Goede seks(ualiteit) begint bij goede/Totale Communicatie
Seksualiteit en communicatie zijn twee begrippen die snel met elkaar verbonden worden. Toch ervaart ieder van ons wel eens dat het niet altijd zo makkelijk is om over relaties en seksualiteit te spreken. Er heerst de dag van vandaag nog steeds een taboe. Iedereen wil een zo kwalitatief mogelijk leven leiden. Het Quality of Life paradigma van Schalock kan volgens Morisse, Vandemaele, Claes, Claes en Vandevelde (2013) ingedeeld worden in acht domeinen: persoonlijke ontwikkeling, zelfbeschikking, interpersoonlijke relaties, sociale inclusie, rechten, emotioneel, fysiek en materieel welzijn. Zowel seksualiteit als communicatie kunnen in de verschillende domeinen betekenis krijgen. Elke persoon wil in zijn leven gesteund kunnen worden in de eerder genoemde domeinen. Voor mensen met een verstandelijke beperking is het soms moeilijker om over eigen noden en behoeften in het dagdagelijks leven te praten, laat staan om het over relaties en seksualiteit te hebben. Bijgevolg kan de vraag gesteld worden hoe mensen met een verstandelijke beperking relaties en seksualiteit beleven.
De term ‘Totale Communicatie’ verwijst in eerste instantie naar een advertentie die in de jaren ’70 werd gebruikt door onderzoekers en docenten binnen de dovenpedagogiek. Deze onderzoekers waren zich bewust van de noodzaak van een benaderingswijze waarbinnen geen enkel communicatiemiddel op voorhand wordt afgewezen. Door maatschappelijke veranderingen en onderzoek is de gedachte dat alleen gesproken taal het beste is voor de communicatieve ontwikkeling van dove kinderen vervaagd en kwam Totale Communicatie meer op de voorgrond. Volgens Esther Oskam en Wilma Scheres (2005) is Totale Communicatie gedurende de jaren meer en meer geïntegreerd binnen de zorg voor mensen met een verstandelijk en/of communicatieve beperking. Zij omschrijven Totale Communicatie als volgt: “De benaderingswijze is een basishouding, een vorm van communiceren waarbij men gebruik maakt van alle mogelijke middelen die ertoe kunnen bijdragen dat de communicatie met deze cliënten zo goed mogelijk slaagt.”
Totale Communicatie kan als basishouding gehanteerd worden bij het ondersteunen van de acht domeinen van het Quality of Life paradigma. Op die manier begrijpen mensen met een verstandelijke beperking hun context beter begrijpen en zelf hun noden en behoeften meer begrijpbaar maken. Aan de hand van een kwalitatief onderzoek werd er gezocht hoe Totale Communicatie ondersteunend kan zijn bij de relationele en seksuele beleving van mensen met een verstandelijke beperking. Het onderzoek bestond uit twee vormingen waarna er telkens een focusgroep werd georganiseerd. Bij de tweede vorming werd Totale Communicatie bewust gebruikt ter ondersteuning van de communicatie. In de tweede focusgroep werd er naast de seksuele en relationele beleving ook stilgestaan wat maakte dat Totale Communicatie ondersteunend kon werken.
Zeven bewoners van een residentiële voorziening voor mensen met een verstandelijke beperking waren de participanten. De meerderheid van de deelnemers hadden een positief gevoel wanneer er gepraat werd over relaties en seksualiteit. De onderwerpen werden als interessant en belangrijk ervaren. Een negatief gevoel kon opkomen wanneer anderen alles over de onderwerpen willen weten en de persoon uithoort. Verder praatten de deelnemers met niemand over seksualiteit en relaties. Als er wel gepraat werd, was dit met de dichtstbijzijnde familie of met de partner. Begeleiding zou een aanspreekpunt kunnen zijn, maar er mag dan geen gevoel van controle zijn. Daarnaast moet er een goede band zijn tussen begeleiding en de persoon met een verstandelijke beperking. Wanneer mensen met een beperking iets niet weten of twijfelen, hebben zij behoefte en nood om over seksualiteit en relaties te praten. Als er meer tijd zou zijn, zouden ze meer kennis willen hebben over de thema’s doorheen de verschillende levensfasen.
Vier van de zeven deelnemers hadden ooit seksuele vorming gekregen op school. Sindsdien zijn er in de meeste gevallen geen mogelijkheden geweest om vormingen te volgen. De redenering ‘zij zijn normaal en wij gehandicapt’ heeft een invloed op het denken van mensen met een verstandelijke beperking. De begeleiding zou de eerste stap moeten zetten om over relaties en seksualiteit te praten en vormingen te volgen. Mensen met een verstandelijke beperking zijn dan de volgende in rij om deel te nemen aan relationele en seksuele vormingen die het liefst gegeven worden door een extern persoon om afstand en veiligheid te bewaren. Tijdens een vorming mogen de lichaamsdelen, veranderingen in het lichaam, het verschil tussen vriendschap en liefde de thema’s zijn die aan bod komen. Jaarlijks één tot twee keer vorming krijgen in groep in de vorm van praatgroepen wordt als het meest ideale beschouwd, ook al zou het afgewisseld moeten worden met individueel praten.
Mensen met een beperking zeggen dat ze nood hebben aan extra hulpmiddelen om de uitleg tijdens de vorming beter te kunnen begrijpen. Het helpt om alles te plaatsen wanneer er andere zintuigen geprikkeld worden. Voornamelijk prenten, foto’s, een structurerende tijdlijn en gebruiksvoorwerpen bieden een goede ondersteuning. Daarnaast wordt het gebruik van pictogrammen en herhaalboekjes ook aangeraden. Structuur, herhaling en duidelijkheid aan de hand van verschillende communicatievormen maakt dat de informatie die gegeven wordt dieper tot hun door dringt en de communicatieniveaus van de verschillende personen worden aangesproken. Herhaling zorgt ervoor dat wat er gezegd wordt vertrouwd geraakt. Structuur en duidelijkheid bieden een zekere veiligheid om beter te kunnen communiceren.
Het onderzoek was zeer kleinschalig waardoor de resultaten niet uitermate betrouwbaar zijn. Eén van de vele voordelen van focusgroepen als methode is dat de letterlijke woorden van mensen met een verstandelijke beperking gebruikt werden. Een nadeel was dat het een uitdaging om mensen met een verstandelijke beperking zo goed mogelijk te begrijpen, waardoor enkele fragmenten anders verwoord werden door de onderzoeker. Ondanks de beperkingen van het onderzoek, kan het ook een aanzet zijn voor vervolgonderzoek. De deelnemers hebben klaarblijkelijk aangetoond dat het taboe rond mensen met een beperking en seksualiteit doorbroken moet worden. Totale Communicatie heeft in dit onderzoek bewezen dat het een gerichte ondersteuning kan bieden bij zowel het spreken over als vormingen rond relaties en seksualiteit bij mensen met een verstandelijke beperking. Zoals er wel eens in de volksmond gesproken wordt over “Good sex starts with good communication”, kan er afgesloten worden met de woorden “Good sexuality starts with Total Communication.”
