Het licht op ‘gaslighting’ in het secundair onderwijs.
Het licht op ‘gaslighting’.
Wat als iemand uw perceptie van een gebeurtenis in twijfel trekt, terwijl uzelf nog zeer goed weet wat er is gebeurd? Wat als u hierdoor gaat twijfelen aan uzelf?
Hierboven staat beschreven hoe gaslighting kan voorkomen. Dit is een vorm van psychologische manipulatie waardoor iemand gaat twijfelen aan zijn/haar/hun[1] perceptie van een gebeurtenis. In deze bachelorproef onderzoeken wij het bestaan van gaslighting in het secundair onderwijs. Zo willen we een startpunt vormen om dit fenomeen in kaart te brengen en leerkrachten kennis te laten maken met het concept.
De lichtschakelaar op aan
De reden waarom we ons licht laten schijnen op gaslighting, is omdat er een gebrek is aan Nederlandstalig onderzoek naar dit begrip. We doen dit door een literatuurstudie te combineren met eigen onderzoek. In die studie bespreken we de definitie, de herkomst, de technieken, de fases, de doelen, het bestaan ervan in de maatschappij en hoe het aangepakt kan worden. Zo blijkt dat de term ‘gaslighting’ is ontstaan door een film. Een extra reden dus om deze avond naar een film te kijken. Daarna gaan we dieper in op de formele en informele machtsverhoudingen in het onderwijs van waaruit mogelijke situaties van gaslighting kunnen ontstaan en welke leiderschapsstijlen zichtbaar worden binnen deze relaties. Dit onderzoek bevestigt dat de gaslighter vanuit een machtspositie handelt om controle en macht te krijgen over zijn/haar/hun slachtoffer. In de volgende alinea gaan we verder in op ons eigen onderzoek.
De spotlights op onderzoek
Waar we in het begin van deze bachelorproef bestaand materiaal hebben bestudeerd en geanalyseerd, zijn we in het tweede deel op zoek gegaan naar praktijkgericht onderzoeksmateriaal. Dit is tot stand gekomen aan de hand van kwantitatieve cijfergegevens van een grootschalige bevraging en kwalitatieve getuigenissen uit interviews. Deze gegevens geven ons een beeld van het bestaan van gaslighting en de manier waarop zich dit voordoet in secundaire scholen in Vlaanderen.
Om data te verzamelen over het mogelijk bestaan van gaslighting in het onderwijs deden we beroep op de app Teacher Tapp, een applicatie die in kaart brengt wat het onderwijsveld denkt over uiteenlopende thema’s. In deze eerste studie geeft 34% van het onderwijspersoneel aan dat er ooit getwijfeld werd aan hun versie van een verhaal terwijl 28% van de participanten ooit werd verweten dat ze te emotioneel reageerden. Deze situaties kunnen ervoor zorgen dat dit onderwijspersoneel begint te twijfelen aan hun percepties van de werkelijkheid.
Bovendien kunnen we verschillende gaslightingtechnieken zoals trivializing (het banaliseren van de gevoelens van een gesprekspartner) en countering (het in vraag stellen van het geheugen van een gesprekspartner) verbinden aan de antwoorden op deze eerste bevraging. We zouden zo kunnen aangeven dat gaslighting wel degelijk voorkomt in het onderwijs, zowel bij leerkrachten als bij directieleden.
“Door meerdere voorvallen dacht ik dat er iets mis was met mij.”
Naast deze cijfergegevens verzamelden we ook kwalitatief onderzoeksmateriaal om deze eerste algemene bevindingen concreet te maken binnen ons onderzoeksgebied. Dit materiaal bestaat uit specifiekere voorbeelden en details van bepaalde omstandigheden waarin gaslighting voorkomt. Deze informatie haalden we uit interviews met leerkrachten uit het secundair onderwijs die openstonden om hun ervaringen en getuigenissen met ons te delen. Zo vertelde een docente dat een directielid haar ooit verweet een onverantwoordelijke leerkracht te zijn na een misverstand. Hierdoor begon ze sterk te twijfelen aan haar eigen capaciteiten en of ze wel een leerkracht zou mogen zijn. Het ging zelfs zo ver dat ze dacht dat er iets mis was met haar. Een andere docent beschreef hoe hij aan zijn bekwaamheid begon te twijfelen nadat een directielid niet inzag hoe hij zijn werk goed zou kunnen uitvoeren met een ADHD diagnose.
