Schone Schijn, scheiden is moeilijk

Eva Maréchal

Begin december 2001 reisde ik naar Bangladesh om aldaar levensverhalen van vrouwen te verzamelen. Tal van vrouwen, jong en oud, moslim en christen vertrouwden mij hun levensverhaal toe. Eén van de vrouwen die ik ontmoette was Shanta, een moslimvrouw van achtenveertig jaar oud uit de middenklasse van Dhaka. Door haar levensverhaal te vertellen lichtte zij een tip van de sluier op omtrent de houding van de Bengaalse samenleving tegenover vrouwen en het huwelijk.

Shanta’s oudere zus werd uitgehuwelijkt toen ze twaalf jaar oud was met een man die meer dan dubbel zo oud was. Haar ouders bezweken aan de druk van de maatschappij. De algemene traditionele mentaliteit is immers dat een meisje best jong trouwt en dat ze best niet te hoog opgeleid is. Dit alles om haar rollen als toegewijde, ingetogen en zuivere echtgenote, vlijtige en gehoorzame schoondochter en zorgende moeder zo goed mogelijk te vervullen. De traditie anticipeert op dit ideaalbeeld door het gezegde: “De hemel van de vrouw ligt onder de voeten van haar man.”

Shanta had meer geluk dan haar oudere zuster. Zij was het nakomertje in de familie en toen haar puberteit was aangebroken hadden nieuwe, vooruitstrevende ideeën bij sommige leden van de middenklasse hun intrede gedaan, ook bij de oudere broers van Shanta.  Zij konden hun vader ervan overtuigen hun jongere zuster aan de universiteit te laten studeren. Stilaan maar zeker begonnen meer en meer vrouwen van dezelfde generatie en uit dezelfde klasse langer en hoger onderwijs te volgen en werd hun huwelijk steeds langer uitgesteld, maar niet afgesteld. De Bengaalse middenklasse, die het goede morele voorbeeld stelt voor de gehele samenleving, kan immers nog steeds niet toestaan dat haar gerespecteerde dames ongetrouwd door het leven gaan. Wel is er een belangrijke verandering opgetreden: het volgen van hoog onderwijs wordt steeds meer beschouwd als een belangrijke, prestigieuze kwaliteit voor eervolle bruiden op de huwelijksmarkt.

Na haar studies sociologie aan de universiteit, werd het huwelijk van Shanta met spoed gearrangeerd. Ondanks het feit dat Shanta in vele opzichten meer geluk had als haar zus stond ze op het moment van haar huwelijk even machteloos. Ze had bitter weinig mogelijkheden om haar mening een stem te geven. Vanaf het eerste moment dat Shanta haar toekomstige levensgezel ontmoette, voelde ze sterke antipathie voor hem, maar met haar gevoelens werd geen rekening gehouden. Zoals ze zelf zegt:

De mensen verwachten dat een meisje gehoorzaamt aan haar vader of broer. De samenleving zal dan zeggen: “Dit meisje, je zuster of je dochter, is zo goed!” Het prestige van de familie heeft daar veel mee te maken.

Ik deed mijn best om mezelf te beschermen, om het huwelijk te weigeren, maar uiteindelijk lukte het me niet en gaf ik toe.  Op een dag werd ik zeer kwaad, ik voelde zoveel woede en onmacht van binnen in me dat ik riep: “Goed, ik zal mijn leven vergallen, ik zal met hem trouwen!”

Na vijfentwintig huwelijksjaren voelt Shanta zich verbitterd, eenzaam en ongelukkig, gevangen in een liefdeloos huwelijk. Haar grootste huwelijksproblemen worden veroorzaakt door de ontrouw van haar echtgenoot die haar niet alleen buitenshuis bedriegt, maar vaak ook in huis onder haar ogen met de huismeid. Hierdoor verliest ze heel wat gezag over de meid wat voor haar zeer vernederend is. Bovendien kan ze haar problemen niet uiten en moet ze die integendeel opkroppen omwille van de  schone schijn die hoog gehouden moet worden om de eer en het prestige van de familie te vrijwaren.

In onze samenleving leven zeer veel vrouwen met dit probleem, maar ze kunnen niets zeggen omwille van het prestige, omwille van de kinderen. Want als ik het huwelijk voor mijn dochter wil regelen, en als al deze dingen geweten zijn, dan zal niemand komen om mijn dochter te trouwen!

Het is zo moeilijk voor vrouwen om te accepteren dat hun man het met de meid doet en om het geheim te houden.

In het begin probeerde ze haar echtgenoot voor zich te winnen door de ideale rol van toegewijde, dienende, liefdevolle en bescheiden echtgenote zo goed mogelijk te vervullen. Dit gedrag wordt traditioneel van een bruid verwacht en het is dan ook een techniek die door bijna alle bruiden, vooral in de moeilijke beginjaren van hun huwelijk, gebruikt wordt. Tevens hoopte ze dat de komst van kinderen de relatie warmer en intiemer kon maken, maar tevergeefs. In het begin van haar huwelijk had ze nog een beetje grip op het gedrag van haar man. Door te roepen en dreigen kon ze hem even in toom houden. Maar op de duur haalde dit allemaal niets meer uit. Ze voelde zich verwaarloosd, onbemind en ongerespecteerd.

