Vergeten kerkachitectuur in Palestina

Vergeten kerkarchitectuur in Palestina  (Ann Bats)

Door alle politieke problemen waar Israël en Palestina de laatste decennia in verwikkeld zijn, zou men haast vergeten dat deze twee landen heel wat meer te bieden hebben dan oorlog en geweld. Op cultureel en vooral op archeologisch vlak is dit gebied rijker dan men algemeen aanneemt. Ook op godsdienstig gebied vormt deze streek -en dan vooral Jeruzalem- een kruispunt. Joden en moslims beschouwen Jeruzalem als hun heilige stad: daar worden we de laatste tijd maar al te vaak, op zeer bloederige wijze, mee geconfronteerd. Maar Jeruzalem is eveneens de bakermat van het christendom. Jezus heeft in deze stad en omgeving zijn leven doorgebracht en van hieruit is het christendom verspreid over de rest van de wereld. Sporen daarvan zijn nog steeds terug te vinden in het huidige landschap.

Christenen kwamen in die eerste periode bijeen in bestaande structuren zoals huizen en loodsen, maar hiervan is niets eenduidig bewaard gebleven. De eerste zichtbare kerkstructuren, gebouwen die specifiek zijn opgericht voor de samenkomst van christenen, voor Palestina (de algemene en antieke benaming voor het gebied dat nu Israël, Palestina en Jordanië bevat) zijn te situeren in de byzantijnse periode, die hier loopt van ongeveer 330 na Chr. tot 638-640 na Chr., wanneer het gebied onder de voet gelopen wordt door de Arabieren.

Door te focussen op één bepaald gebied, kan er aandachtiger worden gekeken naar deze kerkstructuren. Het arrondissement Jeruzalem biedt een mooi overzicht van de soorten kerkgebouwen die in deze periode in Palestina voorkomen. Zo kunnen er in totaal een 112tal kerken worden samengebracht in een inventaris. Op deze wijze worden een aantal vaste kenmerken voor elke kerk besproken, zoals daar zijn: ligging, overzicht van het onderzoek, architectuur, afmetingen, functie, vorm en datering. Zo’n inventaris kan gortdroog lijken, maar is noodzakelijk om de structuren onderling met mekaar te vergelijken en conclusies te kunnen trekken voor de kerkarchitectuur in de byzantijnse periode in Palestina.

Door de inventarisnummers statistisch te verwerken, kwamen de volgende resultaten naar boven. Wat de vorm betreft, is te zien dat vooral zaalkerk, basilica en grotkerk veelvuldig voorkomen. De monumentalere vormen van kerkarchitectuur ontbreken nagenoeg volledig. Dit heeft enerzijds te maken met de geografische gegevenheid en anderzijds met de periode. De byzantijnse tijd is in Israël vrij vlug afgelopen, zodat de specifieke byzantijnse architectuur er ook niet tot volle bloei is kunnen komen. Functioneel gezien maken de meeste kerken deel uit van een klooster, al is er ook een niet te verwaarlozen aantal devotiekerken. Deze functies zijn normaal voor het gebied waarin de kerken zich bevinden: dit type van kerken gaat men vooral oprichten nabij plaatsen waar Jezus geleefd heeft. De relatie tussen de elementen vorm en functie is eveneens normaal: zaalkerken en grotkerken corresponderen met de kloosterkerken en basilicae corresponderen met de devotiekerken. Dat heeft natuurlijk te maken met de monumentaliteit van de gebouwen: in kloosters zal men eerder kiezen voor kleinere, sobere structuren, terwijl in devotiekerken -waar ten slotte veel pelgrims naartoe komen- de pracht en praal eerder wordt uitgestald.

Wat de ligging betreft is er een evenredige verdeling tussen de woestijn en de heuvels. Ook de relatie tussen ligging en vorm vertoont geen opvallendheden: de meeste kloosterkerken zijn gelegen in de woestijn, want men wilde afgelegen een kluizenaarsbestaan leven terwijl de andere kerken gelegen zijn in de heuvels, dus in bewoond gebied. De normale oriëntatie, nl. oost-west wordt in nagenoeg alle kerken gevolgd.

Wanneer er gekeken wordt naar de architecturale onderdelen, is de situatie vergelijkbaar met andere gebieden, al is het hier vaak wederom minder monumentaal uitgewerkt. Maar ook dit kan te wijten zijn aan het geringe tijdsbestek waarin de byzantijnse architectuur zich niet ten volle tot bloei heeft kunnen ontplooien. De apsis is meestal halfcirkelvormig en in nagenoeg alle kerken aanwezig. Ook atrium en narthex komen veel voor. Ruimtes zoals een baptisterium, een crypte en pastophoria treft men dan weer niet zoveel aan. De vloerbedekking van de kerken bestaat meestal uit mozaïek, maar de motieven ervan blinken niet uit in originaliteit. Wandschilderingen zijn zeldzaam. Inscripties werden in een aantal kerken aangetroffen, maar zijn vaak fragmentair en brengen zodoende niets essentieel bij over de kerkstructuur.

Zodoende kan uit de bestudering van de kerkarchitectuur in het arrondissement Jeruzalem 2 belangrijke conclusies worden getrokken. Ten eerste valt uit het grote aantal kloosterkerken af te leiden dat Palestina en vooral het gebied Judea, rond Jeruzalem, zeer belangrijk was voor het kloosterwezen. Ten tweede is in dit gebied ook een grote hoeveelheid devotiekerken teruggevonden wat er op wijst dat Jeruzalem en omstreken een belangrijke aantrekking hadden op pelgrims.