutische Hazepad ontzegt de psychoanalyse dan weer doelbewust een wetenschappelijk statuut, en stelt dat de theorie – in weerwil van Freud – geen causale uitspraken doet, maar enkel ‘coherente interpretaties’ of ‘narratieven’ biedt. Verwant daarmee is de strategie van de Postmoderne Loopgraven, die de noties van ‘waarheid’ en ‘werkelijkheid’ zélf probeert te ondergraven, om zodoende de theorie nog meer tegen redelijke kritiek te immuniseren. De wetenschapstheoretische discussies die hiermee gepaard gaan zijn complex, maar wijzen uiteindelijk uit dat de vernoemde vluchtmanoeuvres zo drastisch zijn dat ze de psychoanalyse tot een compleet steriele en van de realiteit onthechte doctrine maken. Als een Freudiaanse interpretatie toch maar een samenhangend ‘verhaaltje’ is, zonder enige aanspraak op een werkelijk inzicht, waarom dan niet evengoed een astrologisch ‘verhaaltje’?

Ook voor het therapeutische fiasco van de psychoanalyse houden haar verdedigers een aantal immuniserende troeven achter de hand. De psychoanalytische therapie zou als enige de ‘diepere complexen’ achter de psychische problemen aanpakken, terwijl de andere therapieën enkel een oppervlakkige genezing verwezenlijken, die onvermijdelijk leidt tot zogenaamde ‘symptoomsubstitutie’: de klachten keren onder een andere gedaante terug. Bij gebrek aan empirische bewijzen voor deze bewering, kiezen sommige Freudianen met de strategie van de Cynische Socrates voor een laatste vluchtmanoeuvre, dat het therapeutische fiasco in een ultieme triomf moet ombuigen: ‘Natuurlijk geneest de psychoanalyse niet, wij zijn tenminste de enigen die grootmoedig erkennen dat de menselijke conditie ongeneeslijk is, terwijl de andere therapieën zich illusies laten voorspiegelen.’ Zouden alle patiënten vooraf ingelicht worden over de cynische standpunten van hun analyticus?

De verschillende immunisatiestrategieën waartoe psychoanalytici vandaag hun toevlucht nemen – er zijn nog voorbeelden te vinden – zijn indicatief voor de staat van gezondheid waarin de theorie verkeert, want ze verraden boven alles een nijpend gebrek aan betere argumenten. Zou een Darwinist zijn creationistische tegenstander verwijten dat diens brein onvoldoende geëvolueerd is om de finesses van het darwinisme te bevatten? Zou hij betogen dat Darwin ons toch als eerste heeft getoond heeft hoe ‘complex’ en ‘gevarieerd’ de natuur is? Zou hij de notie van ‘waarheid’ zelf gaan relativeren? Zou hij beweren dat de tegenstanders van de evolutieleer totalitaristen en fascisten zijn?

Het antwoord op al deze vragen luidt ‘neen’, en daar is een evidente reden voor: iemand die de evolutietheorie wil verdedigen, heeft al deze onwelriekende drogargumenten niet nodig. Het feit dat equivalente argumenten schering en inslag zijn in de hedendaagse psychoanalyse luidt boven alles het nakende intellectuele bankroet in van de psychoanalytische beweging. De keizer is naakt, en de immunisatiestrategieën waarmee hij zich probeert te beschermen kunnen deze naaktheid nauwelijks verhullen.

Bibliografie

Bibliografie
Adler, Jerry. “Freud in Our Midst”. Newsweek, 27/03/06.
Bayle, Gérard. “Au-delà du Livre noir de la psychanalyse”, No Pasaran, N°50, 2006.
Bernat-Winter, Harold. “(anti)ª : à propos de L'anti                        livre noir   de   la    psychanalyse”     .
     http://bernat.blog.lemonde.fr/bernat/2006/04/anti_ou_la_crit.html
Berthou, Elisabeth. “Un ‘Livre noir’ critique et… critiqué”. Courrier International, 15/11/2005.
Bloom, Harold. “Freud, The Greatest Modern Writer”. New York Review of Books, March 23, 1986.