Shanta lijdt onder het gebrek aan liefde, aandacht en respect. In het gezelschap van haar echtgenoot voelt ze zich niet meer als een onbenullig en onbetekenend korreltje zand, om het in haar eigen woorden te zeggen.

Het is belangrijk op te merken dat vele vrouwen een gearrangeerd huwelijk verkiezen boven een liefdeshuwelijk op eigen initiatief. Dit wil echter niet zeggen dat liefde en intimiteit onbelangrijke waarden voor deze vrouwen zijn. Zij verwachten en verlangen ook naar liefde, respect, aandacht en intimiteit binnen het huwelijk. Vrouwen die dit in hun huwelijk vinden zijn veel gelukkiger en staan doorgaans sterker in hun schoenen.

In het prille begin van hun huwelijk, verplichtte de echtgenoot van Shanta zijn vrouw om te gaan werken. Met de komst van de baby zag Shanta dit echter niet zitten. De combinatie van haar werk met het huishouden en de opvoeding van haar kind vallen haar zwaar. Op haar werk komt ze in contact met mensen die haar respecteren en die vriendelijk zijn en dat doet haar zoveel deugd. Waar in het begin haar werk haar leven alleen maar verzwaarde is het nu een uitlaatklep geworden waar ze haar zelfwaarde terugvindt en kan vluchten voor de dagelijkse, echtelijke problemen.

Vroeger was ik jong en kon ik veel aan, toen had ik veel kracht. Maar nu ben ik uitgestreden, ik voel me ziek en moe en ik kan niet meer zo goed nadenken. Deze laatste dagen denk ik er aan om te scheiden! (lacht even, maar wordt dan weer serieus) Het is zo moeilijk met hem, zo moeilijk... . Zoveel kleine druppeltjes die de emmer doen overlopen. Ik zou me beter voelen in een eigen huis met mijn kinderen, zonder hem.

Shanta denkt eraan om te scheiden. Het idee speelt in haar hoofd. Ze heeft nood aan een thuis voor haar en haar kinderen waar het vredig en rustig is. Ondanks haar sterke wens hem te verlaten denkt ze toch niet dat het mogelijk is.

Maar ik kon niet, omwille van mijn kinderen. Ik dacht toen: “Ik heb problemen in mijn huis, maar daarom hoeven mijn dochter en zoon nog geen problemen buitenshuis. Als ik vertrek en van hem scheid, dan zullen er mensen naar hen toekomen en hen lastig vallen.”

Ik zou in een eigen huis moeten wonen, en dat is heel moeilijk te vinden, een eigen huis als gescheiden vrouw. En zoveel mensen zullen zoveel slechte dingen over je vertellen. Als je gescheiden bent, kan je in je huis een goed en rustig leven leiden, met je kinderen en relaties. Binnenshuis kan je vrede hebben, maar mensen zullen zo erg over je roddelen! En dat zal de kinderen raken. Ze zullen hen zeggen dat hun moeder niet goed is. Niemand zal één kwaad woord zeggen over de vader, maar de moeder is slecht.

Het idee van een scheiding blijft door haar hoofd spoken. Het zou een verlossing betekenen. Maar voorlopig voert ze het plan niet uit. Zijzelf en haar kinderen zouden door de rest van de samenleving lastig gevallen en bespot worden. De prijs die zij en haar kinderen buitenshuis zouden moeten betalen om binnenshuis rust en vrede te vinden, is te hoog.

Ondanks de economische onafhankelijkheid die vele hoog opgeleide vrouwen uit de middenklasse kunnen genieten, komt een echtscheiding er nauwelijks voor. De morele samenleving veroordeelt een echtscheiding. Er heerst een sterke mentaliteit die er voor zorgt dat vrouwen altijd schuldig bevonden zullen worden. Een gescheiden vrouw wordt door de samenleving veroordeeld en gebrandmerkt. Zij en haar kinderen verliezen alle eer en aanzien. Ze zal bestempeld worden als een slechte vrouw. Voor vele vrouwen is deze vernedering in de publieke ruimte, veel erger te verdragen dan de mishandeling in de privé-ruimte, zeker wanneer er kinderen in het spel zijn die eveneens de sociale veroordeling voelen.

De Bengaalse samenleving biedt haar vrouwen de mogelijkheid van een echtscheiding dus niet. Voor vele vrouwen is dit geen belemmering of probleem, zij manoeuvreren zich met gemak door het leven en door het huwelijk met wat de cultuur hen aan mogelijkheden biedt. Andere vrouwen, zoals Shanta, voelen zich echter gevangen in een uitzichtloze situatie.