De perceptie van microbiologie bij zesdejaarsleerlingen in het secundair onderwijs
Vul aan: “Dankzij de microben …”
Een muur van levende bacteriën en schimmels vormt dé eyecatcher voor bezoekers van het microbenmuseum Micropia in Amsterdam.
Vlak voor het nieuwe schooljaar van start zou gaan stond ik er, in Micropia, het enige microbenmuseum ter wereld. Klaar om deze zoo vol microbieel leven te ontdekken, trok een groep leerlingen plots mijn aandacht. Was het mogelijk dat we hetzelfde enthousiasme voor deze ondergewaardeerde ‘beestjes’ deelden?
Door het negatieve imago van microben – bedankt, coronavirus – zouden we bijna vergeten dat micro-organismen wel degelijk nuttig kunnen zijn. Zo kunnen onze ‘onzichtbare’ vrienden, geloof het of niet, een antwoord bieden op hedendaagse maatschappelijke vraagstukken. Denk aan bijvoorbeeld klimaatverandering, betaalbare energie en het voeden van een groeiende wereldbevolking. Problemen die ook van belang zijn vanuit de zogenaamde Sustainable Development Goals of SDG’s, die in het leven geroepen werden door de Verenigde Naties om te werken aan een betere wereld tegen 2030.
Ook in de lessen biologie en natuurwetenschappen in het secundair onderwijs staan microben vaker in een negatief daglicht. Ondanks de term ‘wereldburgerschap’ herhaaldelijk opduikt in eindtermen en leerplannen, wordt de belangrijke rol van micro-organismen hierbij vergeten. Hoe is het dan gesteld met de perceptie van microben bij middelbare scholieren? En zouden zij er meer over willen leren als ze wisten welk potentieel schuilt in deze microscopisch kleine wereld? Deze vragen stonden centraal in mijn educatieve masterproef.
“Microbiologisch onderzoek is belangrijk om nieuwe pandemieën te voorkomen”
Via een enquête probeerde ik de perceptie van microbiologie bij laatstejaarsleerlingen aso en tso, zowel uit wetenschappelijke als niet-wetenschappelijke richtingen, na te gaan. In het eerste onderdeel van deze studie wilde ik onderzoeken hoe leerlingen tegenover microben staan op basis van hun kennis uit de lessen biologie of natuurwetenschappen.
Terwijl de jongeren overtuigd waren van het maatschappelijke belang van microbiologisch onderzoek, bleek het al snel om dezelfde redenen te gaan. Ze linkten microben aan ziekten, medicatie en vaccins. Meer zelfs, ze vermeldden het belang van microbiologisch onderzoek in het kader van nieuwe ziekten en pandemieën. Geen wonder, wetende dat een virus de voorbije jaren een grote invloed heeft gehad op hun leven.
Jongeren zijn gebeten door (Instagram)microben
In het vervolg van de enquête werden de leerlingen geïntroduceerd tot het Instagramaccount @tiny.microbes. Hier was informatie over bacteriën, virussen, schimmels en andere microben verzameld in tien posts, op maat van de scholieren. De leerlingen waren het erover eens dat de informatie die aan hen gepresenteerd werd, interessant was, al was er wel een verschil op te merken in hun voorkeur in de manier waarop dit gebeurde. Leerlingen uit wetenschappelijke richtingen vonden het boeiender om een post te zien waarin specifiekere achtergrondinformatie meegegeven werd in meerdere slides, terwijl de leerlingen uit niet-wetenschappelijke richtingen net een voorkeur hadden voor die posts waarbij de informatie beknopter was, zoals filmpjes.
Zonder het te beseffen, hebben we eigenlijk veel te danken aan microben.
Eén ding is zeker, nadat de leerlingen de posts hadden bekeken, stonden ze niet alleen positiever tegenover microben, maar gaven ze ook aan er meer over te willen leren tijdens de lessen. Meer precies ging dit over 72 procent van de bevraagde leerlingen uit wetenschappelijke, en 84 procent van deze uit niet-wetenschappelijke richtingen. Liefst een op vijf van deze laatste groep leerlingen zag het zelfs zitten om hiervoor hun middagpauze op te offeren.
