Two Dutch translations of Charles Darwin’s ’On the Origin of Species’: expressions of epistemic modality in chapter four.

Darwiniaanse spraakverwarring

‘On the Origin of Species’ van Charles Darwin, een mijlpaal in de geschiedenis van de wetenschap, de kiem van de evolutietheorie. Maar lezen wij wel echt wat Darwin zelf bedoelde?

Deze scriptie is een vergelijking tussen de eerste versie van Darwins ‘On the Origin of Species’ en twee Nederlandse vertalingen van dat boek. Ik wilde te weten komen hoe trouw de vertalingen waren, hoeveel er veranderd was aan Darwins basisidee. Dit leek me vooral een heel interessant onderzoek omdat ‘On the Origin of Species’ een van de belangrijkste werken is uit de geschiedenis van de wetenschap. Als er in de vertaling veel wordt veranderd, dan lezen de mensen die de vertaling lezen eigenlijk een beetje een ander boek, niet? Daarenboven is 2009 uitgeroepen tot Darwinjaar, omdat Darwin precies 200 jaar geleden (in 1809) geboren werd.

Hoe verliep het onderzoek nu precies? Laat ons beginnen bij het begin, namelijk een onderzoek van Annie Brisset, een professor aan de universiteit in Montréal (Canada). Zij onderzocht een Franse vertaling van Darwins boek en concludeerde dat de vertaling Darwins ideeën een veel ‘zekerder’ karakter gaf. Ze stelde dat Darwin louter vastellingen maakte, terwijl in de vertaling van feiten werd gesproken. Op basis van dit onderzoek begon ik zelf  een onderzoek, maar omdat Brisset haar werkwijze niet heeft vermeld, dokterde ik zelf een werkwijze uit.

Om te beginnen werden er acht Engelse uitdrukkingen gekozen die een graad van zekerheid uitdrukken. Daarna werd elke zin die één van deze uitdrukkingen bevatte, opgezocht in hoofdstuk vier van de Engelse versie van Darwins boek. Ten slotte werden al deze Engelse zinnen dan vergeleken met hun twee Nederlandse vertalingen.

Het doel van mijn onderzoek was om te weten te komen hoeveel procent afwijking er te vinden was per Nederlandse vertaling (een van 1860 en een van 2000), of er verschil was in percentage tussen afwijkingen neigend naar ‘meer zekerheid’ of ‘minder zekerheid’, en of er een verschil was in percentage tussen de acht verschillende uitdrukkingen van graad van zekerheid.

De resultaten waren best opzienbarend. We zien dat de eerste Nederlandse vertaling (door T.C. Winkler (1860)) een veel groter percentage aan afwijkingen oplevert dan de tweede vertaling (door Hellemans (2000)), 19,17% versus 2,39%. Het valt ook op dat de afwijkingen uit de eerste vertaling grotendeels naar 'meer zekerheid' gaan (83,93%) en dat de minderheid naar 'minder zekerheid' gaan (16,07%). In vertaling twee is er meer evenwicht, met 57,14% naar 'meer zekerheid' en 42,86% naar 'minder zekerheid'. De verschillen per uitdrukking van graad van zekerheid zijn te omslachtig om in dit korte artikel op te nemen. Laat ons het erop houden dat er wel degelijk verschillen zijn per uitdrukking, maar dat daar geen vast stramien in te vinden is.

De belangrijkste opmerking die uit deze scriptie voortkomt, is dat vooral opvalt de oudste vertaling een stuk ‘zekerder’ of ‘feitelijker’ overkomt dan de tweede. Dit betekent dat mensen die de eerste vertaling van Darwins boek lezen een versie lezen die verder van het origineel ligt dan de mensen die de tweede vertaling lezen. Deze mensen zullen dan ook een ander idee hebben van wat de theorie van Darwin precies inhoudt. Dat is een heel interessant gegeven, zeker gezien de enorme impact die ‘On the Origin of Species’ heeft gehad op de hele wereld. Taal is en blijft de hoeksteen van het bestaan, ‘de’ manier bij uitstek om ideeën te ventileren en gedachten te formuleren. Taal is ook constant keuzes maken, en iedere keuze die wordt gemaakt heeft een ander resultaat tot gevolg.