Gebruik je auteursrechtelijke creaties? Loop niet te hard van stap-el
De driestappentoets is een rechtsnorm die de uitzonderingen op het auteursrecht reguleert. Ondanks de historische wortels en toename van vermeldingen in internationale en Europese rechtsinstrumenten, is er nog onduidelijkheid over de precieze inhoud en draagwijdte van de driestappentoets.
Je neemt jouw favoriete tv-programma thuis op om het later te bekijken. De leerkracht esthetica projecteert een schilderij van Cézanne in een poging om leerlingen warm te maken voor het kubisme. Je maakt een schunnige versie van een liedje, en jouw versie is écht grappig. Elke dag kom je in aanraking met het auteursrecht, en meer bepaald met de uitzonderingen op de rechten van auteurs. Hoe worden de belangen van auteurs afgewogen tegen die van gebruikers? Daar komt de driestappentoets bij kijken.
De uitzonderingen op het auteursrecht
Het auteursrecht kent aan auteurs rechten toe betreffende hun originele creaties, gaande van literatuur en muziek tot computerprogramma’s. Op basis van het reproductierecht mag enkel de auteur deze beschermde werken kopiëren. Op dit reproductierecht zijn ook uitzonderingen voorzien voor maatschappelijk waardevol gebruik. Zo is het bijvoorbeeld wel toegelaten om een werk te kopiëren voor privédoeleinden of in het kader van onderwijsactiviteiten. Het gebruik van een origineel werk om er een parodie op te maken kan ook, zelfs als de auteur daarvoor geen toestemming verleent.
De internationale drie-wat toets?
De driestappentoets is een internationale norm die van toepassing is in meer dan 150 landen. Dit juridisch voorschrift ziet toe op de evenwichtige toepassing van de uitzonderingen op het auteursrecht, en is dus in principe een bepaling in het voordeel van auteurs. Zoals de term impliceert, bestaat de driestappentoets uit drie stappen of drie voorwaarden, waaraan elke uitzondering op het auteursrecht moet voldoen.
Ten eerste mogen uitzonderingen op het auteursrecht slechts in bepaalde bijzondere gevallen worden toegepast. De uitzondering mag dus niet de regel worden. Ten tweede mag een uitzondering geen afbreuk doen aan de normale exploitatie van een werk door de auteur. De auteur moet immers nog steeds commerciële winst kunnen maken en inkomsten verwerven via het beheer van de creatie. Tot slot mag een uitzondering volgens de derde stap de belangen van een auteur niet onredelijk schaden. Bij deze laatste stap is er ruimte voor een belangenafweging tussen enerzijds auteurs en anderzijds gebruikers.
De driestappentoets in de Europese Unie
Het auteursrecht is een nationale bevoegdheid en is dus niet identiek in elk land. In de Europese Unie harmoniseert de Informatiemaatschappij-Richtlijn (ook wel de Infosoc-Richtlijn genaamd) een aantal aspecten van het auteursrecht, inclusief de uitzonderingen. Deze harmonisatie betekent dat elke EU-lidstaat de inhoudelijke EU-regels omzet in het nationale recht. De Infosoc-Richtlijn bevat een lijst van twintig optionele uitzonderingen op het auteursrecht, die de EU-lidstaten dus kunnen opnemen in hun nationale wetgeving.
De driestappentoets werd ook omgezet in de Infosoc-Richtlijn, waarbij het Europees Hof van Justitie heeft benadrukt dat deze toets een middel is om een rechtvaardig evenwicht tussen de belangen van auteurs en gebruikers te verwezenlijken.
De vraag is gerezen naar de draagwijdte van de driestappentoets op EU-niveau. Is de driestappentoets louter gericht aan de wetgevers van de verschillende EU-lidstaten, of moeten ook de nationale rechters deze norm toepassen in concrete gevallen? Het Europees Hof van Justitie heeft zich in een aantal rechtszaken uitgesproken over de driestappentoets, maar geen expliciet antwoord gegeven op deze vraag. Uit een systematische analyse van de rechtspraak blijkt dat er verschillende strekkingen zijn.
Volgens bepaalde uitspraken lijkt het alsof het Europees Hof van Justitie de nationale wetgever ziet als de énige geadresseerde van de driestappentoets. De wetgever moet dan enkel met de driestappentoets rekening houden bij het opmaken van de wettekst. Andere arresten van het Hof benadrukken dan weer het belang van de driestappentoets bij de interpretatie van het EU-recht. De nationale rechters, die in principe het EU-recht toepassen en interpreteren, lijken in dit geval de geadresseerden. Rechters moeten dan nagaan of een bepaald gebruik in concrete rechtszaken ook aan de drie voorwaarden voldoet.
De driestappentoets in de Verenigde Staten
Anders dan het “auteurs-recht” in de EU, ligt de nadruk van copyright bescherming in de Verenigde Staten eerder op de rechten van gebruikers. De algemene uitzondering op copyright, genaamd fair use, is niet alleen van toepassing op alle rechten van de auteur, maar ook op alle gebruiksmogelijkheden. Rechters passen de vier voorwaarden van fair use geval per geval toe, waardoor de feiten van een bepaalde zaak dus van groot belang zijn.
Gelet op dit algemene toepassingsgebied, is er twijfel omtrent de conformiteit van fair use met de internationale driestappentoets, meer bepaald met de eerste stap. Toch lijkt fair use wel degelijk gelimiteerd tot bepaalde bijzondere gevallen, aangezien het begrip “bepaalde” niet vereist dat elke mogelijke situatie waarop een uitzondering van toepassing zou kunnen zijn, geëxpliciteerd wordt.
Rechtszekerheid versus flexibiliteit
Sommigen zien de flexibele fair use bepaling als onvoorspelbaar, met een gebrek aan rechtszekerheid in de VS tot gevolg. Omgekeerd is het voor gebruikers in de EU vooraf duidelijk welke uitzonderingen van toepassing zijn in welke gevallen, maar brengt de restrictieve lijst een gebrek aan flexibiliteit met zich mee.
In de EU gingen dan ook stemmen op om een soort van flexibele fair use bepaling in te voeren, gelet op de snelheid van technologische veranderingen in de 21ste eeuw. Een letterlijke kopie van het Amerikaanse fair use lijkt niet aangewezen, maar de introductie van een andere open norm vormt wel een mogelijkheid om meer flexibiliteit te bereiken. Deze norm zou inspiratie kunnen vinden in de driestappentoets, waarbij gebruik naar analogie van de bestaande uitzonderingen in de lijst toegelaten is, wanneer aan de drie voorwaarden is voldaan. In deze lezing vormt de driestappentoets niet langer een restrictief instrument dat de uitzonderingen op het auteursrecht begrenst, maar een positief criterium dat de toelaatbaarheid van nieuwe gebruiksmogelijkheden toetst.
Conclusie
De driestappentoets is een van oorsprong internationale norm van beduidend belang, maar op het niveau van de EU bestaat er onduidelijkheid over de draagwijdte van deze toets. Een nieuwe lezing van de driestappentoets kan een mogelijkheid zijn om meer flexibiliteit in het Europees auteursrechtlandschap te bereiken.
