Een monument voor haar tijd: De symbolische betekenis van de Christus-Verlosserkathedraal
DE CHRISTUS-VERLOSSERKATHEDRAAL: EEN MONUMENT VOOR HAAR TIJD
Als oorlogsmonument en religieus centrum bepaalt de Christus-Verlosserkathedraal het uitzicht van Moskou. De kathedraal heeft een opmerkelijke en tragische levensloop gekend en is uitgegroeid tot een belangrijk symbool. Maar welke symbolische betekenis schuilt er precies achter de marmeren muren en bladgouden koepels van de kathedraal van Christus de Verlosser? En hoe komt het dat de kathedraal als symbool het religieuze aspect overstijgt?
De constructie van een uniek monument
De oorlog tegen Napoleon, die een hoogtepunt bereikte in 1812, was een catastrofe voor de gewone burger. Hoewel Rusland als overwinnaar uit de strijd kwam, lag het westen van het land in puin. Tsaar Alexander I, die bekend stond om zijn spirituele neigingen, beschouwde de oorlog tegen de Fransen als een apocalyptische strijd tussen goed en kwaad en gaf opdracht tot de bouw van een kerk. Deze kerk moest een dankbetuiging worden aan God. De tsaar geloofde immers dat hij de overwinning op Napoleon niet te danken had aan zijn leger of aan het Russische volk, maar aan de Verlosser. Het ontwerp van architect Karl Vitberg stond bol van de spirituele verwijzingen, maar werd resoluut verworpen door Nicolaas I. Na de dood van zijn broer nam de nieuwe tsaar Nicolaas architect Konstantin Ton onder de arm, die een nieuwe kathedraal moest creëren. Geen monument aan God, deze keer, maar een gedenkteken voor de banden tussen kerk en staat in het Imperiale Rusland. Er werd gekozen voor een locatie vlakbij het Kremlin, wat de symbolische betekenis van de kathedraal versterkt: de kathedraal van Christus de Verlosser werd het ultieme symbool van de tsaristische drie-eenheid van Nicolaas I, die het recht op heersen van de tsaar bevestigde: orthodoxie, autocratie, volksheid.
Orthodoxie en communisme
Na haar inwijding in 1883 kon de kathedraal dertig jaar lang ten volle haar religieuze, historische en symbolische functie vervullen. De Russische Revolutie van 1917 strooide echter roet in het eten en luidde een laatste fase in het korte leven van het bouwwerk in. Tussen de Revolutie in 1917 en haar afbraak in 1931, zou de kathedraal voornamelijk functioneren als baken van de Russische Orthodoxie in een veranderend Rusland. De nieuwe communistische machthebbers gingen immers rechtstreeks in de aanval tegen de Russische Orthodoxe Kerk. Hun strijd kostte het leven aan verschillende geestelijken, gelovigen en kerken. Ook de kathedraal van Christus de Verlosser zou het militant atheïsme van de bolsjewieken niet overleven.
Reeds in de vroege 20e eeuw kende het bouwwerk een grote symbolische betekenis. Voor de bolsjewieken werd de kathedraal een symbool van het tsaristische Rusland en een baken van de Russische Orthodoxe Kerk. De symboliek van de kathedraal werd versterkt door haar locatie: Nicolaas I had gekozen voor een site aan de oevers van de rivier de Moskva, aan de muren van het Kremlin. De kerk werd een doorn in het oog van de communistische machthebbers. Op 5 december 1931, een koude Moskouse winterdag, werd de kathedraal vernietigd.
Omdat het bouwwerk zo’n grote symbolische betekenis had gehad, voelden de communistische machthebbers zich verplicht om op de site van de kathedraal een monument op te richten dat even demonstratief de macht en autoriteit van het communistische regime zou symboliseren. Het Paleis der Sovjets moest het hoogste gebouw ter wereld worden en zou een ode aan de communistische leider Lenin en de Sovjetunie zijn. Het monument werd echter nooit gebouwd. In de gapende leegte die achterbleef op de locatie waar de Christus-Verlosserkathedraal ooit zo trots het tsaristische Rusland had vertegenwoordigd, werd een openluchtzwembad gebouwd. Ook het zwembad Moskva was in zekere zin een symbool, een monument aan de onkunde van de Sovjetautoriteiten.
Symbool van een nieuw Rusland
Aan het einde van de jaren ’80 staken geruchten de kop op over de nakende heropbouw van de kathedraal. De discussie over de reconstructie van het bouwwerk werd echter al snel gekaapt door de Moskouse autoriteiten, die in de heropbouw van de geliefde kathedraal een uitgelezen kans zagen op persoonlijk en politiek gewin. De reconstructie van het iconische bouwwerk werd aangewend als politiek instrument, om zo de gunsten van de patriarch en de orthodoxe gelovigen te winnen in de verkiezingen van 1996. Bij de heropbouw van de kathedraal werd het volk niet geraadpleegd en de reconstructie werd in hoog tempo vervolledigd, met moderne, tweederangs materialen, zodat de replica-kathedraal in alle opzichten moet onderdoen voor het origineel. In de jaren ’90 symboliseerde de kathedraal alle ondeugden van het nieuwe Rusland: casinokapitalisme, cliëntelisme en de groeiende kloof tussen arm en rijk.
Hoewel de kathedraal in augustus van dit jaar de 15e verjaardag van haar reconstructie heeft gevierd, is ze onder het regime van president Putin geenszins haar symbolische betekenis verloren. De banden tussen het regime-Putin en de Russische Orthodoxe Kerk lijken steeds hechter te worden. In de 21e eeuw is de kathedraal van Christus de Verlosser een monument voor de Russische Orthodoxe Kerk, haar banden met de Russische staat en haar geconsolideerde positie binnen de Russische samenleving.
Een monument voor haar tijd
De kathedraal van Christus de Verlosser kent een rijke, tragische geschiedenis die mee haar symbolische betekenis heeft bepaald. Haar locatie aan de Moskva suggereert nauwe banden met het Kremlin en ook de persoonlijke inmenging van een heel arsenaal aan invloedrijke Russen in haar levensloop heeft bijgedragen aan de symbolische betekenis van de kathedraal.
De symboliek achter de marmeren façade van het historische bouwwerk evolueert mee met Moskou en Rusland. De kathedraal symboliseerde achtereenvolgens het Imperiale Rusland, de Russische Orthodoxie, de ondeugden van de nieuwe Russische Federatie en de hechte banden tussen Kerk en Staat in het Rusland van de 21ste eeuw en is daarmee steeds een monument voor haar tijd.