Meer ruimte voor microbiologie in het curriculum
Dat het negatieve aspect van microben meer dan het positieve naar voren komt in de lessen biologie en natuurwetenschappen, kan gelinkt worden aan de leerplannen, en bij uitbreiding de eindtermen. Een oplossing kan zijn om een keuzevak microbiologie aan te bieden op scholen, wat volgens de nieuwe leerplannen mogelijk zou zijn. Al zou er dan beter een allesomvattende naam gekozen worden voor het vak, gezien de belangrijke plaats voor microben in relatie tot maatschappelijke uitdagingen in dit keuzevak.
Maar om de negatieve sfeer rond microben te doorbreken, is een keuzevak alleen niet voldoende. Er zou ook meer microbiologie aan bod kunnen komen in de lessen biologie en natuurwetenschappen, ook hier met een duidelijke link naar maatschappelijke vraagstukken. In het kader van deze lessen zou er bijvoorbeeld ook een uitstap georganiseerd kunnen worden naar onderzoeksgroepen aan een universiteit, of bedrijven in de farmaceutische of voedingssector in de buurt van de school. Zo zouden leerlingen van dichtbij kennis kunnen maken met microbiologisch onderzoek. Uiteraard vraagt dit om een goede samenwerking tussen scholen en microbiologen aan universiteiten en in de industrie. Er is dus nog werk aan de winkel.
Dus, waren de leerlingen in het microbenmuseum zo enthousiast omdat ze bij voorbaat al wisten dat microben meer goed dan kwaad doen? Misschien wel, misschien ook niet. Iets dat wel zeker was, was hun motivatie om meer te leren over microben, net zoals de leerlingen in deze studie.
Alverson, A. (2014, June 11). The Air You’re Breathing? A Diatom Made That. https://www.livescience.com/46250-teasing-apart-the-diatom-genome.html
Annabel. (2009, June 12). Rwzi Antwerpen-Zuid. https://nl.wikipedia.org/wiki/Rioolwaterzuiveringsinstallatie#/media/Be…
Artis Micropia. (n.d.). Faagtherapie. https://www.micropia.nl/nl/ontdek/virussen/long-reads-virussen/faagther…
Augurken. (n.d.). Werknemer Subway mishandeld vanwege augurk: “Bloedspetters op de grond”
Aziatische-ingredienten.nl. (2011, June 3). Seafood sojasaus (gekruide sojasaus). https://www.aziatische-ingredienten.nl/tag/sojasaus/
Baker, D. M., Freeman, C. J., Wong, J. C. Y., Fogel, M. L., & Knowlton, N. (2018). Climate change promotes parasitism in a coral symbiosis. The ISME Journal, 12(3), 921–930. https://doi.org/10.1038/s41396-018-0046-8
BBC NEWS. (2022). Great Barrier Reef: Australia confirms new mass bleaching event. https://www.bbc.com/news/world-australia-60870239
Bock, P. (2017, April 15). These Glowee lamps run on bioluminescent squid-power. https://www.wired.co.uk/article/glowee-squid-power
Breaking the bias in microbiology. (2022). Nature Microbiology, 7(3), 341–342. https://doi.org/10.1038/s41564-022-01086-z
Brood. (n.d.). https://www.maxvandaag.nl/sessies/themas/eten-drinken/is-brood-een-dikm…
Budynek, P., Dąbrowska, K., Skaradziński, G., & Górski, A. (2010). Bacteriophages and cancer. Archives of Microbiology, 192(5), 315–320. https://doi.org/10.1007/s00203-010-0559-7
Carpenter, J. P., Morrison, S. A., Craft, M., & Lee, M. (2020). How and why are educators using Instagram? Teaching and Teacher Education, 96, 103149. https://doi.org/10.1016/j.tate.2020.103149
Casadevall, A. (2015). Achieving Speaker Gender Equity at the American Society for Microbiology General Meeting. MBio, 6(4). https://doi.org/10.1128/mBio.01146-15
Cavicchioli, R., Ripple, W. J., Timmis, K. N., Azam, F., Bakken, L. R., Baylis, M., Behrenfeld, M. J., Boetius, A., Boyd, P. W., Classen, A. T., Crowther, T. W., Danovaro, R., Foreman, C. M., Huisman, J., Hutchins, D. A., Jansson, J. K., Karl, D. M., Koskella, B., Mark Welch, D. B., … Webster, N. S. (2019). Scientists’ warning to humanity: microorganisms and climate change. Nature Reviews Microbiology, 17(9), 569–586. https://doi.org/10.1038/s41579-019-0222-5
