In Praise of the Common

Geen puur wetenschappelijk werk, maar een persoonlijke zoektocht en een terugblik. Dat is het doel dat ik voor ogen had bij het schrijven van mijn scriptie. In een architectuuropleiding is weinig plaats voor reflectie, nochtans is architectuur een persoonlijk en gevoelsmatig vak. In mijn scriptie overschouw ik wat is bijgebleven uit de opleiding én wat ik herken tegen de achtergrond van een veranderende wereld. Deze kritische insteek en dit breed onderzoeksveld vond ik terug in de kunststroming romantiek, de rode draad van het hele onderzoek.
 Het romantische besef
"Een verbeeldingskracht die de toeschouwer vleugels geeft en het beste tevoorschijn haalt uit het beschouwde: een kwalitatieve potentiëring." De definitie die romantisch schrijver Novalis gaf van de kunststroming. Een kunststroming die, toen de verlichting in de achttiende eeuw welig tierde, een terughoudende reactie had. Een stroming die niet alles wilde weggooien en vervangen door verlichte ratio, maar waardes voorop stelde als emotie, fantasie, het verleden. Novalis’ definitie vat voor mij samen wat architectuur kan zijn: gevoelsmatig de potenties van een plek herkennen en deze potenties gebruiken om een ingreep te doen. Een zoektocht in vierluikIk besloot de doorwerking van de romantiek te (onder)zoeken in de hedendaagse kunst- en architectuurwereld. Deze doorwerking liet zich vatten in vier domeinen die als matroesjka’s uit elkaar vallen. Na het omvattende thema van het gevoelsmatige, een hoofdkenmerk van de romantiek, volgde het sublieme als deelaspect hiervan. In de romantiek is het sublieme een ontzaglijk gevoel van beroering. Dit sublieme bekeek ik vervolgens met het intercontextuele en de ruïne. De emotieToen architectuurcriticus Ada Louise Huxtable als student in Rome was, zag ze een barokke kerk en piazza bij maanlicht. Haar reactie vat perfect samen wat het emotionele in architectuur is: "I had no idea at the time that cities could be so devastatingly beautiful, that stone could be so sensuous, that architects dealt in such sublime stage sets for human drama, that space could move one to such strong emotions, that architecture could make men so much larger than life." Ergens voel je intuïtief aan dat architectuur emotie is, dat architectuur kan ontroeren, hoewel het moeilijk te bewijzen valt. Het werk van Zwitsers architect Peter Zumthor hielp hierbij. Hij stelt dit emotionele enerzijds te vinden in de emotie die de ontwerper legt in de architectuur en haar band met de omgeving. Anderzijds zit het emotionele in het gebouwde zelf en het gebruik ervan: het slijt erop, de inwerking van tijd. Het emotionele laat beseffen dat architectuur een kracht bezit, maar ook maar een achtergrond is voor menselijk leven. Het subliemeDeze kracht zit in de sublimering van de omgeving. Het sublimeren, in de chemie een term voor de overgang van vaste stof naar gas, toont de verheffing. Waarmee we weer bij Novalis belanden: architectuur kan tonen wat de potenties zijn van een plek, deze tastbaar maken en een plek verheffen. Hiervoor is het grote gebaar niet noodzakelijk, een fout die snel gemaakt wordt in hedendaagse architectuur die almaar groter, transparanter en opvallender moet. Japans auteur Junichiro Tanizaki schrijft reeds in 1993 met In Praise of Shadows over de invloed van een oprukkende Westerse moderniteit op de esthetiek van zijn land. Tanizaki beschrijft zijn ervaring in tegenstelling met het westen en toont misschien iets wat dit westen is kwijt geraakt onderweg: "Paper, I understand was invented by the Chinese; but Western paper is to us no more than something to be used, while the texture of Chinese paper and Japanese paper gives us a certain feeling of warmth, of calm and repose. […] Western paper turns away the light, while our paper seems to take it in, to envelop it gently, like the soft surface of a first snowfall." Wanneer ik het woord paper door architecture zou vervangen, merk ik de relevantie van Tanizaki’s essay. In Praise of Shadows toont dan ook de andere ervaring die een architecturale ruimte kan opwekken, minder blits en dynamisch, meer poëtisch en subliem. Het intercontextueleDeze romantische sublimering kon dan ook gevonden worden in the common: dit gewone, dit bestaande, deze continuïteit die ik het intercontextuele ging noemen. Frans filosofe Julia Kristeva benoemt het intertextuele als een tekst die wordt zingegeven door een andere tekst. Het intertextuele bevindt zich aldus op twee assen: een horizontale as die de auteur met de lezer verbindt; en een verticale as die de tekst met andere teksten verbindt. Wanneer ik dit doortrek zit intercontextuele architectuur enerzijds op de horizontale as die de architect met de bewoners en de plek verbindt; en een verticale as die de architectuur met andere architectuur verbindt. Op die manier, is intercontextuele architectuur romantisch gezien ze uitgaat van het bestaande én zichzelf binnen het grotere verhaal van de architectuur plaatst. De ruïneVan deze continuïteit en intercontextualiteit is geen beter voorbeeld te vinden dan de ruïne. In de romantische eeuw werden door een toename in reizen en literatuur overal ter wereld ruïnes herontdekt en esthetisch geapprecieerd. Diezelfde waardering die de romantici vonden in de herontdekte ruïnes, meen ik ook vandaag te herkennen. 
In de nasleep van de economische crisis, ziet men de ruïnes van leegstand en onafgewerkte projecten. Net als in de verlichting had men een te groot vertrouwen in de vooruitgang en economisch hubris. De romantici zagen de ruïnes van Rome als een vooruitspiegeling van hun eigen bouwwerken. Wij zijn vandaag opgezadeld met de ruïnes van oude industrieën, de leegloop van ouder wordende steden of de leegstand van kerken. De grootste gelijkenis (denk aan herbestemmingen die hoogtij vieren): we waarderen het nog ook. ExitIk zag het als een plusplunt om als methode een persoonlijk werk te leveren binnen een wetenschappelijk kader. Ik heb daarom enerzijds gefocust op het bronmatetiaal zelf een anderzijds op mijn reflectie ervan. De diepgang zit volgens mij in de reflectie, wat vanuit wetenschappelijk oogpunt misschien minder interesant is, maar vanuit persoonlijk standpunt des te meer. Het hielp om een visie neer te zetten als ontwerper met besef voor het romantische aspect van architectuur.