In the mind of the war correspondent. Een onderzoek naar de professionele identiteit van de oorlogsreporter.

DE IDENTITEIT VAN DE OORLOGSREPORTER GEÜPDATET.

Veertig jaar lang al worden oorlogsjournalisten omschreven als helden, propagandisten en mythe-makers. Phillip Knightley, journalist en auteur, was de laatste die zich waagde aan een diepgaande studie van deze speciale specie van reporters. In 1975. Tijd dus om een frisse wind te laten waaien in medialand. Of hoe een masterstudente journalistiek op zoek ging naar de oorlogscorrespondent van vandaag.

Oorlogsverslaggeving oefent een grote invloed uit op de maatschappij. Allemaal zijn we afhankelijk van de reporters die naar oorlogsgebieden trekken en die een wereld schetsen die zich ver buiten ons alledaagse leven bevindt. Waar anders halen we onze kennis vandaan over wat er vandaag in Libië of Afghanistan aan de hand is? Oorlogscorrespondenten hebben dus een reusachtige verantwoordelijkheid en een grote culturele impact op de samenleving. Niet voor niets worden zij beschouwd als speciale en uitzonderlijke journalisten. En toch... wat weten we eigenlijk over hen? De identiteit van de hedendaagse oorlogsreporter bleef een grijze zone. Tot nu.

Woelige wateren.

Wat blijkt is ten eerste dat die identiteit opgehangen wordt aan het beeld dat wij als publiek hebben van de oorlogsjournalist; die van de held die zich in de gevaren van een oorlog begeeft voor een soort hoger doel. Oorlogsreporters weten dat, en passen bijgevolg hun gedrag aan zodat die te rijmen valt met dat idee: ze kleden zichzelf in imitatieuniformen en kogelvrijvesten, poseren voor dramatische foto's of duiken theatricaal weg voor de lopende camera. Ze doen met andere woorden aan een soort van rollenspel. Dit acteertalent van de oorlogscorrespondent is dan wel een eerste aspect van zijn professionele identiteit, het is niet iets totaal nieuws. Hoewel het veel aan belang heeft gewonnen sinds de opkomst van real-time televisie vinden we deze rollenspelen al bij de allereerste oorlogsjournalisten terug. En toch zijn er ook heel wat dingen veranderd.

De jaren '90 zijn een turbulente periode voor de oorlogsverslaggeving. De conflicten in de Balkan zorgen voor een crisis binnen het beroep en een transformatie ervan. Het opvallendste daarbinnen zijn de bestaande waarden en normen die overboord worden gegooid: van de lang nagestreefde objectiviteit binnen de oorlogsverslaggeving verschuift de nadruk naar een sterke betrokkenheid van de reporter bij conflicten en hun slachtoffers. Een zekere journalism of attachment wordt geboren, en die nieuwe stroming oefent een sterke invloed uit op de identiteitsvorming van de oorlogscorrespondent van deze eeuw. Maar ook de technologische evoluties die hoogtij vieren en botsen met de nieuwe gang van zaken, de relatie met het leger die steeds moeizamer wordt en de opgevoerde druk op politieke machthebbers vallen binnen die transformatie. En de oorlogsreporter transformeert mee.

De identiteit herontdekt: een update.

Wanneer een cultuur veranderingen ondergaat, worden ook haar deelnemers daardoor beïnvloed. De oorlogsjournalistiek is een subcultuur in verandering sinds de jaren '90, en haar verslaggevers tollen mee rond in de ontwikkelingen. Langzaamaan vinden ze nieuwe vaste grond onder hun voeten en ondertussen is hun professionele identiteit gebaseerd op kenmerken van de kruisvaarder, escapist en vredesjournalist.

"De burgers zijn altijd dé grote slachtoffers in een oorlog", schrijft Rudi Vranckx, oorlogsjournalist bij de Vlaamse omroep. Hij ziet het dan ook als zijn plicht om hen te vertegenwoordigen, vanuit een soort ideologie die de oorlogsreporters vandaag kenmerkt. Ze worden de stem van het volk, van de onderdrukten in oorlogsgebied en zijn betrokken bij het wel en wee van de gewone mensen. Die betrokkenheid komt ook tot uiting in de drang om de waarheid te achterhalen. Een zoektocht waarin regels opgelegd door politieke en militaire machthebbers omzeild en gehaat worden door de journalisten. Enkel een onafhankelijk journalist is een volwaardig journalist, volgens Nederlands oorlogscorrespondent Joerie Boom, en allemaal vermijden ze de militaire controle waar mogelijk. Want een dissidente stem vertolken, dàt is waar oorlogsjournalistiek om draait. En zo wordt hun verslaggeving een soort kruistocht, waarin zij de kruisvaarders zijn die hun idealen najagen.

Maar oorlogscorrespondenten kampen ook vandaag nog met een adrenalineverslaving. De drang naar avontuur zit er bij hen ingebakken, en oorlog brengt hen naar opwindende plaatsen en gebeurtenissen die hen het eigen banale leven laten vergeten. Oorlogsreporters hebben altijd al escapistische neigingen vertoond en dat is in deze eeuw niet anders.

Wel nieuw én opvallend is het samenvallen van de vredesjournalistiek met de oorlogsverslaggeving. Steeds meer focust de oorlogsreporter op de onzichtbare gevolgen van geweld en oorlog, zoals emotionele trauma's, en probeert hij de onderliggende structuren van een conflict bloot te leggen. Zijn rol als boodschapper voelt hij steeds sterker aan, waardoor hij een zekere drang ontwikkelt om het publiek te laten begrijpen en om internationale reacties los te weken. "Ik hoop dat de lezer een beter inzicht krijgt in de tragische gebeurtenissen tijdens dit conflict in Tsjetsjenië en haar volk beter zal begrijpen", schrijft de Franse oorlogsjournaliste Anne Nivat.

En zo plaatste deze studie een veertig jaar oude stelling middenin de hedendaagse maatschappij en confronteerde ze met elkaar. De voortdurende verandering waaraan een cultuur onderhevig is, maakt dat de oude omschrijving van de oorlogsreporter niet meer relevant is, maar dat hij een nieuwe professionele identiteit heeft ontwikkeld.