Chapman, J. (n.d.). Molybdenietkristal (van 15 mm) op kwarts, uit de Molly Hill-mijn, Quebec, Canada. https://www.nemokennislink.nl/publicaties/sommige-metaalertsen-raken-de…
Dade-Robertson, M., Keren-Paz, A., Zhang, M., & Kolodkin-Gal, I. (2017). Architects of nature: growing buildings with bacterial biofilms. Microbial Biotechnology, 10(5), 1157–1163. https://doi.org/10.1111/1751-7915.12833
Dunlap, P. v., & Urbanczyk, H. (2013). Luminous Bacteria. In The Prokaryotes (pp. 495–528). Springer Berlin Heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-642-30141-4_75
Ecomare. (n.d.). Zeevonk. https://www.ecomare.nl/verdiep/leesvoer/planten/zeeplanten/zeevonk/
Egorova, K., & Antranikian, G. (2005). Industrial relevance of thermophilic Archaea. Current Opinion in Microbiology, 8(6), 649–655. https://doi.org/10.1016/j.mib.2005.10.015
Enerzine. (2017, August 15). La start-up française Glowee en lice pour gagner le prix de 500 000 euros. https://www.enerzine.com/la-start-up-francaise-glowee-en-lice-pour-gagn…
Europese Unie. (2019, September 28). Jongeren in heel Europa roepen op tot klimaatactie. https://europa.eu/youth/get-involved/sustainable-development/calling-cl…
Fagunwa, O. E., & Olanbiwoninu, A. A. (2020). Accelerating the sustainable development goals through microbiology: some efforts and opportunities. Access Microbiology, 2(5). https://doi.org/10.1099/acmi.0.000112
Fowler, S. J., & Smets, B. F. (2017). Microbial biotechnologies for potable water production. Microbial Biotechnology, 10(5), 1094–1097. https://doi.org/10.1111/1751-7915.12837
Franchini, W. (n.d.). The Collecting, Cleaning, and Mounting of Diatoms. https://www.mccrone.com/mm/the-collecting-cleaning-and-mounting-of-diat…
Fulvio. (2013, May 12). Painting simulating a SEM picture of Pyrococcus furiosus. https://en.wikipedia.org/wiki/Pyrococcus_furiosus#/media/File:Pyrococcu…
Gaastra, N. (n.d.). Chocolade bewaren, wat is de beste manier? https://blog.liebherr.com/huishoud/nl/chocolade-bewaren/
Getty Images. (n.d.). Juanmonino. https://www.self.com/story/nationwide-pepperoni-recall
Glowee. (n.d.). Glowee. glowee.com
GO! (2004). Leerplan TV Toegepaste biologie 2004/165. https://pro.g-o.be/blog/documents/2004-165.pdf
GO! (2012a). Leerplan AV Biologie 2012/008. https://pro.g-o.be/blog/documents/2012-008.pdf
GO! (2012b). Leerplan AV Biologie 2012/009. https://pro.g-o.be/blog/documents/2012-009.pdf
GO! (2014a). Leerplan AV Biologie 2014/005. https://pro.g-o.be/blog/documents/2014-005.pdf
GO! (2014b). Leerplan AV Biologie 2014/006. https://pro.g-o.be/blog/documents/2014-006.pdf
GO! (2014c). Leerplan AV Natuurwetenschappen 2014/009. https://pro.g-o.be/blog/documents/2014-009.pdf
GO! (2015a). Leerplan AV Biologie 2015/005. https://pro.g-o.be/blog/documents/2015-005.pdf
GO! (2015b). Leerplan AV Natuurwetenschappen 2015/008. https://pro.g-o.be/blog/documents/2015-008.pdf
GO! (2015c). Leerplan AV/TV/Biologie/Chemie/Fysica/Toegepaste natuurwetenschappen 2015/021. https://pro.g-o.be/blog/documents/2015-021.pdf
GO! (2015d). Leerplan AV/TV/Biologie/Toegepaste biologie 2015/015. https://pro.g-o.be/blog/documents/2015-015.pdf
GO! (2015e). Leerplan AV/TV/Biologie/Toegepaste biologie 2015/018. https://pro.g-o.be/blog/documents/2015-018.pdf
GO! (2017a). Leerplan AV/TV/Biologie/Toegepaste biologie 2017/016. https://pro.g-o.be/blog/documents/2017-016.pdf
GO! (2017b). Leerplan TV Toegepaste natuurwetenschappen 2017/019. https://pro.g-o.be/blog/documents/2017-019.pdf
GO!, OVSG, & POV. (2017). Leerplan AV Natuurwetenschappen/Biologie OO-2017-006. https://pro.g-o.be/blog/documents/OO-2017-006.pdf
Guglielmi, G. (2017). Do bacteriophage guests protect human health? Science, 358(6366), 982–983. https://doi.org/10.1126/science.358.6366.982
