De klimaatverandering: Kijk vooral naar de toekomst en minder naar het verleden!

Klimaat en schuld: het is geen evidente zaak. Ik betoog dat zowel u als ik geen morele schuld treffen voor de klimaatverandering. Al zijn de hoge concentratie broeikasgassen in de atmosfeer, ontbossing, overbevissing,… weldegelijk het gevolg van menselijk toedoen, we konden niet anders handelen dan we gedaan hebben. Belangrijk hierbij is wel dat we nog steeds ten volle moeten blijven streven om de klimaatverandering te beperken in de toekomst. Waar het gedrag van het verleden al gesteld is, is de toekomst nog ongekend en bestaat bijgevolg de mogelijkheid om iets te veranderen. Om ervoor te zorgen dat individuen deze verantwoordelijkheid nemen, moeten we zorgen dat de vele factoren waaraan mensen blootgesteld worden doorheen hun leven hen zo beïnvloeden dat ze klimaatvriendelijk gedrag stellen en klimaatvriendelijke keuzes maken. Nudging, het subtiel beïnvloeden van mensen tot bepaald gedrag, kan hierbij helpen.

Ik hoor u al denken ‘Hoe bedoel je: ‘we konden niet anders handelen dan we gedaan hebben’?’ Vanuit een wetenschappelijk denkkader volgen onze handelingen de wetten van het causaal determinisme. Dit betekent dat op elke toestand maar één toestand kan volgen, geen enkele toestand oorzaakloos is en elke oorzaak extern is. Niets wordt dus veroorzaakt vanuit zichzelf. Je hebt uiteindelijk steeds maar één optie. Echter is dat niet erg, zolang die optie maar jouw ultieme vrije keuze was. Om er moreel verantwoordelijk voor gehouden te worden, moeten we op een ultieme manier de bron zijn van onze acties, maar dat blijkt moeilijk te verdedigen.

Wanneer geen enkele toestand oorzaakloos is, op elk toestand maar één toestand kan volgen en elke oorzaak extern is, wordt het gedrag van de mens evenzeer veroorzaakt door zaken binnen en buiten zichzelf. Hierdoor is hun gedrag dus niet hun ultieme vrije keuze, want het wordt veroorzaakt door factoren die aan die keuze voorafgaan en die keuze vormen en bepalen.

Klimaatverandering

De vijf noodzakelijke voorwaarden om schuld aan een individu te kunnen toeschrijven, zijn aldus van de Poel e.a. (2012) de volgende: de actor moet ten eerste de mogelijkheid hebben om verantwoord te handelen, ten tweede moet hij effectief causaal verantwoordelijk zijn voor de toestand of situatie, ten derde moet hij de nodige kennis bezitten, ten vierde moet hij in vrijheid handelen en dus alle controle hebben over de handeling, en ten vijfde moet er iets misdaan zijn.

Met dit laatste wordt bedoeld dat er schade moet veroorzaakt zijn of een norm overtreden moet zijn.

Schuld voor de klimaatverandering sneuvelt omwille van het niet voldoen aan drie van de vijf voorwaarden, namelijk mogelijkheid tot verantwoord handelen, bezitten van de nodige kennis en de vrijheidsvoorwaarde. Individuen zijn gedetermineerd tot het gedrag dat ze stellen door een combinatie van verscheidene, zowel interne als externe, factoren. We kunnen hen dus niet verledengericht moreel verantwoordelijk houden voor de huidige klimaatproblemen, want we kunnen hen niet moreel verantwoordelijk stellen voor hun handelingen in het verleden. Het feit dat ze ander gedrag stelden dan de verantwoorde optie maakt al dat ze niet in de mogelijkheid waren tot verantwoord handelen op dat moment in die bepaalde context. Verder komt het bezitten van de nodige kennis voort uit factoren buiten het individu zelf en zoals reeds besproken zijn individuen niet de ultieme bron van die factoren, dus ook niet volledig vrij in het bepalen van hun handelingen.

Maar waar schuld sneuvelt, zal de toekomstgerichte morele verantwoordelijkheid overeind blijven. Het individu heeft nog steeds de plicht tot preventie en het beperken van de gevolgen van de klimaatverandering.

Verleden vs. Toekomst

Mensen verledengericht moreel verantwoordelijk houden voor de klimaatproblemen maakt geen verschil voor de huidige toestand, weinig tot geen verschil voor de toestand in de toekomst en de meerderheid van de bijdragers aan de klimaatverandering zijn niet meer in leven. We kunnen de energie die we daarin steken beter investeren in het veranderen van toekomstig gedrag. Dat is namelijk nog te sturen. We focussen dus beter volledig op toekomstgerichte morele verantwoordelijkheid

Individuen hebben zowel de morele plicht om hun eigen uitstoot te beperken als om ervoor te zorgen dat hun overheid maatregelen neemt om de collectieve uitstoot te beperken. Slagen individuen hier desondanks niet in, dan kunnen we hen er niet verledengericht moreel verantwoordelijk voor houden. Ondanks dat individuen deze plicht hebben, is het geen voldoende voorwaarde om hen bij falen morele schuld toe te schrijven.

Maar waarom focussen op individuen?

We focussen bij voorkeur op individuen omdat daar de verandering start en gevoed wordt. De inspanningen van veel individuen samen maken een verschil en zij zijn degenen die de

maatschappij sturen en de uiteindelijke macht in handen hebben. Het individu kan er op zijn beurt voor zorgen dat bedrijven en de overheid hun verantwoordelijkheid nemen.

Natuurlijk is het dan het beste wanneer individuen in de toekomst het gedrag vertonen dat moreel van hen verwacht wordt. Inzake de klimaatverandering gaat het hier om uitstoot reduceren, zowel op individueel als collectief vlak, en om adaptatie, namelijk ons aanpassen aan de veranderingen die zullen komen. Zoals reeds gezegd, wordt gedrag door interne en externe factoren gestuurd. Wat de toekomst betreft, is het nog een mysterie welk gedrag het individu zal stellen, maar we kunnen de factoren die toekomstig gedrag bepalen, beïnvloeden zodat het verlangde gedrag gesteld wordt of de kans dat dit gedrag gesteld wordt groter wordt.

Nudging?

Via ‘nudges’, die inspelen op de automatische, niet-beredeneerde hersenprocessen die ons gedrag sturen, kan men de keuze van individuen beïnvloeden via bepaalde factoren, zonder hen te dwingen zich op een bepaalde manier te gedragen en zonder bepaald gedrag te verbieden. We geven individuen als het ware ‘een duwtje’ in de goede richting. Door structuren en factoren zo te beïnvloeden of te ontwerpen, kunnen individuen ertoe gebracht worden klimaatvriendelijk gedrag te vertonen en zullen we de klimaatverandering beperken.

Door meer aandacht te hebben voor hoe en waarom mensen bepaalde keuzes maken en deze te beïnvloeden, kunnen we ervoor zorgen dat individuen klimaatvriendelijker gedrag gaan vertonen en zo de context creëren met het meeste potentieel om verdere klimaatverandering tegen te houden.