Mutirão | Collectieve Autoconstructie in São Paulo

MUTIRÃO

COLLECTIEVE AUTOCONSTRUCTIE IN SÃO PAULO

“Wie ben jij om me te zeggen hoe ik een baksteen zou moeten plaatsen? Wie ben jij om me te zeggen wat bouwen is?”

- Sou mulher, Tiarajú Pablo D’Andrea

EEN VEELZIJDIG BRAZILIAANS BEGRIP

Mutirão is een omstreden Braziliaanse term die verschillende vormen van coöperatieve hulp en collectieve initiatieven beschrijft. Hoewel het oorspronkelijk voornamelijk verwees naar collectieve landbouwpraktijken beslaat de term intussen een brede waaier aan gemeenschapspraktijken, met coöperatieve bouwprojecten als de meest opmerkelijke. Precies deze vorm van mutirão vormt het onderwerp van dit onderzoeks- en ontwerpproject. Het tracht enerzijds de omstreden geschiedenis van collectieve autoconstructie in São Paulo nader te belichten, en anderzijds een toekomstperspectief te verbeelden vanuit een extensieve veldwerkervaring en nauwe samenwerking in lopende mutirão projecten.

MUTIRÃO ALS CONTRABEWEGING

Sociale woningbouw in São Paulo en in het bijzonder in de periferie van São Paulo doorstond een complexe geschiedenis, in welke sociale bewegingen een cruciale rol speelden. In de jaren ‘60 en ‘70 kende São Paulo een enorme economische en geografische groei. Op zoek naar werkgelegenheid en een betere toekomst bracht dit een massale migratie op gang van het platteland naar de stad. Deze demografische groei ging hand in hand met een schrijnend tekort aan huisvesting. Diverse bouwbedrijven profiteerden van deze groeiende vraag naar sociale woningbouw en onder militair bewind werd voornamelijk geïnvesteerd in monofunctionele woonwijken, vaak zonder de nodige infrastructuur noch sociaal-culturele voorzieningen in te plannen.

Het was omwille van deze problematische en ontoereikende sociale woningbouw en gebrek aan toekomstperspectief voor de laagste sociale klasse dat de bevolking het heft in eigen handen nam en zich incrementeel organiseerde in sociale bewegingen. Terwijl het militair regime (1964-1985) zijn grip verloor op São Paulo, kregen volksbewegingen steeds meer aanhang in hun strijd voor degelijke huisvesting. Zij maakten deel uit van het begin van de Braziliaanse democratie en zetten de eerste stappen naar infrastructurele en sociale verbeteringen in de periferie.

Een opmerkelijke vorm van woningproductie geïntroduceerd door deze sociale bewegingen was - en is nog steeds - mutirão. Gestoeld op een nieuw geloof in populaire daadkracht namen volksbewegingen de touwtjes in handen en begonnen letterlijk te bouwen aan een nieuwe democratische stad. Vooruitstrevende architectuurcoöperatieven, gekend als assessorias técnicas, werden parallel opgericht om deze ondernemingen te ondersteunen door architecturale en technische kennis te voorzien. Een assessoria técnica is een architectenbureau dat zich specifiek richt op mutirão-projecten en de nodige ondersteuning voorziet in alle fasen van het ontwerp- en bouwproces. De architecten organiseren de verschillende ontwerpfasen in samenspraak met de bewoners en coördineren eveneens de werf, dit alles steeds in ongeziene samenwerking met de toekomstige bewoners.

PARTICIPATIE EN AUTONOMIE

Het veldwerk, waarin gedurende twee maanden intensief het reilen en zeilen van mutirão kon worden aanschouwd en beleefd, vormt de basis van het onderzoeks- en ontwerpproject. Fundamenteel hierin was de nauwe samenwerking met Usina, één van São Paulo’s voornaamste assessorias técnicas, en MST Leste 1, de grootste sociale beweging in het oosten van São Paulo.

