Compound culture revisited

Compound-wooncultuur in Tema, Ghana: verleden of toekomst?

De westerse wooncultuur heeft een onmiskenbare invloed op de traditionele compoundcultuur in Tema, een industriële havenstad in Ghana. Is er nog toekomst voor de traditionele manier van wonen of nemen binnen enkele jaren villa’s en hoogbouw het straatbeeld over? Kortom kunnen nieuw aangebrachte standaarden en comfort worden verenigd met traditie en zo ja, op welke manier?

Voor- en nadelen van compoundwoningen afgewogen
Niet enkel de Ghanese woningbouw maar ook de cultuur en levenswijze in het algemeen zijn sterk beïnvloed door compounds. Een compound is een samengestelde woning die bestaat uit clusters van verschillende kamers, aangevuld met een gemeenschappelijke buitenruimte, veelal omsloten (zie bijlage 1). Zowel de manier waarop de ruimtes worden gebruikt als de vormgeving en het materiaalgebruik variëren. In de regio waarop met dit onderzoek gefocust wordt, gaat het voornamelijk om rechthoekige woningen van één verdieping. Ze bestaan uit enkelvoudige kamers met toegang vanuit de binnenplaats. De fysieke vormgeving is echter niet het belangrijkste kenmerk van deze woonvorm. Het zijn socio-fysieke structuren gebaseerd op het concept van de uitgebreide familie, waarbij echter ook niet-verwante gezinnen kamers in hetzelfde gebouw kunnen innemen. Naast het delen van de aanwezige voorzieningen en ruimtes zijn het intensieve samenleven en de gedeelde bezigheden van wezenlijk belang.

Samenleven in compounds levert vele voordelen op, onder andere sociale cohesie en de hulp die hiermee gepaard gaat, lage woonkosten door het delen van voorzieningen en integratie van goedkope verhuurbare eenheden. Niettemin heeft deze vorm van samenwonen ook gebreken. Bij gemeenschappelijk gebruik van faciliteiten en het onderhoud ervan kunnen gemakkelijker conflicten ontstaan. Sommigen zien ook het gebrek aan privacy als een probleem. Bovendien zorgt tegenwoordig de veranderende socio-economische en culturele situatie in deze moderniserende stedelijke maatschappij voor een individualisering op vlak van samenhuizen met familie. De toenemende negatieve perceptie ten opzichte van compounds wordt nog versterkt doordat ze moeilijk kunnen worden verhandeld omdat ze in collectief bezit zijn. Deze gemeenschappelijke levenswijze wordt door dit alles geassocieerd met inheemse cultuur en beschouwd als ouderwets. Sterker nog, het wordt zelfs gestigmatiseerd als woonvorm voor de armen, diegenen die zich niet het ideaal van een persoonlijk huis met alle comfort voor hun gezin kunnen veroorloven. De negatieve bijklank wordt gevoed door overheden die enerzijds vooral de nadelen benadrukken en anderzijds het nalaten waarden omtrent de inheemse en dynamische wooncultuur te erkennen. Dit leidt tot een toenemende kloof tussen de ‘ideale’ plannen van beleidsmakers en de stedelijke realiteit.

Hybride woningen: compound noch villa, maar iets ertussenin
Als alternatief voor de villa of individuele woning, gepromoot door de overheid, zoeken de bewoners zelf oplossingen om met de uitdagingen van inheemse wooncultuur om te gaan en tegelijkertijd het comfort van een modernere en meer individuele levenswijze te introduceren. Dit zorgt voor een geleidelijke overgang van gemeenschappelijk wonen in compounds naar tussenliggende typologieën of ‘hybriden’. Deze trachten de voordelen van de traditionele woning te combineren met de idealen van de evoluerende maatschappij (zie bijlage 2). Hoewel er wel duidelijk een beweging is in de richting van moderne villa-types, is het voor de meeste bewoners niet mogelijk om dit ideaal te bereiken en zijn ze zich hier ook bewust van. Ondanks dit idee van hun ‘droomhuis’ zijn veel stedelingen toch gelukkig in hun compound, of een variatie hierop. Beetje bij beetje worden woningen, en bijgevolg het leven van de bewoners, aangepast. Delen van compounds worden geprivatiseerd en zowel horizontaal als verticaal uitgebreid om zo een eengezinswoning te vormen binnen het groter geheel van het gebouw. Nieuwe woningen trachten zich eerder te richten op directe familie en hebben ook vaak meer individuele faciliteiten omdat publieke voorzieningen nog steeds zeer schaars en minimaal onderhouden zijn.

Stappen voorwaarts naar een volwaardige stadscompound
Niet alleen stedelingen zelf construeren hybride woonvormen en herinterpreteren de traditionele compoundtypologie. Verschillende initiatieven om de leefomstandigheden van de minderbegoede klasse in Tema te verbeteren werden over de jaren heen met wisselend succes door de overheid geïntroduceerd. Het ‘Amui Djor Housing Project’ is een relatief recent voorbeeld dat tracht op maat van individuele bewoners het verschil te maken. Architecten, beleidsmakers, publieke en private organisaties hebben hier samengewerkt om een sociaal huisvestingsproject op te starten. Enkele belangrijke facetten van de compoundcultuur werden herdacht naar een collectieve woontypologie, verspreid over meerdere verdiepingen. Fysieke elementen zijn geïmplementeerd, bijvoorbeeld de buitenruimte in relatie met woonruimten, maar ook sociale en economische eigenschappen, zoals het gemeenschappelijk gebruik van bepaalde faciliteiten en de mogelijkheid om geleidelijk verbeteringen aan te brengen, zijn geïntegreerd. Door de aanpassingen en verandering van context wordt echter niet altijd dezelfde betekenis behouden (zie bijlage 3).

Typologische vernieuwingen waarbij elementen van de compound worden verwerkt kunnen een belangrijke positie innemen bij stadsvernieuwing, maar het is niet mogelijk om één ‘juiste’ typologie te isoleren. Een specifieke typologie herhalen in een strikt geplande stad is in geen geval het beste antwoord om aan de noden van Ghana’s stedelijke context te voldoen. Meer van toepassing is een ondersteunend kader voor stedelijke ontwikkeling dat een verscheidenheid aan hybride typologieën toelaat. Een focus van de overheid op infrastructuur, publieke faciliteiten en individuele percelen waar eigenaars de toelating krijgen om zelf te bouwen volgens hun eigen noden en mogelijkheden is een betere planningsstrategie, zo blijkt uit de uitgevoerde studie. De stedelingen moeten geloven in het voorgestelde model waaraan zij kunnen bijdragen door individueel hun hybride woningen te bouwen en zo mee te helpen aan het verbeteren van hun leefomgeving.

De compound blijft
Compoundcultuur afschrijven als verouderd of enkel voor de armen is noch een correcte, noch realistische houding. Terecht wordt gezocht naar woonvormen die voldoen aan modern comfort en ook westerse voorbeelden van individuele woningen voeden de dromen. Toch mag de sociale functie die compoundwoningen op zich nemen niet worden genegeerd. Er is nood aan vindingrijke oplossingen, zowel vanuit de bevolking zelf als van hogerhand, die de kwaliteiten eigen aan de traditie verenigen met modern comfort en dit op maat van de verschillende bevolkingsklassen.