De Geestelijke Gezondheidszorg en Eigen Kracht-conferenties. De kracht van het netwerk: illusie of ideaal?
De Geestelijke Gezondheidszorg en Eigen Kracht-conferenties. De kracht van het netwerk: illusie of ideaal?
Van psychiatrisch patiënt naar volwaardig burger
De kans dat u of ik in de toekomst af te rekenen krijgen met een psychische aandoening is reëel. Eén op drie personen wordt in zijn leven geconfronteerd met een psychische stoornis. Naast het leren leven met een psychische problematiek moeten deze mensen zich wapenen tegen stereotype opvattingen en afwijzing, ook binnen de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ). Dragen krachtgerichte en netwerkversterkende methodieken zoals Eigen Kracht-conferenties (EK-c) bij tot volwaardig burgerschap van mensen met een psychische beperking én hun omgeving?
Mensen met een psychische aandoening zijn onbekwaam of zelfs gevaarlijk
Mensen die afwijken van de norm worden vaak vereenzelvigd met die afwijking. De omgeving beschrijft hen als onvoorspelbaar, onverantwoordelijk of zelfs gevaarlijk. Stigmatisering is een fenomeen dat voor mensen met een psychische aandoening meer belemmeringen opwerpt dan de aandoening zelf. Deze tweede ‘stille’ ziekte die zij er bovenop krijgen, heeft een negatieve invloed op de levenskwaliteit, het zelfbeeld en de sociale contacten van de betrokkene, wat maatschappelijke integratie belemmert. Stigmatiserende mediaboodschappen en extra aandacht voor extreme situaties en incidenten maken dat het gedrag van enkelingen representatief wordt geacht voor de hele groep. Ook de GGZ kan stigmatiserend werken door mensen met een psychische beperking in de eerste plaats te benaderen vanuit hun ziektebeeld. Daardoor is er geen of te weinig aandacht voor wat deze mensen wel kunnen. En net daaruit kan nochtans kracht voor herstel worden geput.
Een empowerende Geestelijke Gezondheidszorg: ook in de praktijk?
Bij een empowerende hulpverlening komt niet de ziekte of het probleem, maar het herstel centraal te staan. Herstelgerichte zorg betekent op zoek gaan naar een betekenisvol leven ondanks de beperkingen. Herstel heeft enkel betekenis in combinatie met empowerment en ervaringsdeskundigheid. Daar wordt op zoek gegaan naar de krachten en competenties van de betrokkene en zijn omgeving zonder de kwetsbaarheden en problemen te negeren. De herstelvisie pleit ervoor om het eigenaarschap van de persoon met een psychische aandoening te ondersteunen en om zowel in de begeleiding als op beleidsniveau ervaringsdeskundigen in te schakelen. Veel GGZ-instellingen staan open voor de herstelgerichte benadering maar zoeken naar de juiste formule. Vaak zijn ze gericht op onderdelen van deze nieuwe werkwijze zoals cliëntenparticipatie of het inzetten van ervaringsdeskundigen. De omslag in het denken van ‘zorgen voor’ naar ‘ondersteunen van’ is niet evident voor wie het jarenlang anders deed. Het gaat erom de hiërarchische verhouding tussen zorgverlener en zorgvrager los te laten waarbij de professional zich bewust wordt van de soms stigmatiserende ideeën die hij voorheen niet zag. Hij moet daarenboven aandacht hebben voor de eigen kracht van de betrokkene en het vergroten van de eigen regie en autonomie. Vorming en bijscholing voor de hulpverleners kan deze herstelondersteunende competenties versterken.
De kracht van het netwerk
Ieder van ons wil zoveel mogelijk baas zijn over zijn eigen leven, ook mensen met een psychische beperking. Toch hebben we allemaal op de een of andere manier steun van anderen nodig, mensen zijn immers relationele wezens. Mensen met een psychische problematiek beschikken vaak over een beperkt netwerk. Hierdoor lopen ze risico op sociaal isolement en is er minder mogelijkheid om ondersteuning te krijgen. Nochtans is een netwerk een belangrijke beschermende factor die kan voorkomen dat problemen verergeren. Bovendien weet de dichte kring vaak beter dan de hulpverlener hoe om te gaan met een psychisch ziek familielid of welke hulp hij op dat moment het meest nodig heeft. Hoewel er vandaag meer contextgericht wordt gewerkt in de GGZ, wordt er nog te weinig een beroep gedaan op de bredere omgeving. Het besluitvormingsmodel Eigen Kracht-conferenties wil net de kring rond de hulpvrager zo groot mogelijk maken om samen met de betrokkene een toekomstplan te bedenken. De oorsprong van dat idee vinden we terug bij de Maori bevolking van Nieuw-Zeeland. Onder de Britse kolonisatie werd er geen rekening gehouden met de culturele waarden van de Maori en werden heel wat kinderen uit ‘probleemgezinnen’ geplaatst in Westerse instellingen en pleeggezinnen. De Maori gemeenschap uitte haar ongenoegen over het jeugdhulpverleningssysteem. Ze wilden eerst zelf de kans krijgen om, in overleg met hun stam, problemen aan te pakken. Dit leidde tot minder uithuisplaatsingen waardoor de overheid deze traditie wettelijk verankerde. Deze aanpak kreeg een plaats binnen de jeugdhulpverlening als ‘Family Group Conferencing’. Bij problemen krijgt het gezin eerst zelf de kans om een veilig plan te bedenken. Dit model vond aanhang in tal van andere landen en is bij ons bekend als ‘Eigen Kracht-conferenties’.
Eigen Kracht-conferenties: een haalbare kans op volwaardig burgerschap
Eigen Kracht-conferenties zijn geen wondermiddel. Het model is wel breed inzetbaar, past heel goed in het herstelconcept en onderschrijft de principes van empowerment. Een onafhankelijke coördinator slaat binnen een Eigen Kracht-conferentie een brug tussen de leefwereld van de hulpvrager en de systeemwereld van de professionals. Even belangrijk als het uiteindelijke plan is het proces dat tijdens de voorbereiding op gang wordt gebracht. De hulpverlening heeft meer zicht op wie tot het netwerk behoort en de leden van het netwerk leren elkaar beter kennen. Bovendien kunnen emoties worden gedeeld en eventuele ruzies bijgelegd. Dat alles legt de basis voor herstel.
Toch vinden Eigen Kracht-conferenties moeilijk ingang in de GGZ. Streven naar een volwaardig burgerschap gaat hand in hand met een samenleving die mensen met een geestelijk gezondheidsprobleem niet negeert of discrimineert. Hoewel onder meer de jaarlijkse sensibiliseringscampagnes van Te Gek!? het taboe over psychische problemen willen doorbreken, blijft stigmatisering ook in de GGZ een heikel punt. Mensen met een psychische aandoening willen als volwaardig burger participeren in de samenleving en zelf bepalen welke steun en hulp ze nodig hebben. Als voorloper van een gemeenschapsgerichte zorg wil EK-c deze mensen laten ervaren dat zij op basis van hun eigen unieke inbreng geaccepteerd en erkend worden als een waardevol lid van de samenleving. Een sterk verankerde samenwerking van de GGZ met EK-c bevordert niet alleen volwaardig burgerschap voor deze mensen. Het versterkt ook de nabije omgeving en hulpverleners in hun herstel- en krachtgericht werken.