Borch-Jacobsen, Mikkel. “How fabrications differ from a lie” [review van Han Israëls. Der Fall Freud]”. Londen
     Review of Book, Vol. 22, No. 8, 13 April 2000, zoals te vinden op http://www.lrb.co.uk/v22/n08/borc01_.html
     (26/04/2006).
Borch-Jacobsen, Mikkel. Folies à plusieurs. Le psychanalyste en caméléon. Paris: Le Seuil. 2002.
Borch-Jacobsen, Mikkel; Shamdasani, Sonu. Le Dossier Freud. Enquête sur l’Histoire de la Psychanalyse. Paris: Les
     empêcheurs de penser en rond / Le Seuil. 2006.
Boxer, Sarah. “Flogging Freud”. The New York Times, August 10, 1997.
Brooks, Peter; Woloch, Alex (Eds.). Whose Freud? The Place of Psychoanalysis in Contemporray Culture. New
     Haven and London: Yale University Press. 2000
Buekens, Filip. Freuds Vergissing. Over de Illusies van de Psychoanalyse. Leuven: Van halewyck. (voorzien voor
     eind 2006)
Buekens, Filip. Jacques Lacan. Proefvlucht in het luchtledige. Leuven: Acco. 2006.
Callaway, Enoch. “Psychiatry today (Informed Opinion)”. The Western Journal of Medicine,122:349-354, Apr 1975.
Carroll, Robert T. Becoming a Critical Thinker: A Guide for the New Millennium. Boston: Pearson Custom Publishing.
     2000.
Charles, Gilbert. “Et si la science donnait raison à Freud?”. L'Express, 11/05/2006.
Chertok, Léon; Stengers, Isabelle. La coeur et la raison. L’hypnose en question, de Lavoisier à Lacan. Paris: Éditions
     Payot. 1989
Cioffi, Frank. “The Rationale for Psychoanalytic Interpretation”. Psychological Inquiry, Vol. 12, Issue 3, 2001, p. 161-
     175.
Cioffi, Frank. Freud and the Question of Pseudoscience. Chicago, IL: Open Court. 1998.
Cioffi, Frank. Wittgenstein on Freud and Frazer. Cambridge: Cambridge University Press. 1998.
Cochez, Tom. “Kwaliteitslabel moet kwakzalvers van therapeuten onderscheiden”. De Morgen, 24/09/2005.
Crews, Frederick (Ed.). Unauthorized Freud: Doubters Confront a Legend. New York: Viking Penguin. 1998.
Crews, Frederick. “The Verdict on Freud”. In: Psychological Science, Vol. 7, No. 2, March 1996.
Crews,       Frederick.      [inleiding     op      “A     Zero      Theory”      van     Mikkel      Borch-Jacobsen],
     http://www.butterfliesandwheels.com/articleprint.php?num=155
Crews, Frederick. “Reply to ‘The Shrink is In’ by Jonathan Lear”. http://human-nature.com/articles/crews.html
Crews, Frederick. Skeptical Engagements. New Zealand: Cybereditions. 2000.
Crews, Frederick. The Memory Wars: Freud's Legacy in Dispute. New York: New York Review of Books Reprint
     Edition. 1997.
De Bellefroid, Éric. “L'honneur vengé de Freud”. La Libre Belgique, 03/03/2006.
De Block, Andreas; Moyaert, Paul (red.). Oneigenlijk gebruik. De psychoanalyse voorbij haar grenzen. Kapellen:
     Pelckmans. 2004.
De Ceulaer, Joël. “Freud est mort”. Knack 47, 2005, pp. 52-56.
De Gendt, Tina. “Wat is angst?” [interview met Lieven Jonckheere]. De Morgen, 11/03/2006.
Decuyper, Peter. “De plaats van de psychoanalyse in de samenleving en de cultuur”. Skripta 3, 2005, p. 85-87.
Demuynck, Joost. “Freud is dood, Leve Freud!”. Skripta 3, 2005, p. 99-103.