Haddock, S. H. D., Moline, M. A., & Case, J. F. (2010). Bioluminescence in the Sea. Annual Review of Marine Science, 2(1), 443–493. https://doi.org/10.1146/annurev-marine-120308-081028
Hadid, A. (2019). Seemingly Simple Elegance. https://www.nationalgeographic.co.uk/photography/2019/11/gorgeous-art-w…
Hawaiian Bobtail squid. (2019). https://www.reddit.com/r/NatureIsFuckingLit/comments/cxg7d5/hawaiian_bo…
Het Nieuwsblad. (2021, October 16). Youth For Climate roept jongeren op om op straat te komen voor wereldwijde klimaatstaking. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20211016_94270944
Hoegh-Guldberg, O. (1999). Climate change, coral bleaching and the future of the world’s coral reefs. Marine and Freshwater Research. https://doi.org/10.1071/MF99078
Hossain, N., Mahlia, T. M. I., & Saidur, R. (2019). Latest development in microalgae-biofuel production with nano-additives. Biotechnology for Biofuels, 12(1), 125. https://doi.org/10.1186/s13068-019-1465-0
Huyghebaert, P. (2019, September 20). Wereldwijd 4 miljoen betogers op straat voor klimaat, in Brussel 15.000 deelnemers. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/09/20/klimaatstaking-wereldwijd/
Infinitia. (2021, May 17). Plastic materials: Types, composition and uses. https://www.infinitiaresearch.com/en/news/plastic-materials-types-compo…
Jacquin, J., Cheng, J., Odobel, C., Pandin, C., Conan, P., Pujo-Pay, M., Barbe, V., Meistertzheim, A.-L., & Ghiglione, J.-F. (2019). Microbial Ecotoxicology of Marine Plastic Debris: A Review on Colonization and Biodegradation by the “Plastisphere.” Frontiers in Microbiology, 10. https://doi.org/10.3389/fmicb.2019.00865
Kaas. (n.d.). https://www.vriendin.nl/gezond-en-mooi/kaasliefhebber-dit-zijn-de-drie-…
Khamari, B. (2020). Microbial Peacock. https://www.npr.org/2021/03/28/981548237/microbiology-student-creates-s…
Kortright, K. E., Chan, B. K., Koff, J. L., & Turner, P. E. (2019). Phage Therapy: A Renewed Approach to Combat Antibiotic-Resistant Bacteria. Cell Host & Microbe, 25(2), 219–232. https://doi.org/10.1016/j.chom.2019.01.014
Kotova, I. B., Taktarova, Yu. v., Tsavkelova, E. A., Egorova, M. A., Bubnov, I. A., Malakhova, D. v., Shirinkina, L. I., Sokolova, T. G., & Bonch-Osmolovskaya, E. A. (2021). Microbial Degradation of Plastics and Approaches to Make it More Efficient. Microbiology, 90(6), 671–701. https://doi.org/10.1134/S0026261721060084
Laura’s Bakery. (2021, May 24). ALLES WAT JE WILT WETEN OVER BOTER. https://www.laurasbakery.nl/alles-wat-je-wilt-weten-over-boter/
Lewis, A. M. (2015, February 21). Symbiodinium. https://en.wikipedia.org/wiki/Symbiodinium#/media/File:Symbiodinium.png
Lin, L. Y.-C., & Meighen, E. A. (2009, January 25). BACTERIAL BIOLUMINESCENCE. http://photobiology.info/Lin.html
Lorenzo, J. M., Munekata, P. E., Dominguez, R., Pateiro, M., Saraiva, J. A., & Franco, D. (2018). Main Groups of Microorganisms of Relevance for Food Safety and Stability. In Innovative Technologies for Food Preservation (pp. 53–107). Elsevier. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-811031-7.00003-0
McGenity, T. J., Gessesse, A., Hallsworth, J. E., Garcia Cela, E., Verheecke‐Vaessen, C., Wang, F., Chavarría, M., Haggblom, M. M., Molin, S., Danchin, A., Smid, E. J., Lood, C., Cockell, C. S., Whitby, C., Liu, S., Keller, N. P., Stein, L. Y., Bordenstein, S. R., Lal, R., … Timmis, K. (2020). Visualizing the invisible: class excursions to ignite children’s enthusiasm for microbes. Microbial Biotechnology, 13(4), 844–887. https://doi.org/10.1111/1751-7915.13576
Mehra, A., Arora, G., Sahni, G., Kaur, M., Singh, H., Singh, B., & Kaur, S. (2022). Gut microbiota and Autism Spectrum Disorder: From pathogenesis to potential therapeutic perspectives. Journal of Traditional and Complementary Medicine. https://doi.org/10.1016/j.jtcme.2022.03.001
