Tussen zorg en arbeid
“Onder ons zijn er die niet werken en wij nodigen hen uit, in de naam van Jezus Christus, te gaan werken en zo hun eigen brood te eten.”
De verwijzing naar Jezus verraadt dat dit een stuk uit de Bijbel is. Maar het zou evenzeer een uittreksel uit een recente regeringsverklaring kunnen zijn.
‘Werken’ is blijkbaar van alle tijden. De plaats die arbeid inneemt in de samenleving is echter voortdurend in verandering. Al lijkt het er op dat werken tweeduizend jaar geleden ook de enige mogelijkheid was om gewaardeerd te worden. Is loonarbeid de enige manier om mensen te laten participeren? Gaan mensen alleen maar werken om brood op de plank te krijgen? In wat zal volgen probeer ik een antwoord te geven op deze twee vragen. Mijn stage leerde mij het begrip ‘arbeid’ heel ruim te zien, vandaar deze scriptie.
Humival VZW, een residentiële voorziening voor volwassenen met een verstandelijke beperking , was gedurende twee jaar mijn stageplaats. Als stagiair sociaal-cultureel werk kreeg ik in september 2005 van de directie de opdracht om de methodiek van ‘begeleid werken’ uit te bouwen . De instelling was helemaal niet nieuw voor mij aangezien ik er al acht jaar werk als opvoeder-begeleider.
‘Begeleid werken’ is een vorm van arbeidszorg die gekend is bij mensen met een verstandelijke beperking.Het is bedoeld voor hen die net niet het niveau van een betaalde job halen, maar die wel meer aankunnen dan de gewone dagactiviteiten in een voorziening. Een jobcoach gaat samen met een cliënt op zoek naar een geschikte werkplek op de arbeidsmarkt. ‘Begeleid werken’ is afgeleid van de Engelse term ‘supported employment’. De methodiek speelt in op de latente functies van arbeid. Deze zitten verscholen achter de meest manifeste functie, het inkomen. De latente functies van arbeid zijn: zingeving, verhogen van de eigenwaarde, uitdrukken van competenties, structureren van de tijd, sociale contacten, bevorderen van status, identiteit leveren aan diegene die werkt.
Tijdens mijn stage hebben enkele cliënten van Humival mij anders leren kijken naar arbeid. Doorheen het traject dat we samen aflegden ontdekte ik wat hen motiveert om te gaan werken zonder daar ook maar iets mee te verdienen. Ik moet bekennen dat ik een zeer enge visie hanteerde over arbeid.
Deze scriptie is het resultaat van jaren ervaring in de sector, de stage in Humival en de opleiding maatschappelijk werk. Het enthousiasme dat de cliënten beleven aan hun werk zette mij aan tot nadenken. Wat is de meerwaarde van arbeid voor mensen met een verstandelijke beperking binnen een residentiële voorziening? De methodiek ‘begeleid werken’ vormt de aanleiding om te kunnen aantonen dat arbeid zonder inkomen een gunstige invloed heeft op personen die verblijven in een voorziening. Daarnaast kan ook integratie in de lokale gemeenschap bevorderd worden door buitenshuis te werken.
Mijn gedachtegang vertrekt vanuit de residentiële voorziening, waar het aanbod van dagactiviteiten niet voor iedereen voldoende blijkt te zijn. Binnen de residentiële voorziening is er een ruim aanbod van dagbesteding. Dit neemt echter niet weg dat er een restgroep overblijft voor wie het aanbod niet tegemoet komt aan hun vraag. De mogelijkheden van sommige cliënten reiken soms verder dan het aanbod binnen de voorziening. Voor die mensen is ‘begeleid werken’ een oplossing. Naast zinvolle dagbesteding zijn er nog veel meer voordelen aan deze vorm van arbeidszorg.
Deze scriptie is opgebouwd uit vier hoofdstukken met op het einde mijn besluit met een persoonlijke visie op arbeid, handicap en samenleving. Ik gebruik ook praktijkvoorbeelden van op de stageplaats. De voorbeelden worden voorafgegaan door een pijltje en zijn cursief gedrukt.
In het eerste hoofdstuk baken ik de doelgroep van deze scriptie af. Ik begin met een schets van residentiële voorzieningen voor volwassenen met een verstandelijke beperking. Door vast te houden aan klassieke vormen van dagbesteding wordt er in de voorzieningen een restgroep gecreëerd van cliënten die op zoek zijn naar alternatieve dagactiviteiten. Eén daarvan is ‘begeleid werken’. Om dit te bereiken zal het accent op het aanbodsgerichte dienen te verschuiven naar een vraaggestuurde aanpak. Empowerment, sleutelwoord van dit hoofdstuk, krijgt zo een concrete invulling.
Begeleid werken als methodiek is afgeleid van het Engelse ‘supported employment’. Wereldwijd is deze methodiek bekend maar krijgt in ieder land een andere invulling. Er is bijvoorbeeld een groot verschil met hoe ze in Nederland te werk gaan. In Vlaanderen situeert ‘begeleid werken’ zich ergens tussen de zorg- en arbeidssector. In het tweede hoofdstuk neem ik de lezer mee op een korte wandeling doorheen arbeidszorg in Vlaanderen. In Humival kreeg de methodiek nog een andere invulling met eigen accenten.
De methodiek ‘begeleid werken’ speelt in op de meerwaarde die arbeid heeft en geeft. Ik heb zelf kunnen ervaren hoe een cliënt uit de voorziening volledig is open gebloeid sinds hij één halve dag per week gaat werken in een dierenasiel. Ik stelde mij bijgevolg de vraag welke invloed arbeid op mensen heeft en meer bepaald welke functies arbeid heeft bij personen met een verstandelijke beperking. In het derde hoofdstuk zal ik de latente functies van arbeid onderzoeken. Wat betekent arbeid of kan het betekenen voor volwassenen uit een residentiële voorziening? Wat kunnen voorzieningen betekenen voor de samenleving? Om een rol van betekenis te kunnen hebben moeten we ons arbeidsbegrip verruimen. ‘Begeleid werken’ zou op veel meer waardering kunnen rekenen in een pluri-actieve samenleving. Betaalde arbeid is hier niet langer de enige manier om te participeren aan de samenleving. Dit hoofdstuk vormt de kern van de scriptie. Hier wordt arbeid ‘anders bekeken’ : vanuit het mensenrechtenmodel en het behoeftemodel.
De implementatie van de methodiek in Humival was niet altijd even eenvoudig maar daarom niet minder boeiend. Aan de hand van een casus link ik de drie eerste hoofdstukken aan mekaar. Het vierde hoofdstuk vertelt het verhaal van K. met wie ik het stappenplan ‘supported employment’ volledig heb doorlopen.
De vier hoofdstukken samen vormen een studie van de methodiek ‘begeleid werken’ aangevuld met eigen visies en ideeën vanuit de stage-ervaring. Het is enerzijds geschreven voor hulpverleners in residentiële voorzieningen binnen de gehandicaptenzorg. Anderzijds kan het ook eenieder inspireren om anders te gaan denken over arbeid.