Demuynck, Joost. “Toch iets meer licht graag! Over kwakzalvers, psychofarmaca, diploma's, evaluatie”,
     http://www.forumpsy.org/be/Demuynck.deel%20een.htm
Derksen, Anthony A. “The Seven Sins Of Pseudo-Science”. In: Journal for General Philosophy of Science, Vol. 24,
     1993, No. 1, S. 17-42.
Derksen, Anthony A. “The Seven Strategies of the Sophisticated Pseudo-Scientist: a look into Freud's rhetorical tool
     box”. In: Journal for General Philosophy of Science, Vol 32, 2001, No. 2, S. 329-350.
Derrida, Jacques. Resistances of Psychoanalysis. California: Stanford University Press. 1998.
Domhoff, G. W. (2001). “Why did empirical dream researchers reject Freud? A critique of historical claims by Mark
     Solms.” Dreaming, 14, 3-17.
Dufresne, Todd. “Sigmund Freud: Savant and Charlatan”. The Semiotic Review of Books, Volume 11.1 (2000).
Duplat, Guy. “Le «scandale» de Freud. Guy Deplat rencontre Jean Laplanche”. La Libre Belgique, 02-02-2006.
Eagle, Morris. “A Critique of the Postmodern Turn in Psychoanalysis” [Paper presented on June 10, 2000, at the
     Annual Meeting of the Rapaport-Klein Group]. Een latere versie verscheen in Journal of the American
     Psychoanalytic Association, 2001, 49, 2:457-89.
Edmundson, Mark. “Why Democracy Needs Freud”. The New York Times, August 16, 1998.
Erwin, Edward (ed.). The Freud Encyclopedia: Theory, Therapy, and Culture. New York: Routledge. 2002.
Esterson, Allen. “A Seductive Story”. 2006, http://www.butterfliesandwheels.com/articleprint.php?num=195
Farrell, John. Freud's Paranoid Quest. Psychoanalysis and Modern Suspicion. New York: New York University Press.
     1996.
Forrester, John. Dispatches from the Freud wars: Psychoanalysis and its Passions. Cambridge, MA, and London:
     Harvard University Press. 1997.
Freud, Sigmund. “De Weerstanden tegen de Psychoanalyse”. In: De Psychoanalytische Beweging 2. Vertaald door
     Thomas Graftdijk. Amsterdam: Boom Meppel. 1991.
Freud, Sigmund. “The History of the Psychoanalytic Movement”. In: Nervous and Mental Disease Monograph Series
     (No. 25). New York: Nervous and Mental Disease Pub. Co. http://psychclassics.yorku.ca/Freud/History/index.htm
Freud, Sigmund. De Draagbare Freud. Amsterdam: Ooievaar. 1999.
Freud, Sigmund. De Droomduiding. Vertaald door Thomas Graftdijk. Amsterdam: Boom Meppel. 1987.
Galatzer-Levy, Robert M. [Review of ‘Validation in the Clinical Theory of Psychoanalysis’ by Adolf Grünbaum]
     Journal of the American Psychoanalytic Association 44, 1996, pp. 594-599.
Gauthier, Ursula. “Faut-il en finir avec la psychanalyse?”. Le Nouvel Observateur, 01/09/06.
Gellner, Ernest. The Psychoanalytic Movement: The Cunning of Unreason. London: Paladin. 1985.
Gillett, Eric. “Relativism and the Social-constructivist Paradigm". In: Philosophy, Psychiatry, & Psychology, Vol. 5,
     Nr. 1, March 1998, pp. 37-48.
Grünbaum,         Adolf.       Agassi-Grünbaum          Exchange       on      Popper        and      Psychoanalysis.
     http://www.eeng.dcu.ie/~tkpw/newsletter/v4n1-2/node10.html
Grünbaum, Adolf. The foundations of psychoanalysis: a philosophical critique Berkeley: University of California
     Press, 1984.