Microbial Electricity. (2022a). A global phenomenon. https://www.microbial-electricity.eu/?portfolio=a-global-phenomemon
Microbial Electricity. (2022b). A natural battery. https://www.microbial-electricity.eu/?portfolio=a-natural-battery
Microbial Electricity. (2022c). A new way of life... https://www.microbial-electricity.eu/?portfolio=a-new-form-of-microbial…
Microbial Electricity. (2022d). A record breaking conductivity. https://www.microbial-electricity.eu/?portfolio=a-world-record-in-elect…
Microbial Electricity. (2022e). A wide avenue for new technology. https://www.microbial-electricity.eu/?portfolio=a-new-avenue-for-biotec…
Microbial Electricity. (2022f). Biological electron transport goes far. https://www.microbial-electricity.eu/?portfolio=biological-transport-go…
Microbial Electricity. (2022g). Electrical cooperation between cells. https://www.microbial-electricity.eu/?portfolio=electrical-cooperation
Microbial Electricity. (2022h). Microbial electricity: a true surprise from the seafloor. https://www.microbial-electricity.eu/?portfolio=a-surprise-from-the-sea…
Milandri, M. (2004). Children’s views of microbes: current beliefs about bacteria in Italian grade school children. The Pediatric Infectious Disease Journal, 23(12), 1077–1080.
MPI f. (2021). View of an archea colony in the scanning electron microscope. https://www.mpg.de/17732261/1021-entw-151730-x
National Ocean Service. (n.d.). Zooxanthellae ... what’s that? https://oceanservice.noaa.gov/education/tutorial_corals/coral02_zooxant…
Nealson, K. H. (2017). Bioelectricity (electromicrobiology) and sustainability. Microbial Biotechnology, 10(5), 1114–1119. https://doi.org/10.1111/1751-7915.12834
Nestogen. (n.d.). Nestogen Low Lactose Milk Formula 340g. https://shopee.ph/Nestogen-Low-Lactose-Milk-Formula-340g-i.238345847.67…
New Craft Group. (n.d.). Klein flesje, grote uitdaging. https://newcraftgroup.com/nl/cases/yakult-europe/
Nguyen, V. H., Lyden, E. R., & Yoachim, S. D. (2021). Using Instagram as a tool to enhance anatomy learning at two US dental schools. Journal of Dental Education, 85(9), 1525–1535. https://doi.org/10.1002/jdd.12631
O’Neill, J. (2014). Review on Antimicrobial Resistance Antimicrobial Resistance: Tackling a crisis for the health and wealth of nations. https://amr-review.org/sites/default/files/AMR%20Review%20Paper%20-%20T…
OVSG. (2005). Leerplan TV Toegepaste natuurwetenschappen O/2/2005/136. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2011). Leerplan TV Toegepaste biologie O/2/2011/150. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2012a). Leerplan AV Biologie O/2/2012/082. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2012b). Leerplan AV Biologie O/2/2012/120. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2012c). Leerplan AV Biologie O/2/2012/174. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2014a). Leerplan AV Biologie O/2/2014/187. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2014b). Leerplan AV Biologie O/2/2014/291 . https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2014c). Leerplan AV Biologie O/2/2014/296 . https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2014d). Leerplan AV Natuurwetenschappen O/2/2014/301. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2015a). Leerplan AV Biologie O/2/2015/084. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2015b). Leerplan AV Natuurwetenschappen O/2/2015/112. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2015c). Leerplan TV Toegepaste biologie O/2/2015/387. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2017a). Leerplan AV Biologie O/2/2017/055. https://www.ovsg.be/leerplannen/secundair-onderwijs