Te warm onder de lampenkap
De vraag die rijst bij het onderzoek is waarom het belangrijk is om het fenomeen gaslighting in kaart te brengen. Kenmerkend is de vermelding van een ziekte of burn-out tijdens de interviews. Hiermee kampten enkele respondenten al mee voor ze werden gegaslight en werd het zelfs als argument gebruikt om te gaslighten. In andere gevallen was dit het gevolg van het gaslighten. Enkele casussen leerden ons dat slachtoffers de ernst van de situatie pas later inzien. Daarom vinden we het belangrijk dat leerkrachten gaslightingsituaties kunnen herkennen zodat deze sneller aangepakt kunnen worden en de gevolgen minder zwaar doorwegen op de slachtoffers. Wij proberen met ons onderzoek de eerste steen te leggen naar een breder bewustzijn van gaslighting in het onderwijs en een inspiratiebron te vormen voor diepgaandere onderzoeken omtrent deze psychologische manipulatie.
Via dit onderzoek kunnen we dus concluderen dat gaslighting van leerkrachten door directie en schoolbesturen wel degelijk plaatsvindt in het secundair onderwijs. Hopelijk zaait deze conclusie geen twijfel bij uw werksituatie en zo wel dan wordt u wellicht gegaslight.
[1] Een niet te vergeten onderdeel in onze studie is het gebruik van hij/zij/die en zijn/haar/hun. Door deze voornaamwoorden te gebruiken proberen we in een snel veranderende 21ste eeuw zo inclusief mogelijk te zijn. We zijn ervan overtuigd dat iedereen een plaats heeft in deze maatschappij en daarom willen we iedereen kunnen aanspreken op een gepaste wijze.
Abrahamson, K. (2014, december 22). Turning up the lights on gaslighting. Philosophical Perspectives, 28(1), 1-30.
American Psychological Association. (sd). Gaslight. Opgeroepen op oktober 2021, van Dictionary APA: https://dictionary.apa.org/gaslight
Arteveldehogeschool. (sd). Teacher Tapp Vlaanderen: Wat denkt de leraar? Opgeroepen op maart 2022, van sites.arteveldehogeschool.be: https://sites.arteveldehogeschool.be/deleraardenkt/
Barton, R., & Whitehead, J. (1969). The Gas-Light Phenomenon. The Lancet, 293(7608), 1258-1260.
Baumrind, D. (1991). Parenting styles and adolescent development. In L. R. Brooks-Gunn J., The Encyclopedia On Adolescence (pp. 746-758). New York: Garland Publishing.
Berends, N. (2021). ‘Nee joh, we plagen je maar een beetje’. Nursing, 18-25.
Calef, V., & Weinshel, E. (1981). Some Clinical Consequences of Introjection: Gaslighting. Pyschoanalytic Quarterly, 50(1), 52.
Cawthra, R., O'Brian, G., & Hassanyeh, F. (1987, April). 'Imposed Psychosis': A Case Variant of the Gaslight Phenomenon. British Journal of Psychiatry, 150(4), 553–556.
Christelijke Onderwijscentrale ACV. (2021). COC is er voor jou! Brussel.
Crepeele, M. (1973). Ontleding van de Wet van 29 mei 1959; Afbakening van de onderwijsnetten en definitie van de neutrale school. . In M. Crepeele, De herziening van het schoolpact: de standpunten van de belanghebbende drukkingsgroepen (p. 83). Gent.
Cukor, G. (Regisseur). (1944). Gaslight [Film]. Verenigde Staten.
De Wilde , B. (2018, december 6). Vakgroep: vloek of zegen? Opgeroepen op december 2021, van Klasse: https://www.klasse.be/172101/vakgroep-vloek-of-zegen/
Dorpat, T. (1996). Covert methods of interpersonal control in the therapeutic situation. In T. Dorpat, Gaslighting, the Double Whammy, Interrogation and Other Methods of Covert Control in Psychotherapy and Analysis (pp. 31-33). Jason Aronson.
Empathy, C. (2020). Chapter 6: The Effects of Gaslighting. In C. Empathy, Dark psychology and Manipulation: How to influence People: Guide to Learning the Art of Persuasion, Hypnosis, Body Language, NLP Secrets, Mind Control Techniques, And Emotional Intelligence 2.0 (pp. 281-285). Caroline Empathy.
Gass, G., & Nichols, W. (1988). Gaslighting: A marital syndrome. Contemporary Family Therapy, 10(1), 4.
GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (sd-a). Vacantverklaring en benoeming. Opgeroepen op november 2021, van GO! Pro: https://pro.g-o.be/personeel-jobs/statutair-personeel-in-scholen(groepe…
GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. (sd-b). Een klacht? Opgeroepen op november 2021, van g-o.be: https://g-o.be/klachten/
Huizen, J. (2020, juli 14). What is Gaslighting? Opgeroepen op november 2021, van Medical News Today: https://www.medicalnewstoday.com/articles/gaslighting
Katholiek Onderwijs Vlaanderen. (2022). Ondersteunend materiaal vakgroepwerking. Opgeroepen op november 2021, van pro.katholiekonderwijs.vlaanderen: https://pro.katholiekonderwijs.vlaanderen/aardrijkskunde/ondersteunend-…
Katholiek Onderwijs Vlaanderen. (sd). Bevoegdheden van een bestuur. Opgeroepen op december 2021, van Katholiek Onderwijs Vlaanderen: Kwaliteitsvol besturen: https://pro.katholiekonderwijs.vlaanderen/kwaliteitsvol-besturen/bevoeg…
Koninkrijk België. (1831). Belgische Grondwet. Belgische Grondwet.
Lievens, J. (2019). De vrijheid van onderwijs in België (pp. 5-6). Vrije Universiteit Amsterdam; Katholieke Universiteit Leuven, Constitutioneel Recht.
Maene, G. (2020). Katrien en Ellen: dan toch geen goede match? Brandpunt, 47(4), 12.
Plog, S., & Edgerton, R. (1969). Changing Perspectives in Mental Illnesses (p. 83). New York: Holt, Rinehart and Winston.
Remmerswaal, J. (2015). Begeleiden van groepen Groepsdynamica in praktijk. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. doi:https://doi.org/10.1007/978-90-368-0725-8
Rietdijk, N. (2018). (You Drive Me) Crazy: How Gaslighting Undermines Autonomy. Utrecht: Universiteit van Utrecht.
Sarkis, S. (2020, april). How To Know If You're Dealing With Gaslighting At Work. Opgeroepen op oktober 2021, van mbgmindfulness: https://www.mindbodygreen.com/articles/gaslighting-at-work-examples-and-what-to-do-about-it
Sarkis, S. (2018a). Introduction. In S. Sarkis, Gaslighting: Recognize Manipulative and Emotionally Abusive People - and Break Free (pp. 8-14). Da Capo Lifelong Books.
Sarkis, S. (2018b). Saboteurs, harassers, off-loaders, and thunder stealers. In S. Sarkis, Gaslighting: Recognize Manipulative and Emotionally Abusive People - and Break Free (pp. 55-69). Da Capo Lifelong Books.
Sarkis, S. (2018c). The ones who really get under your skin. In S. Sarkis, Gaslighting: Recognize Manipulative and Emotionally Abusive People - and Break Free (pp. 107-127). Da Capo Lifelong Books.
Sarkis, S. (2018d). Your ex, your kids, your ex's new spouse, your new spouse's ex. In S. Sarkis, Gaslighting: Recognize Manipulative and Emotionally Abusive People - and Break Free (pp. 145-163). Da Capo Lifelong Books.
Sarkis, S. (2018e). With frenemies like these. In S. Sarkis, Gaslighting: Recognize Manipulative and Emotionally Abusive People - and Break Free (p. 128-144). Da Capo Lifelong Books.
Siccard, A. (2018, november 8). Bij wie kan een leraar terecht die gepest wordt? Opgeroepen op december 2021, van Klasse: https://www.klasse.be/141242/bij-wie-kan-leraar-terecht-die-gepest-word….
Stern, R. (2018a). What Is Gaslighting? In R. Stern, The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the Hidden Manipulation Others Use to Control Your Life (pp. 17-52). New York: Harmony.
Stern, R. (2018b). Turning off the gas. In R. Stern, The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the Hidden Manipulation Others Use to Control Your Life (pp. 206-253). New York: Harmony.
Sweet, P. (2019). The Sociology of Gaslighting. American Sociological Review, 84(5), 851-892. doi:https://doi.org/10.1177/0003122419874843
Teacher Tapp Vlaanderen. (2022). Teacher Tapp (Versie 5.1.3) [Mobiele applicatie software].
Thuis, P. (2021). Leidinggeven. In Introductie in management over plannen, organiseren, leidinggeven en beheersen (pp. 123-152). Groningen/Utrecht: Noordhoff. Opgehaald van https://eds.p.ebscohost.com/eds/ebookviewer/ebook/bmxlYmtfXzI3NDY3MDdfX…
Tracy, N. (2012, juli). Gaslighting Definition, Techniques and Being Gaslighted. Opgeroepen op oktober 2021, van HealthyPlace: https://www.healthyplace.com/abuse/emotional-psychological-abuse/gaslig…
Van Couwelaar, R., Schat, T., & Van Stratum, S. (2013). Samenwerken. In R. Van Couwelaar, T. Schat, & S. Van Stratum, Communicatie in het bedrijfsleven (pp. 159-160).