Gutierrez, Ricardo. “Les psys ne sont pas nuls”. Le Soir 24/09/2005
Holland, Norman. “Psychoanalysis as Science” PsyArt: A Hyperlink Journal for the Psychological Study of the Arts,
     article 042205. http://www.clas.ufl.edu/ipsa/journal/2004_holland08.shtml, (14/03/2006)
Horgan, John. Freud Is Niet Dood. Het Blijvend Raadsel van het Menselijk Brein. Amsterdam: Ambo, 2000
Hulspas, Marcel. “Wetenschappelijke Pornografie. De obsessies van de Psychoanalyse”. Skepter 13(2), 2000
Israëls, Han. De Weense Kwakzalver: honderd jaar Freud en de Freudianen, Bert Bakker, Amsterdam, 1999
Jacobs, Melissa. “Freud is Dead, Long Live Freud”, The Observing Ego, 16/04/2005.
Jonckheere, Lieven. “Freud, knack en de reglementering van de psychotherapie in België.” Skripta. Editie 3, 2005, p.
     9598
Jonckheere, Lieven. Evaluatie, Tussen de Scylla van de Controle en de Charybdis van de Groei, [Jan Van Eyck Circle
     for Lacanian Ideology Critique, Round Table: On the place of lacanian psychoanalysis in current political and
     cultural theory, Maastricht, 21/02/2004] http://www.forumpsy.org/be/Lieven%20Jonckheere1.htm
Kandel, E.R. “Biology and the future of psychoanalysis : a new intellectual framework for psychiatry revisited”,
     American Journal of Psychiatry, 1999, 156 : 505-524
Kavanaugh, P. B. Is Psychoanalysis In Crisis: It All Depends On The Premise Of Your Analysis. Paper presented at the
     American Psychological Association Annual Convention, Toronto, 1996
Kihlstrom, John F. “The cognitive unconscious.” Science 237:1445-1452, 1987
Kirsner, Douglas. “Life Among The Analysts”, Free Associations 1999, 7: 416-36
Lear, Jonathan. [Review of ‘The Memory Wars’ by Frederick Crews] Journal of the American Psychoanalytic
     Association 44, 1996, pp. 580-587
Lear, Jonathan. “The Shrink is In: A Counterblast in the War on Freud”, New Republic 25/12/1995, p. 18-25
Leys, Ruth. [Review of ‘Freud Evaluated’ by Malcolm Macmillan]. Bulletin of the History of Medicine, 66. 673-674,
     1992
Luborsky, Lester; Barrett, Marna S. The History and Empirical Status of Key Psychoanalytic Concepts, Annual
     Review Clinical Psychology. 2006. 2:1–19
Macmillan, Malcolm. “The Reliability and Validity of Freud’s Methods of Free Association and Interpretation”
     Psychological Inquiry Vol.12 Issue 3, p. 167-176
Macmillan, Malcolm. Freud Evaluated: The Completed Arc. Cambridge, MA: MIT Press, 1997
McNally, Richard J. “Is the Pseudoscience Concept Useful for Clinical Psychology. The Demise of Pseudoscience”.
     The Scientific Review of Mental Health Practice Fall/Winter 2003 Volume 2 Number 2,
     http://www.srmhp.org/0202/pseudoscience.html#notes
Merkin, Daphne. “Secrets of the Soul: Is Psychoanalysis Science or Is It Toast?”, The New York Times, 5/9/2004
Meyer, Catherine; Borch-Jacobsen, Mikkel; Cottraux, Jean; Pleux, Didier; Van Rillaer, Jacques (red.) Le Livre Noir de
     la Psychanalyse. Vivre, Penser et Aller Mieux Sans Freud. Paris: les Arènes, 2005
Michels, Robert. [Review of ‘The Memory Wars’ by Frederick Crews] Journal of the American Psychoanalytic
     Association 44, 1996, pp. 573-579
Miller, Jacques-Alain (red.). L'Anti-livre noir de la psychanalyse, Seuil, 2006
Miller, Jacques-Alain. [interview] Le Point, n°1723, 29/09/2005.
Mitchell, Stephen A. Influence and Autonomy in Psychoanalysis, 1997. Hoofdstuk 7, “The analyst’s knowledge and
     authority”, pp. 203-230, http://www.dspp.com/papers/mitchell4.htm.