OVSG. (2017b). Leerplan TV Toegepaste biologie O/2/2017/144. https://www.ovsg.be/ovsg-leerplannen/data/secundair-onderwijs/144_TV-To…
OVSG. (2017c). Leerplan TV Toegepaste biologie O/2/2017/384. https://www.ovsg.be/ovsg-leerplannen/data/secundair-onderwijs/384_TV-To…
OVSG. (2017d). Leerplan TV Toegepaste biologie O/2/2017/385. https://www.ovsg.be/ovsg-leerplannen/data/secundair-onderwijs/385_TV-To…
OVSG. (2017e). Leerplan TV Toegepaste biologie O/2/2017/398. https://www.ovsg.be/ovsg-leerplannen/data/secundair-onderwijs/398_TV-To…
OVSG. (2017f). Leerplan TV Toegepaste natuurwetenschappen O/2/2017/392. https://www.ovsg.be/ovsg-leerplannen/data/secundair-onderwijs/392_TV-To…
OVSG. (2017g). Leerplan TV Toegepaste natuurwetenschappen O/2/2017/397. https://www.ovsg.be/ovsg-leerplannen/data/secundair-onderwijs/397_TV-To…
OVSG, GO!, & POV. (2017). Leerplan AV/Natuurwetenschappen/Biologie OO-2017-006. https://www.ovsg.be/ovsg-leerplannen/data/secundair-onderwijs/OO-006-OO…
OVSG, GO!, & POV. (2021). Leerplan AV Biologie OO-2021-002 . https://www.ovsg.be/ovsg-leerplannen/data/secundair-onderwijs/OO-2021-0…
piethuysentruyt.com. (n.d.). Hoe zelf Yoghurt Maken? – In 5 makkelijke stappen! https://www.piethuysentruyt.com/yoghurt-maken/
Population Reference Bureau. (2020). 2020 World Population Data Sheet. https://www.prb.org/wp-content/uploads/2020/07/letter-booklet-2020-worl…
Pöstényi, Z. (2019). Hungarian Folk Art. https://www.nationalgeographic.com/science/article/agar-art-contest-win…
POV. (2003). Leerplan Biotechnische wetenschappen 2003/14//4/R/SG/2h/III/ /D . https://provinciaalonderwijs.vlaanderen/leerplannen-vakfiches/land-en-t…
POV. (2004). Leerplan Biotechnische Wetenschappen 2004/18. https://provinciaalonderwijs.vlaanderen/leerplannen-vakfiches/land-en-t…
POV. (2011). Leerplan Plant-, dier- en milieutechnieken 2011/423/4//D. https://provinciaalonderwijs.vlaanderen/leerplannen-vakfiches/land-en-t…
POV, & GO! (2011a). Leerplan Dier- en landbouwtechnische wetenschappen - component akkerbouw en veeteelt 2011-427-6. https://provinciaalonderwijs.vlaanderen/leerplannen-vakfiches/land-en-t…
POV, & GO! (2011b). Leerplan Dier- en landbouwtechnische wetenschappen - component dierenzorg 2011-428-6. https://provinciaalonderwijs.vlaanderen/leerplannen-vakfiches/land-en-t…
POV, & GO! (2011c). Leerplan Planttechnische wetenschappen 2011-425-6. https://provinciaalonderwijs.vlaanderen/leerplannen-vakfiches/land-en-t…
Puigvert, L., Villarejo-Carballido, B., Gairal-Casadó, R., Gómez, A., Cañaveras, P., & Martí, T. S. (2022). An Instagram Hashtag Fostering Science Education of Vulnerable Groups during the Pandemic. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(4), 1974. https://doi.org/10.3390/ijerph19041974
Recupel. (n.d.). International E-waste Day. https://www.recupel.be/nl/blog/international-e-waste-day-wereldwijd-wor…
Reinhold-Hurek, B., Bünger, W., Burbano, C. S., Sabale, M., & Hurek, T. (2015). Roots Shaping Their Microbiome: Global Hotspots for Microbial Activity. Annual Review of Phytopathology, 53(1), 403–424. https://doi.org/10.1146/annurev-phyto-082712-102342
Rhoda, T. (2019). Latitudes Leaking Longitudes. https://www.nationalgeographic.com/science/article/agar-art-contest-win…
Ritchie, H., & Roser, M. (2021a). Sanitation. https://ourworldindata.org/sanitation
Ritchie, H., & Roser, M. (2021b, June). Clean Water. https://ourworldindata.org/water-access
Robinson, J. M., Pasternak, Z., Mason, C. E., & Elhaik, E. (2021). Forensic Applications of Microbiomics: A Review. Frontiers in Microbiology, 11. https://doi.org/10.3389/fmicb.2020.608101
Sasse, J., Martinoia, E., & Northen, T. (2018). Feed Your Friends: Do Plant Exudates Shape the Root Microbiome? Trends in Plant Science, 23(1), 25–41. https://doi.org/10.1016/j.tplants.2017.09.003
