De psychopaat in politieverhoor: cues en strategiën

De psychopaat in de verhoorkamer: een uitdaging voor verhoorders

Psychopaat is een woord dat al te vaak in het rond wordt gegooid bij het ontdekken van gruwelijke misdaden of wanneer een dader 'niet goed in zijn hoofd' lijkt te zijn. Iedereen lijkt er spontaan van uit te gaan dat psychopaten gevaarlijk zijn. Maar wat is een psychopaat nu eigenlijk? Elk van ons kan met gemak enkele namen noemen van misdadigers die volgens hem of haar onder deze noemer vallen. Soms beperkt men zich tot fictieve personages uit Hollywood films zoals Hannibal Lecter uit de film “Silence of the lambs”. Anderen zijn bekend met de Amerikaanse 'monsters' zoals de seriemoordenaar Ted Bundy. Nog anderen zoeken het dichter bij huis en vermelden namen als Marc Dutroux, Els Clottemans of Ronald Janssen. Als we echter de vraag stellen: wat is een psychopaat? Wat maakt iemand een psychopaat? Hoe kunnen we ze herkennen? Dan moeten de meeste mensen het antwoord schuldig blijven. De reden hiervoor is voornamelijk dat de term te vaak en te los gehanteerd wordt. In de media vormt dit niet zo een probleem, hun doel is immers vooral sensatie te wekken. In de vakgebieden van de psychologie, de geneeskunde, de criminologie, het recht, ... is dit wel even anders. Daar kan een stempel van psychopathie een fundamenteel verschil maken. In de psychologie zal het gevolgen hebben op het uitwerken van een therapie, in het recht zal het invloed hebben op de strafmaat en de vraag rond toerekeningsvatbaarheid, etc. Naast deze academische velden besloot ik de focus te leggen op politiediensten. Gezien de prevalentie van psychopaten in de samenleving (+- 1%), hun voorliefde voor criminaliteit, de eerstelijnsfunctie van de politie en de manier waarop psychopaten zichzelf uit de gevangenis weten te houden redeneerde ik dat politiemensen zelfs bij uitstek het meest met psychopaten in contact zouden komen. In het laatste jaar van mijn opleiding deed ik mijn stage bij de Federale Gerechtelijke Politie van Gent. In samenwerking met de rechercheurs daar ging ik op zoek naar het belang van het concept psychopathie in hun dagdagelijkse taken en vooral in het verhoor. Het politieverhoor is immers een basistaak van politiemensen op verschillende niveaus. Ik bekeek in mijn masterproef twee onderzoeksvragen. Als eerste wou ik een duidelijk overzicht maken rond wat psychopathie is. Een overzicht dat voldoende wetenschappelijk onderbouwd was maar toegankelijk bleef voor lezers buiten het vakgebied. Ik bespreek er onder meer de geschiedenis van het begrip, het meten van psychopathie, de validiteit ervan, hoe vaak het voorkomt, de link met criminaliteit en de differentiaaldiagnostiek (i.e. met welke andere stoornissen gaat het vaak samen). Vervolgens wou ik nagaan in welke zin psychopaten in een politieverhoor herkend kunnen worden en bovenal wat de juiste manier was om met deze groep verdachten om te gaan. Het resultaat is een op maat gemaakte kennismaking met het construct psychopathie en een uitgebreide bespreking van de psychopaat in het politieverhoor. Om psychopaten te herkennen in het verhoor beschouwde ik twee invalshoeken: een studie van het delict en zijn omstandigheden (externe kenmerken) en een studie van de voorgeschiedenis van de verdachte (interne kenmerken). Uit de externe kenmerken kunnen we opmaken of het delict door een psychopate dader werd gepleegd. Voor deze kenmerken gaan we vooral kijken naar het delict en de plaats-delict. Ik overloop de verschillende delicten waar psychopaten zich gewoonlijk aan bezondigen en overloop enkele indicaties op de plaats-delict waarvan we kunnen afleiden dat we mogelijks met een psychopaat te maken hebben. Via de interne kenmerken kunnen we uitmaken of de persoon waarmee we te maken krijgen in het verhoor mogelijks psychopaat is. De grootste bronnen van informatie hier zijn de criminele voorgeschiedenis en de algemene levensgeschiedenis. Dit alles vormt echter slechts een hypothese om onderzoeksdaden en verhoortechnieken te bepalen. Een politieverhoor is eenvoudigweg een te vroeg stadium om een verdachte klinisch te diagnosticeren met psychopathie. Dit is ook nooit de bedoeling geweest van de masterproef. Naast de detectie van psychopate trekken nam ik ook het verdere verloop onder de loep en aan de hand van de meest belangrijke psychopate kenmerken geef ik een bespreking van het verloop van een verhoor met dit type verdachten. Na een algemeen kort overzicht van hoe men een verhoor aanpakt in ons land volgt een vrij technisch psychologisch stuk over de psycho-dynamische overdracht tussen verhoorder en verdachte. Hoewel dit deel vrij technisch is vormt het een comprehensieve manier om de interpersoonlijke dynamiek in het verhoor te bestuderen. Als laatste bespreek ik aan de hand van enkele typerende persoonlijkheidstrekken en begeleidend casusmateriaal het eigenlijke verloop van het verhoor. Zoals ik in de masterproef meermaals beklemtoon is het veel interessanter om tijdens het verhoor in te spelen op de psychopate trekken op zich dan de vermoedde persoonlijkheidsstoornis in zijn geheel. Zo bespreek ik aan de hand van een casusvoorbeeld het aspect grandiositeit/narcisme. Dit is een zeer typerend kenmerk voor psychopaten maar niet elke verdachte met deze karaktertrek is automatisch psychopaat. Als men een verdachte verkeerdelijk bestempeld als psychopaat (bvb. Achteraf wordt deze hypothese weerlegt door een grondig klinisch onderzoek) maar men heeft enkel de herkende psychopate trekken in rekening gebracht in het verhoor dan is er niets verloren. De persoonlijkheidstrekken vormen de bouwstenen van de persoonlijkheid en zijn dus veel interessantere focuspunten daar persoonlijkheidsconstructies in hun geheel. Dit is slechts een kort voorbeeld van wat men kan verwachten in de volledige tekst. Een volledige weergave is onmogelijk samen te vatten in dit korte artikel. Met deze masterproef wou ik vooral ook een brug slaan om de kloof te dichten tussen politiediensten en de academische wereld. Aan beide kanten staan enthousiaste, professionele mensen die bereid zijn samen te werken om de uitvoering van hun kerntaken te bevorderen. We kunnen er immers niet om heen dat wetenschappelijk onderzoek nood heeft aan een praktisch veld waar onderzoek kan verricht worden en tegelijkertijd weten we dat de resultaten van dit onderzoek het werk van politiemensen kunnen optimaliseren en verrijken. Dit is meteen ook wat deze masterproef zo uniek maakt: de hechte samenwerking tussen academische wereld en politie. Elke theoretische stelling die in de masterproef vervat zit heb ik kunnen toetsen in de praktijk. Deze masterproef tracht diepgang te leveren zonder onleesbaar te worden en wetenschappelijk te blijven zonder aan toegankelijkheid in te boeten. Of men nu op zoek is naar een degelijke eerste kennismaking of eerder een grondige bespreking van het verhoor van psychopaten. Deze masterproef werd geschreven voor beide doeleinden.