Mooij, Antoine. Psychoanalytische Gedachtegoed. Amsterdam: Boom, 2002
Nagel, Thomas. “Freud's Permanent Revolution” The New York Review of Books 12/05/1994 (An Exchange: 11/08/1994)
Nouvel Observateur. [correspondentie over het artikel “Faut-il en finir avec la psychanalyse?” van Ursula Gauthier], 2005,
     http://archquo.nouvelobs.com/cgi/articles?ad=culture/20050916.OBS9405.h…
     s.com/&culture/20050916.OBS9405.html
Pelc, Isidore et al. Psychotherapieën: Definities, Praktijk, Erkenningsvoorwaarden. (Advies van de Hoge
     Gezondheidsraad) 2005
Popper, Karl. “Replies to My Critics”in: Schilpp, P.A., The Philosophy of Karl Popper, Open Court, LaSalle, Ill, 1974
Popper, Karl. Conjectures and Refutations. The Growth of Scientific Knowledge. London: Routledge & Kegan Paul,
     1969
                Paul. Freud     and     His   Critics. Berkeley:       University     of     California    Press,     1993.
Robinson,
     http://ark.cdlib.org/ark:/13030/ft4w10062x/
Roth, Michael S. (Ed.) Freud. Conflict and Culture New York: Alfred A. Knopf, 1998
Roudinesco, Elisabeth. Pourquoi la Psychanalyse? Paris: Fayard, 1999
Roudinesco, Elisabeth. Pourquoi tant de haine ? Anatomie du Livre noir de la psychanalyse, Navarin, 2005
Sauret Marie-Jean. “Pourquoi les psychanalystes n’arrêtent pas de citer Freud                        ou   Lacan?”,    2006.
     http://www.squiggle.be/index.php?option=com_content&task=view&id=250&It…
Sibony, Daniel. “En finir avec la psychanalyse?” Libération 13/9/05.
Smith, Dinitia. “Freud May Be Dead, But His Critics Still Kick”, The New York Times 10/12/1995
Solms, Mark. “Freud Returns”, Scientific American Vol. 290, 2004, pp. 82-88
Tallis, Raymond C. “Burying Freud”, The Lancet, 09/03/1996
Van Hoorde, Hubert. “Recht van antwoord naar aanleiding van “Freud est mort””. Skripta, Editie 3, 2005, p. 89-93
Verhaeghe, Paul. “Het Bankroet van de Vaders en de Echte Vragen”, De Morgen, 10/12/1999
Verhaeghe, Paul. Klinische Psychodiagnostiek vanuit de Discourstheorie: impasses en antwoorden, Idesça, Gent,
     1995.
Webster, Richard. “The bewildered visionary”, Times Literary Supplement 16/06/1997
Webster, Richard. Why Freud Was Wrong: Sin, Science and Psychoanalysis London: Harper Collins, 1995.
Westen, Drew. “The scientific status of unconscious processes: is Freud really dead?” in Journal of the American
     Psychoanalytic Association, 1999, 47, 4: 1061-1106 http://www.psychomedia.it/rapaport-klein/westen99.htm
Wilcocks, Robert. French Connection III. A Black                      or,   rather,    a   Grey    Book    in   the    Fall.
     www.butterfliesandwheels.com/articleprint.php?num=150
Williams, Paul. “It’s All in the Mind”, The Sunday Times, 26/06/1994
Williams, Paul. human-nature.com/freud/williams.html, ook in Anthony Molino, Christine Ware (Eds.), Where Id
     Was: Challenging Normalization in Psychoanalysis, Wesleyan University Press, 2002
Wilson, Stephen. Introducing the Freud Wars, Totem Books, 2003
Žižek, Slavoj. Looking Awry. Massachusetts: Massachusetts Institute of Technology, 1991.
Zwettler-Otte, Sylvia. “A Conversation with Sylvia Zwettler-Otte”, Logos 5.1, 2006,
     http://www.logosjournal.com/issue_5.1/zwettler.htm