Van Peteghem, P., & Imbrecht, I. (2006). Wegwijs in het Vlaamse onderwijs. Onderwijsorganisatie en -beleid in kaart gebracht. Mechelen: Wolters Plantyn.
Vangrieken, K. (2018, mei 29). The teacher or the team? Towards an inclusive understanding of individual and collaborative work. Opgeroepen op november 2021, van KULeuven Lirias: https://limo.libis.be/primo-explore/fulldisplay?docid=LIRIAS1652311&con…
VCOV. (2021, maart). De schoolraad: wie, wat, hoe? Opgeroepen op december 2021, van VCOV: Waar ouders samen scholen: https://www.vcov.be/ouderinfotheek/vcov-infomateriaal/de-schoolraad-wie…
Veny, L. (2010). Handboek van het Vlaams Onderwijsrecht: Dragende beginselen van onderwijsrecht (pp. 124-150). Universiteit Gent, Gent.
Vlaamse Ombudsdienst. (sd). Klachten die de Vlaamse Ombudsdienst niet behandelt. Opgeroepen op november 2021, van vlaanderen.be: https://www.vlaanderen.be/vlaamse-ombudsdienst/uw-klacht/klachten-die-d…
Vlaamse Overheid. (2021). Functiebeschrijving en evaluatie. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://data-onderwijs.vlaanderen.be/edulex/document.aspx?docid=13932
Vlaamse Overheid. (sd-a). Officieel en vrij onderwijs, onderwijsnetten en koepels. Opgeroepen op december 2021, van Vlaanderen.be: https://www.vlaanderen.be/onderwijs-en-vorming/organisatie-van-het-onde…
Vlaamse Overheid. (sd-b). Officieel en vrij onderwijs, onderwijsnetten en koepels. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/officieel-en-vrij-onderwijs-onderwij…
Vlaamse Overheid. (sd-c). Je school of centrum, directie en bestuur. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijspersoneel/van-basis-tot-vol…
Vlaamse Overheid. (sd-d). Inrichtende macht: schoolbestuur of centrumbestuur. Opgeroepen op december 2021, van Vlaanderen.be: https://www.vlaanderen.be/onderwijs-en-vorming/organisatie-van-het-onde…
Vlaamse Overheid. (sd-e). Je werkgever. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijspersoneel/van-basis-tot-vol…
Vlaamse Overheid. (sd-f). Je evaluatie. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijspersoneel/van-basis-tot-vol…
Vlaamse Overheid. (sd-g). Evaluatie. Opgeroepen op december 2021, van Vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/evaluatie
Vlaamse Overheid. (sd-h). Vaste benoeming in het onderwijs. Opgeroepen op december 2021, van Vlaanderen.be: https://www.vlaanderen.be/vaste-benoeming-in-het-onderwijs
Vlaamse Overheid. (sd-i). Uitdiensttreding. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/directies-en-administraties/personee…
Vlaamse Overheid. (sd-j). Schoolraad. Opgeroepen op november 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/schoolraad
Vlaamse Overheid. (sd-k). Leerplannen. Opgeroepen op december 2021, van Vlaanderen.be: https://www.vlaanderen.be/onderwijs-en-vorming/organisatie-van-het-onde…
Vlaamse Overheid. (sd-l). Sleutelcompetenties. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/directies-en-administraties/secundai…
Vlaamse Overheid. (sd-m). Onderwijsdoelen. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijspersoneel/van-basis-tot-vol…
Vlaamse Overheid. (sd-n). Onderwijsvakbonden. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijspersoneel/van-basis-tot-vol…
Vlaamse Overheid. (sd-o). Vakbonden en werkgeversorganisaties. Opgeroepen op december 2021, van Vlaanderen.be: https://www.vlaanderen.be/werken/welzijn-en-gezondheid-op-het-werk/vakb…
Vlaamse Overheid. (sd-p). Onderhandelings- en overlegcomités. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijspersoneel/van-basis-tot-vol…
Vlaamse Overheid. (sd-q). Pedagogische raad. Opgeroepen op december 2021, van Onderwijs.vlaanderen.be: https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/onderwijspersoneel/van-basis-tot-vol…
Vlaamse Scholierenkoepel. (sd). Wat moet ik leren? Eindtermen, ontwikkelingsdoelen en leerplannen. Opgeroepen op december 2021, van WatWat: https://www.watwat.be/studeren/wat-moet-ik-leren-eindtermen-ontwikkelin…
YouGovAmerica. (2017, juni 19). 3 in 4 US adults don’t know what gaslighting is. Opgeroepen op december 2021, van TodayYouGov: https://d25d2506sfb94s.cloudfront.net/cumulus_uploads/document/gjg494ky…