Transitional Amnesties: Footsteps to Change
Zonder pardon?!
Het frustreert ons allemaal. Conflicten, burgeroorlogen en dictaturen waarbij talloze mensenrechten worden geschonden. Achteraf lopen de schuldigen ongestraft weg omdat hen amnestie wordt verleend voor hun daden. Hoe onrechtvaardig het verlenen van amnestie ook mag lijken, de zaken zijn veel complexer dan men zou vermoeden.
Amneswattie?
Wanneer amnestie wordt verleend, worden degenen die bepaalde misdaden hebben gepleegd hiervoor niet strafrechtelijk vervolgd in een proces en dus niet veroordeeld. In Zuid-Afrika werd na de apartheid amnestie verleend. Deze was enorm vernieuwend ten opzichte van zijn voorgangers. Voordien, vooral in Latijns-Amerika, werd steeds ‘blanco’ amnestie werd verleend, waarbij schuldigen onvoorwaardelijk vrijuit gingen. In Zuid-Afrika daarentegen, was deze amnestie ‘voorwaardelijk’. Het kon enkel worden verleend in individuele gevallen voor misdaden die gepleegd werden met een politieke bedoeling, dus niet zomaar voor bijvoorbeeld eigen economisch voordeel. Nog belangrijker is de voorwaarde dat de volledige waarheid over de daden moest worden verteld. Amnestie werd daardoor gebruikt als middel om de waarheid te achterhalen over wat gebeurd was tijdens het apartheidsregime. Het achterhalen van de waarheid werd noodzakelijk geacht om tot verzoening te komen.
Het is nuttig om even te illustreren waarom dergelijke amnestie misschien toch niet meteen afgekeurd moet worden. Stel dat men toch zou kiezen om strafrechtelijke vervolgingen in te stellen. Het zou dan kunnen dat bepaalde verdachten veroordeeld worden op basis van ‘voldoende bewijs’. Dit betekent echter niet dat zij hebben bekend, dat zij mededaders aanwijzen, dat de volledige waarheid wordt achterhaald of dat de veroordeelde spijt toont aan de slachtoffers. Op de koop toe is het praktisch onmogelijk iedereen te vervolgen, wat voor sommigen op hetzelfde neerkomt als amnestie. Is het dan niet het proberen waard om de aanlokkelijke beloning van amnestie te gebruiken om zoveel mogelijk daders te motiveren de waarheid te komen vertellen en deze amnestie optimaal te benutten om bepaalde resultaten te bereiken?
Deze vorm van individuele en voorwaardelijke amnestie toonde aan dat amnestie anders kan zijn dan zijn klassieke blanco vorm die zomaar aan grote groepen werd verleend. Het Zuid-Afrikaanse voorbeeld toonde dat amnestie een complexe zaak kan zijn waar niet zo snel een duidelijk oordeel over geveld kan worden. Deze case werd als uitgangspunt en leidraad doorheen de thesis gebruikt.
Wat zegt het internationaal recht en de literatuur hierover?
In deze masterthesis werd ten eerste onderzocht hoe het internationaal recht tegenover het verlenen van amnestie staat. Hierover is tot op vandaag veel discussie. Er zijn immers slechts weinig verdragen die expliciet verplichten om vervolgingen in te stellen wanneer bepaalde regels worden geschonden. Ook lijkt er geen universele verplichting te bestaan in het gewoonterecht en is de positie van het Internationaal Strafhof hierover niet glashelder. Bovendien, zelfs wanneer sprake is van een verplichting tot vervolging, is het verlenen van amnestie hier niet noodzakelijk strijdig mee. Men moet immers in het achterhoofd houden dat staten na intense conflicten vaak met enorme budgettaire en capaciteitsproblemen kampen, waardoor het vervolgen van alle daders eenvoudigweg onmogelijk is. Daardoor kan men soms volstaan met ‘voorbeeldprocessen’ waarbij degenen die de grootste verantwoordelijkheid voor de misdaden dragen, worden terechtgesteld.
Daarnaast werden ook de meningen binnen de literatuur – experts en academici – onderzocht. Hoewel ook hier de meningen verdeeld zijn, kon er een bepaalde evolutie ontdekt worden. Aangezien de eerste Latijns-Amerikaanse amnesties onvoorwaardelijk werden verleend, is het geen verrassing dat ze door de literatuur werden beschouwd als vorm van straffeloosheid en sterk werden afgekeurd. Later werd amnestie verbonden aan tal van voorwaarden om verschillende doelstellingen te bereiken en gecombineerd in een ruimer kader, bijvoorbeeld naast waarheidscommissies. De mogelijkheden die deze amnesties inhouden worden door de literatuur gewaardeerd en de meningen worden genuanceerder, waardoor amnestie niet langer zomaar wordt verworpen.
Is amnestie dan wel aanvaardbaar?
Of amnestie in internationaal recht zou moeten worden toegelaten of door de literatuur geaccepteerd zou moeten worden, hangt af van de vraag of amnestie nu aanvaardbaar is of niet. Maar wat maakt amnestie dan precies aanvaardbaar? Om deze vraag min of meer objectief te kunnen beantwoorden, werd een evaluatieschema opgesteld. Hierbij werden verschillende beoordelingscriteria gekozen. Dit zijn doelstellingen die een staat met amnestie wil bereiken en die als belangrijke waarden in de nieuwe samenleving worden beschouwd. Indien amnestie daadwerkelijk in staat is een doelstelling te bereiken wordt dit criterium positief geëvalueerd. Na de volledige analyse kan dan worden besloten of amnestie al dan niet aanvaardbaar kan zijn.
De concrete criteria die geselecteerd werden zijn het verzekeren van vrede en stabiliteit, het achterhalen van de waarheid, het bereiken van verzoening, het verantwoordelijk houden van daders en rechtvaardigheid. Uit het onderzoek in de thesis is echter gebleken dat het enorm moeilijk is om een eensluidend antwoord te geven op de vraag of amnestie deze doelen kan bereiken. De verschillende doelstellingen zijn zeer moeilijk eenduidig terminologisch te omschrijven. Wat betekent rechtvaardigheid immers? Bereiken we dit met strafrecht of is er ook zoiets als sociale en economische rechtvaardigheid? In dit domein is veel meer empirisch onderzoek noodzakelijk. Ondanks deze moeilijkheden en discussies is het duidelijk dat vervolgingen niet per se beter geschikt zijn om deze doelen te bereiken. Bovendien moet men beseffen dat van de nieuwe, meestal precaire, staat vaak (te) veel verwacht wordt op (te) korte tijd.
Conclusie: zeg nooit nooit
Het verlenen van amnestie doet veel vragen rijzen. Uit deze thesis bleek dat deze vragen echter enorm moeilijk te beantwoorden zijn en dat er veel discussies bestaat. Zowel het internationaal recht als de literatuur formuleren geen duidelijk standpunt. Bovendien is het duidelijk geworden dat dit thema niet louter juridisch kan worden bestudeerd. De vraag of amnestie bijvoorbeeld wel rechtvaardig is, leidt noodzakelijk tot de vaststelling dat “rechtvaardigheid” een concept is dat niet louter juridisch kan worden bekeken. Er is dan ook veel meer empirisch onderzoek nodig dat een interdisciplinaire aanpak heeft, waarbij het onderwerp wordt bestudeerd vanuit verschillende onderzoeksdomeinen. In elk geval staat vast dat amnestie toch niet zomaar moet worden verworpen en in verschillende ingewikkelde situaties ook zo zijn sterke punten heeft.