Usina heeft door de jaren heen een heel specifiek participatief ontwerpproces ontwikkeld waarbij de toekomstige bewoners betrokken worden van het begin tot het einde. Volgens beide partijen is dit de enige manier om aan de noden van de inwoners te voldoen en een waardig alternatief te vinden voor de gestandaardiseerde sociale woningbouw.

De uiteindelijke woningen zijn echter niet de enige uitkomst van het collectieve zelfbouwproject. Zonder twijfel, winnen de toekomstige inwoners zelfvertrouwen en autonomie door het gehele proces te regelen en te beheren. Eveneens tonen ze zo aan de overheid de capaciteiten van de laagste inkomensklasse.

Op deze manier heeft elk mutirão experiment ook een belangrijk pedagogische belang, waarbij het zich ontwikkelt tot een soort praktijkgerichte scholing in burgerrechten, populaire zelforganisatie en politieke onderhandelingen. Het ontwerp- en bouwproces achter deze mutirão projecten kan dan ook gezien worden als een laboratorium van alternatieve architectonische en maatschappelijke modellen.

HEDENDAAGS MOMENTUM

Mutirão verkeert vandaag echter op een kantelpunt en het lijkt algemeen geweten dat de hoogtijdagen van mutirão zijn gepasseerd. De specifieke praktijken vanuit de jaren ‘80 en ‘90 waren nauw verwant aan een breder maatschappelijk “momentum”, waarin verschillende populaire krachten zich engageerden om een post-dictatoriale stad en samenleving te (her)bouwen. Assessorias técnicas zoals Usina speelden een cruciale rol bij het leveren van de nodige technische ondersteuning in het ontwerp en de bouwfase van de populaire bouwprojecten, evenals in het intellectueel herdenken van architectuur als een democratische en gedekoloniseerde praktijk. De mutirão projecten belichamen dus een radicaal geloof in revolutionaire, nieuwe, participatieve manieren van huisvestingsproductie. Per definitie, zo experimenteel als mutirão projecten waren, is elk project een opportuniteit voor onderhandelingen, strijd en overwinningen geweest. In veel gevallen versterkten ze de strijd van de lage inkomensklasse voor het recht op de stad, die geleidelijk verschoof van een strijd om grond naar een strijd voor adequate huisvesting en uiteindelijk naar het recht om radicaal deel te nemen aan de verbeelding en de constructie van de toekomstige stad.

EEN BLIK OP DE TOEKOMST

Het onderzoeks- en ontwerpproject tracht een grondige analyse en een propositie te ontwikkelen om als inspiratie te dienen voor toekomstige sociale huisvestingsprojecten en wetgeving. Het ontstond uit nauwe samenwerkingen met lokale partners, gaande van assessoria técnica Usina, volksbeweging MST Leste 1 tot de sociale huisvestingsmaatschappij COHAB. Door de toegankelijkheid en de bereidheid van de verschillende lokale partners, was een grondig en diepgaand veldwerk mogelijk. Eveneens, doorheen het jaar werd de coöperatie aangehouden en werden ideeën geëvalueerd, besproken en getoetst aan de werkelijkheid. Waar de lokale partners de vereiste informatie en inzichten boden om dit project tot een geslaagd einde te brengen, biedt het resultaat zelf een tegenprestatie door te voorzien in een toekomstbeeld. Het fungeert als een weg om nieuwe manieren te ontdekken om aan mutirão “te doen” en als een poging om actief bij te dragen aan het participatief proces zoals het vandaag de dag wordt uitgevoerd door Usina en MST Leste 1. In het bijzonder tracht het ontwerpvoorstel het participatief proces te informeren met ontwerpscenario’s op een grotere, stedelijke schaal waarbij een sociale huisvestingsproductie wordt verbeeld die zowel de werking van sociale bewegingen omarmt als het belang van ontwerp benadrukt. Het is daarnaast ook een appel aan de gangbare sociale huisvestingsprogramma’s in São Paulo om de daadkracht van volksbewegingen te omarmen. In dit opzicht probeert het onderzoeks- en ontwerpproject meer te zijn dan een thesis en zich juist in te schrijven in de plaatselijke processen en projecten door samen te werken met de lokale partners.