Waarheidszoeken in de Verenigde Staten. The South en raciale segregatie.

Waarheidszoeken in de Verenigde Staten

“Without truthtelling […] the members of yesterday’s conflict can become the fire of tomorrow’s renewed conflict.” De twintigste eeuwse geschiedenis afspeurend is dergelijke uitspraak in de praktijk – gelukkig – niet steeds correct gebleken. Toch is het riskant steeds de proef op de som te nemen. Deze uitspraak van Amerikaans academicus David Mendeloff weerlegt elk argument van zij die vinden dat we het verleden maar beter laten rusten.
Toepasbaar op allerhande historische gebeurtenissen is het zeker van belang deze wijsheid in acht te houden wanneer mensenrechtenschendingen het onderwerp van dienst zijn, want mensenrechtenschendingen zijn, helaas, niets nieuws. Willen we gruwelen zoals de verdwijningen onder de Argentijnse junta, de apartheid in Zuid-Afrika of de genocide in Rwanda in de toekomst vermijden doen we er goed aan een structurele oplossing te zoeken voor het conflict wat verschillende groepen in de samenleving lijnrecht tegenover elkaar plaatst.
Een structurele oplossing houdt niet in dat we als individu al dan niet corrupte rechtbanken toevertrouwen een schuldoordeel te vellen over wie zij verantwoordelijk achten voor een recente of minder recente misdaad tegen de menselijkheid, en het daar dan bij laten. Neen, een structurele oplossing houdt in dat niet één individu, maar de hele samenleving, op zoek gaat naar de morele schuld van de daders. Enkel door ook deze schuld vast te stellen, en tevens de verantwoordelijkheid van de slachtoffers onder de loep te nemen, kan een structurele oplossing gevonden worden, en pas dan kan men het verleden laten rusten.
Een manier om deze vragen te beantwoorden en de problemen op te lossen is door middel van een waarheidscommissie. Dit is een commissie, samengesteld uit experts met betrekking tot een specifieke gebeurtenis, die tracht te achterhalen wat er op een bepaald moment in het verleden gebeurd is, en hoe dit historisch onrecht eventueel nog gerepareerd kan worden door de daders tegenover de rechtstreekse slachtoffers en hun nabestaanden.

Het theoretisch karakter van deze vragen maakt natuurlijk niet meteen duidelijk wat het onderwerp van mijn thesis is. Nog steeds theoretisch gesteld pas ik bovenstaande vragen toe op een zestal casestudies in de VS. Duidelijker wordt het door de lezer mee te geven dat mensenrechtenschendingen zich niet enkel beperken tot wat wij als ‘primitieve’ of dictatoriale regimes beschouwen. Ook (relatief) moderne samenlevingen hebben hun eigen zwarte historische momenten. In de VS draait het uiteraard rond racisme, en in het geval van mijn thesis om racisme tegen Afro-Amerikanen. Concreet behandel ik in mijn thesis zes cases in de Zuidelijke VS, de regio waar Afro-Amerikaans gerelateerd racisme ook vandaag nog het meest zichtbaar is. Deze cases zijn stuk voor stuk voorbeelden – het zijn helaas niet de enige – waar door uiteenlopende situaties spanningen oververhit geraken en er een conflict ontstaat waarbij het onderscheid tussen de conflicterende partijen louter gebaseerd is op hun huidskleur. Deze cases resulteren stuk voor stuk in doden aan Afro-Amerikaanse zijde (van enkelen tot een heel dorp), waar blanken slechts occasioneel overlijdens moesten incasseren.
De zes behandelde cases – rellen, lynchpartijen en zelfs een coup – hebben elk op hun manier aanleiding gegeven tot een waarheidscommissie. Op basis van de onderlinge verschillen en gelijkenissen was het mijn doel te achterhalen wat nu een zuidelijke waarheidscommissie definieert en triggert (lees: welke gebeurtenis deed besluiten om soms tientallen jaren na het voorval alsnog een waarheidscommissie in te richten). Het is bij dit onderzoek tevens mogelijk gebleken te achterhalen op welke manier latere commissies zich spiegelen aan hun voorgangers in de regio. Dit alles heeft mede tot een zich ontwikkelende cultuur van waarheidszoeken in de zuidelijke VS geleid, een cultuur deels ontstaan is door de eventuele angst voor een heropflakkering van raciaal geïnspireerd conflict – latent racisme in de regio neemt alleszins toe (cf. Trayvon Martin) – maar ook deels ontstaan vanuit ethische overwegingen.

Dit alles heeft me op het einde van mijn onderzoek in de mogelijkheid gesteld een aantal duidelijke conclusies te formuleren. Zo is na het lezen van deze scriptie een ‘typische’ zuidelijke waarheidscommissie geen vaag begrip meer waar zelfs de meeste Amerikanen nog nooit van gehoord hebben, maar is het een helder omschreven werkingsmiddel waarmee gemeenschappen (zowel daar als hier) aan de slag kunnen om hun eigen donker verleden in de ogen te kunnen kijken.
In essentie is een ‘typische’ zuidelijke waarheidscommissie het kleine broertje van de grotere en beter gekende commissies zoals die in Zuid-Afrika of Argentinië. Kleiner vanwege twee redenen: het ontbreken van mensenrechtenschendingen op een formaat zoals voornoemde landen dat kennen (racisme en lynchpartijen zijn gruwelijk, maar vallen niet te vergelijken met een structurele gruwel zoals het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime), en een in het Zuiden ingebakken afkeer van alles wat federaal is. Eerder dus dan een federale waarheidscommissie op poten te zetten geeft men steeds de voorkeur aan een waarheidscommissie op niveau van de getroffen gemeenschap (stad, dorp, county). In het academisch debat wat hieromtrent woedt ben ik geneigd om partij te kiezen voor zij die de kaart trekken van de lokale en kleinschalige gemeenschappen, niet in het minst omdat men, met betrekking tot de getroffen gemeenschap, meer effectieve resultaten kan bereiken.
Een tweede uniform kenmerk sluit hier zeer sterk op aan en maakt elke commissie totaal verschillend: de lokale verankering ervan. Met uitzondering van een van de zes cases zet elk van de hier behandelde commissies zeer sterk in op lokale verankering, interactie en opvolging met de getroffen bevolkingsgroep zoals dit niet mogelijk was bij de grootschalige waarheidscommissies wereldwijd. Hierdoor kan dan ook een beter helend effect gegarandeerd worden voor de getroffen gemeenschap want, zoals Mendoloff al zei is het belangrijk het verleden te helen om het risico op heropflakkeringen in de toekomst te verminderen. Dit zijn echter niet de enige gevolgen van een succesvolle waarheidscommissie, want, hoewel bevredigend voor de getroffen gemeenschap heeft elke waarheidscommissie te maken met een aantal onvolmaaktheden, waaruit hun opvolgers elders dan weer kunnen leren. Nu, dat latere waarheidscommissies het een en het ander opsteken van hun voorgangers kan alleen maar toegejuicht worden. Belangrijker is uiteraard dat de hele samenleving, de (Westerse) maatschappij in haar grootste omvang iets opsteekt van vier decennia waarheidszoeken.