Henry van de Velde in Astene - Dr. Martens' Polikliniek en Villa Landing

“Ik hoop dat zij die de Leie niet kennen, op een avond vanuit mijn woonkamer de zonsondergang eens zullen komen zien. Ze zullen ver over de Leie in de bossen van de dreef van Bachte Maria Leerne, naast het oud Breugheliaans hoeveke een boomgrote scharlaken gloed de laatste groet van de dag zien brengen en met een glimlach ondergaan. Al de bomen en mensen zullen van een paarse gloed delen en stil zal de avond vallen en uit de Leie zal een lichte mist opstijgen en de beemden bedekken. Vol bewondering zullen zij zwijgend toezien en denken: de arbeid is af, de dag was schoon - het leven is schoon. De mist die de aarde bedekt, voorspelt dat morgen weer een schone dag zal zijn”

Dr. Adriaan Martens.

Dit thesisonderzoek documenteert en peilt naar de staat van conservatie van de Polikliniek voor Inwendige Ziekten (1934) en Villa Landing (1935) die Henry van de Velde ontwierp voor  Dr. Adriaan Martens in Astene (Deinze), nabij Gent. Enkele van de onderzochte topics zijn de connectie tussen dokter Martens en Henry van de Velde, een analyse van de ‘as built’ conditie van de polikliniek en de Villa Landing en een onderzoek naar hun evolutie. Ook de leefwereld van Dr. en Mevr. Martens in en rond hun gebouwen werd onderzocht. Als laatste werd een analyse van de erfgoedwaarden uitgewerkt, van waaruit een masterplan voor de restauratie van Villa Landing gedefinieerd kon worden. 

Kunstgeschiedkundige analyse en analyse van het gebouwde object

Kort na hun eerste ontmoeting in 1931 gaf de kunstverzamelaar en arts Adriaan Martens aan Henry van de Velde de opdracht om voor hem een privé-polikliniek en woonst te bouwen langs de Leie in Astene (Deinze). De bouwwerkzaamheden waren klaar in 1934, respectievelijk 1935. Hoewel de beide gebouwen op het eerste gezicht van elkaar afwijken door de verschillende materialen, kunnen er toch enkele opvallende parallelen getrokken worden. Met hun plastische volumes, de grote afgeronde hoeken, typische baksteenoppervlaktes en goed uitgedachte integratie in het omgevende Leielandschap zijn zowel de kliniek als de villa typische exponenten van Henry van de Velde's tweede Belgische periode (1926-1948). Daarom focust de thesis naast de originele materialen en kleurenschema's ook op de interieurdecoratie en kunstcollectie in zowel de polikliniek en Villa Landing.

Bouwgeschiedenis

Dr. Martens veranderde nauwelijk iets aan de oorspronkleijke ontwerpen zoals bedacht door van de Velde. In 1956 wou de dokter echter een studeerkamer toevoegen aan de villa en consulteerde daarvoor opnieuw zijn architect die ondertussen al in vrijwillige ballingschap in Zwitserland verbleef.  

Na de dood van Dr. Martens behield de polikliniek nog voor enige jaren zijn oorspronkelijke functie voordat ze omgevormd werd in een private woonst. Hoewel er dus een nieuwe functie gegeven werd aan de kliniek onderging ze, op enkele kleine, praktische veranderingen die gepaard gingen met de functiewijziging na, geen noemenswaardige wijzigingen. 

Villa Landing onderging enkele ongelukkige transformatiewerken in de jaren '70 en '80. Deze werden noodzakelijk geacht om het huis in een succesvol restaurant om te toveren. Hiervoor werden enkele nieuwe volumes aan de bestaande woning toegevoegd, die het oorspronkelijke uitzicht van de woning zowel aan de binnen- als aan de buitenkant drastisch wijzigden. Hierbij werd het oorspronkelijke perceel ook opgedeeld in drie aparte percelen waardoor op het westelijke deel, waar zich vroeger de boomgaard en de 'begijnentuin' bevonden, twee nieuwe huizen gebouwd konden worden.  

Niet beschermenswaardig?

De polikliniek is in een goede staat van conservatie en werd na een moeilijke procedure in 1994 geklasseerd als monument. Zijn tegenhanger Villa Landing werd niet opgenomen in het definitieve beschermingsbesluit dankzij de hierboven vermelde veranderingswerken; ook de tuin (oorspronkelijk 48 are) werd -zoals in een eerste beschermingsbesluit voorgesteld - niet weerhouden voor bescherming als dorpsgezicht. Door een niet vervallen verkavelingsvergunning kan vandaag nog steeds een nieuwe constructie gebouwd worden op de plaats van de unieke modernistische tuin (oostzijde van de villa) die in nauwe samenhang met het huis ontworpen werd door de tuinarchitect Georges Wachtelaer.

Is Villa Landing reddeloos vernield?

De thesis heeft aangetoond dat, ondanks wat sommige media in het verleden hebben beweerd, Villa Landing door de wijzigingen niet reddeloos vernield is. Een analyse van de erfgoedwaarden maakte duidelijk welke interventies schadelijk waren voor het originele concept van Henry van de Velde. Om Villa Landing terug te brengen naar de staat van haar glorietijd in 1968 - het moment waarop de kunstcollectie van Dr. Martens het grootst was –  moeten alle toevoegingen verdwijnen die schadelijk waren voor het oorspronkelijke concept van Henry van de Velde en de resulterende littekens kunnen ongedaan gemaakt worden door de villa te restaureren volgens de plannen die samenvallen met de bloeitijd.

Een masterplan voor de restauratie van Villa Landing

Onderzoek in archieven bracht naar boven dat maar weinig originele plannen de tand des tijds doorstaan hebben. Daarom was een gedetailleerde opmeting van de huidige situatie van Villa Landing absoluut noodzakelijk om tot een overzichtelijk beeld te komen van de evolutie van het gebouw. Deze opmeting werd nadien niet alleen vergeleken met historische afbeelding uit zowel publieke als private archieven maar ook met de beelden van een BRT-interview dat in 1963 met Dr. Martens en zijn vrouw in de villa gehouden werd. Dit maakte het mogelijk om een hypothese van zowel de oorspronkelijke plannen, de gevels, de doorsnedes als van het tuinontwerp op te tekenen. Als laatste werd een globaal restauratieproject voor de Villa Landing uitgewerkt.