Problematiek rond de conservering van dozen in het legaat Scutenaire-Hamoir

Problematiek rond de conservering van dozen in het legaat Scutenaire-Hamoir

Het gedrukte culturele erfgoed is een deel van de tastbare getuigenissen van onze geschiedenis. Het bestuderen van de door ons overgeleverde documenten is dan ook één van de meest directe methoden om deze geschiedenis te onderzoeken en te begrijpen. Het is de taak van conservatoren en restauratoren om dit gedrukte culturele erfgoed zo goed mogelijk te bewaren. Echter is dit niet zo simpel als we zouden denken. Men moet o.a. rekening houden met authenticiteit, de eigenschappen en de mogelijke oorzaken van verval.

            De Koninklijke Bibliotheek van België bevat zeer kostbare schatten en is bijna een onuitputtelijke bron aan informatie. Ik heb mij gericht naar een deel van de collectie Scutenaire-Hamoir. Louis Scutenaire was een Franstalige surrealist en schrijver. Hij besteedde veel aandacht aan het samenstellen van zijn eigen bibliotheek. Louis Scutenaire maakte voor een groot deel van zijn boeken zelf een soort etuis of doos waar hij dan toepasselijke knipsels uit kranten en magazines opkleefde. Zijn bibliotheek bevat grotendeels alle werken van de Belgische surrealisten en dadaïsten en is daarom zeker belangrijk voor de geschiedenis van België. Na de dood van zijn vrouw, Irène Hamoir, werd de volledige bibliotheek bij legaat geschonken aan de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. De collectie heeft een onderkomen gevonden in het depot van de afdeling Kostbare Werken.Toch heb ik niet gekeken naar de boeken in zijn collectie maar naar de dozen die hij voor de boeken heeft gemaakt. Ook die zijn van groot belang! Ze zijn een deel geworden van de bibliotheek Scutenaire en behoren nu tot de geschiedenis van die collectie. De meeste van die dozen zijn gemaakt uit karton of een soort dik papier.

Men zou denken dat conservatoren vooral bang zijn voor de oudste boeken en papieren maar dit is in vele gevallen net omgekeerd. Modernere materialen zorgen veruit voor de grootste kopzorgen. En ook hier in deze collectie heeft men te maken met grotendeels 20ste eeuwse materialen. Dit papier en karton is meer onderhevig aan verschillende aantastingen. De grondstoffen zijn niet meer zo ‘stevig’ als de vroegere lompen. Denk maar aan de goedkope paperbacks, die na een aantal jaren volledig vergeeld zijn en waar de ezelsoren er zo afvallen. Natuurlijk zijn niet alle papiersoorten zo slecht van kwaliteit maar het geeft een idee hoe moeilijk het soms kan zijn om papier te bewaren. Maar ook omgevingsfactoren zoals licht, temperatuur, relatieve vochtigheid, micro-organismen en verontreinigende lucht spelen een belangrijke rol in het verval van papier en karton. In de scriptie worden al deze oorzaken van papierverval uitvoerig besproken. De omgevingsfactoren in het depot van de Kostbare Werken werden getoetst en vergeleken met de aanvaardbare normen.

Het tweede deel is een samenvatting van het onderzoek dat ik uitgevoerd heb. De collectie Scutenaire staat verdeeld over zestien rekken (telkens 5 à 6 planken per rek). In het totaal staan er 3593 boeken waarvan er 2019 zijn voorzien van een bepaalde soort doos. Toch zijn er maar 1823 dozen, dit omdat sommige dozen meerder boeken bevatten. 1001 dozen werden betrokken in mijn onderzoek. Doormiddel van een invulfiche werden de eigenschappen en de toestand van de dozen bijgehouden. Later heb ik die in een Excel bestand ingevoerd en verwerkt.

De meeste dozen werden gemaakt van dossierfardes, maar ook van strokarton, grijskarton, golfkarton en papier. Het merendeel van de dozen vertoonde reeds vergeling, dit meestal sterker aan de randen. De dozen heb ik ingedeeld volgens hun constructie. Voor elk type werd een constructietekening gemaakt..

Omdat de dozen in direct contact staan met de boeken is het belangrijk om te weten uit welk materiaal de dozen juist vervaardigd werden. Dit omdat de grondstoffen van de dozen invloed kunnen hebben op het boek, bijvoorbeeld zuurmigratie. Doormiddel van een staaltje te nemen van de meest voorkomende kartonsoort (dossierfardes) en dit te bekijken onder de microscoop was het duidelijk dat dit karton werd gemaakt van gerecycleerd papier. De meeste dozen waren zuur, dit wil bedoelen een pH waarde onder 7. Toch kon er geen migratie van zuur aangetoond worden, de pH aan de binnenkant van de boeken was in veel gevallen lager dan aan de buitenkant. Een verklaring hiervoor kan zijn dat ook de basisgrondstof van het papier van de boeken een houtpulp was (al dan niet mechanische of chemische houtbrij).

Zoals hierboven vermeld werden ook de beschadigingen aan de dozen genoteerd. De meeste schade kan men onder de noemer gebruikersschade plaatsen. Dit waren dan vooral scheuren, gedeukte hoeken en vuil (stof). Een ander kenmerk was de vergeling en daarvoor moet men de oorzaak zoeken bij de aanwezigheid van lignine. Dit werd aangetoond door in de dozen een klein druppeltje floroglucinol te plaatsen. Dit druppeltje is geel maar bij de aanwezigheid van lignine is er een kleuromslag naar paars. Dit was het geval voor alle gebruikte materialen (dozen).Onder invloed van licht en warmte kleurt lignine geel tot bruin, dit kan een indicatie zijn voor de degradatie van papier en karton.

In het laatste deel van de scriptie worden alle vernoemde problemen besproken en wordt een oplossing aangeboden. Belangrijk hierbij is dat men het in zijn geheel moet aanpakken als men de collectie goed wil behouden. Het is niet voldoende om bijvoorbeeld alleen de opgelopen schade (scheuren) te herstellen. Neen, men moet tegelijkertijd ook de omgevingsfactoren aanpakken.

Uit mijn onderzoek bleek dat desondanks de vele verwarmingsinstallaties de temperatuur en relatieve vochtigheid soms ver van de aanvaardbare normen lagen. Dit is minstens even belangrijk, zelfs belangrijker om dit probleem aan te pakken. Een voordeel hierbij zou zijn dat dit niet alleen gunstig is voor de collectie Scutenaire maar voor alle collecties die de Koninklijke Bibliotheek huisvest. Men zou moeten investeren om de situatie te verbeteren, zodat de omgevingsfactoren constant kunnen gehouden worden. Ook moeten er chemische filters geplaatst wordend die de vervuilde lucht zuiveren. Natuurlijk beland men dan weer bij de financiële kant van de zaak….. Toch zou er gepleit moeten worden om er iets aan te doen het is namelijk het culturele erfgoed van iedere Belg en de bibliotheek bevat zo veel informatie dat deze zelfs voor onze achterkleinkinderen van onschatbare waarde kan zijn!

.

Sommige boeken zijn voorzien van een glassinepapier.

Lignine is naast alfa-cellulose en hemicellulose het belangrijkste bestanddeel van hout.