Sender, R., Fuchs, S., & Milo, R. (2016). Revised Estimates for the Number of Human and Bacteria Cells in the Body. PLOS Biology, 14(8), e1002533. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.1002533
Senses of Living. (2021, March 19). FERMENTEREN OP Z’N JAPANS: KIMCHI. https://www.sensesofliving.nl/blog/news/fermenteren-op-z-n-japans-kimchi
Shutterstock. (2017). Acinetobacter baumannii. https://theconversation.com/reprogramming-bacteria-instead-of-killing-t…
SLAGROOM KLOPPEN. (n.d.). SLAGROOM KLOPPEN. https://slagroomkloppen.nl/
Smithsonian Institution. (n.d.). Where Do They Live? https://ocean.si.edu/ocean-life/invertebrates/zooxanthellae-and-coral-b…
Sustainable Development Goals Belgium. (2022). SDGS. https://www.sdgs.be/nl/sdgs
The Cozzi Corner. (n.d.). Meal prep sunday: miso soep. https://thecozzicorner.com/koken/meal-prep-sunday-miso-soep/
Timmis, K., Cavicchioli, R., Garcia, J. L., Nogales, B., Chavarría, M., Stein, L., McGenity, T. J., Webster, N., Singh, B. K., Handelsman, J., Lorenzo, V., Pruzzo, C., Timmis, J., Martín, J. L. R., Verstraete, W., Jetten, M., Danchin, A., Huang, W., Gilbert, J., … Harper, L. (2019). The urgent need for microbiology literacy in society. Environmental Microbiology, 21(5), 1513–1528. https://doi.org/10.1111/1462-2920.14611
Timmis, K., de Lorenzo, V., Verstraete, W., Ramos, J. L., Danchin, A., Brüssow, H., Singh, B. K., & Timmis, J. K. (2017). The contribution of microbial biotechnology to economic growth and employment creation. Microbial Biotechnology, 10(5), 1137–1144. https://doi.org/10.1111/1751-7915.12845
Tsitsishvili, A. (2017). Dancing Microbes. https://www.the-scientist.com/image-of-the-day/image-of-the-day-beautif…
Tsitsishvili, A. (2018). The Battle of Winter and Spring. https://asm.org/Events/ASM-Agar-Art-Contest/Home
TU Delft. (2019, September 11). Kabelbacteriën: levende stroomkabels met ongekende geleidbaarheid. https://www.tudelft.nl/2019/tnw/kabelbacterien-levende-stroomkabels-met…
Universiteit Antwerpen. (n.d.). Kabelbacteriën: levende stroomkabels met ongeziene geleidbaarheid. https://www.uantwerpen.be/nl/onderzoeksgroep/geobiologie/onderzoek/proj…
van Leeuwen Tandartsen. (n.d.). HET PLAATSEN VAN IMPLANTATEN (KUNSTWORTELS). https://vanleeuwen-tandartsen.nl/behandelingen/implantaten/
van Oppen, M. J. H., & Oakeshott, J. G. (2020). A breakthrough in understanding the molecular basis of coral heat tolerance. Proceedings of the National Academy of Sciences, 117(46), 28546–28548. https://doi.org/10.1073/pnas.2020201117
Vannier, N., Agler, M., & Hacquard, S. (2019). Microbiota-mediated disease resistance in plants. PLOS Pathogens, 15(6), e1007740. https://doi.org/10.1371/journal.ppat.1007740
VI-CDAC. (2020). CORAL BLEACHING: A RESPONSE TO ENVIRONMENTAL STRESS. https://www.vicoraldisease.org/bleaching
VN. (2022). Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen. https://unric.org/nl/duurzame-ontwikkelingsdoelstellingen/
Vuurvliegjes. (n.d.). https://johannaslot.com/2016/08/10/vuurvliegjes/
VVKSO. (2004). Leerplan Biologie 2004/010. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Biologie-2014-010.pdf
VVKSO. (2005). Leerplan Biotechniek 2005/051. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Biotechnische%20wetenschappen-…
VVKSO. (2012a). Leerplan Biologie 2012/003. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Biologie-2012-003.pdf
VVKSO. (2012b). Leerplan Biologie 2012/004. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Biologie-2012-004.pdf
VVKSO. (2014a). Leerplan Biologie 2014/011. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Biologie-2014-011.pdf
VVKSO. (2014b). Leerplan Natuurwetenschappen 2014/016. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Natuurwetenschappen-2014-016.p…
VVKSO. (2015a). Leerplan Biologie 2015/027. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Biologie-2015-027.pdf
VVKSO. (2015b). Leerplan Natuurwetenschappen 2015/017. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Natuurwetenschappen-2015-017.p…
VVKSO. (2015c). Leerplan Natuurwetenschappen 2015/019. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Natuurwetenschappen-2015-019.p…
VVKSO. (2016a). Leerplan Biotechnische wetenschappen 2016/012. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Biotechnische%20wetenschappen-…
VVKSO. (2016b). Leerplan Plant-, dier- en milieutechnieken 2016/006. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Plant-,%20dier-%20en%20milieut…
VVKSO. (2016c). Leerplan Toegepaste biologie 2016/028. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Toegepaste%20biologie-2016-028…
VVKSO. (2017a). Leerplan Aardrijkskunde - natuurwetenschappen 2017/009. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Aardrijkskunde-Natuurwetenscha…
VVKSO. (2017b). Leerplan Biologie 2017/002. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Biologie-2017-002.pdf
VVKSO. (2017c). Leerplan Natuurwetenschappen 2017/011. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Natuurwetenschappen-2017-011.p…
VVKSO. (2017d). Leerplan Natuurwetenschappen 2017/014. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Natuurwetenschappen-2017-014.p…
VVKSO. (2017e). Leerplan Natuurwetenschappen 2017/015. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Natuurwetenschappen-2017-015.p…
VVKSO. (2017f). Leerplan Natuurwetenschappen 2017/016. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Natuurwetenschappen-2017-016.p…
VVKSO. (2017g). Leerplan Natuurwetenschappen 2017/017. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Natuurwetenschappen-2017-017.p…
VVKSO. (2017h). Leerplan Natuurwetenschappen 2017/018. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Sociale%20en%20technische%20we…
VVKSO. (2017i). Leerplan Natuurwetenschappen 2017/019. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Natuurwetenschappen-2017-019.p…
VVKSO. (2017j). Leerplan Toegepaste biologie 2017/012. http://ond.vvkso-ict.com/vvksomainnieuw/leerplanpubliek.asp?NR=2017/012
VVKSO. (2017k). Leerplan Toegepaste biologie 2017/020. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Toegepaste%20biologie-2017-020…
VVKSO. (2017l). Leerplan Toegepaste biologie 2017/021. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Toegepaste%20biologie-2017-021…
VVKSO. (2017m). Leerplan Toegepaste biologie 2017/022. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Toegepaste%20biologie-2017-022…
VVKSO. (2017n). Leerplan Toegepaste biologie 2017/025. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Toegepaste%20biologie-2017-025…
VVKSO. (2017o). Leerplan Toegepaste biologie 2017/026. http://ond.vvkso-ict.com/leerplannen/doc/Toegepaste%20biologie-2017-026…
Weis, V. M. (2008). Cellular mechanisms of Cnidarian bleaching: stress causes the collapse of symbiosis. Journal of Experimental Biology, 211(19), 3059–3066. https://doi.org/10.1242/jeb.009597
Wernher Krutein. (2014, May 30). Crystal Jelly Aequorea victoria. https://fineartamerica.com/featured/crystal-jelly-aequorea-victoria-wer…
Woodhead, A. J., Hicks, C. C., Norström, A. v., Williams, G. J., & Graham, N. A. J. (2019). Coral reef ecosystem services in the Anthropocene. Functional Ecology, 1365-2435.13331. https://doi.org/10.1111/1365-2435.13331
World Health Organization. (2021). State of inequality: HIV, tuberculosis and malaria. https://www.who.int/publications/i/item/9789240039445
Xu, X., Liu, W., Tian, S., Wang, W., Qi, Q., Jiang, P., Gao, X., Li, F., Li, H., & Yu, H. (2018). Petroleum Hydrocarbon-Degrading Bacteria for the Remediation of Oil Pollution Under Aerobic Conditions: A Perspective Analysis. Frontiers in Microbiology, 9. https://doi.org/10.3389/fmicb.2018.02885