Maggie's: 'Healing Environment' in ontwerppraktijk en gebruikerservaring

Sterarchitecten ontwerpen voor kankerpatiënten

Maggie Keswick, landschapsarchitecte en moeder van twee, was 47 toen men borstkanker vaststelde. Ze onderging een behandeling en overwon de ziekte. Vijf jaar later kwam de kanker terug, dit maal veel agressiever. Samen met haar echtgenoot zat Maggie te wachten in de neerslachtig ogende ziekenhuisgang met neonverlichting, toen de verpleegster hen vroeg om het kantoor van de dokter binnen te komen. Maggie wou onmiddellijk weten hoe lang ze nog te leven had, waarop de dokter antwoordde: “willen jullie dat echt weten?” - “ja” - “twee tot drie maanden”. Vervolgens vroeg de verpleegster hun terug buiten te gaan; er waren nog veel wachtenden. Zo belandde het koppel weer op de twee ongemakkelijke stoelen, zonder privacy, met niets dan vragen.

Een kankerdiagnose is een ervaring die de grond onder je voeten doet verdwijnen. Toen Maggie te horen kreeg dat ze nog maar een paar maanden te leven had, ervoeren zij en haar echtgenoot twee grote problemen: een gebrek aan informatie en een ongeschikte omgeving om hiermee om te gaan. Een behandeling ondergaan is synoniem voor de controle over je leven verliezen. Het betekent: veel wachten, niet weten wat er gebeurt of wat kan helpen. In een ziekenhuisomgeving zakt de moed de meeste mensen onmiddellijk in de schoenen. Het personeel heeft zelden tijd om patiënten en familie gerust te stellen en de gebeurtenissen te duiden. Ziekenhuizen zijn vaak onpersoonlijke, onaangename en intimiderende plaatsen. Dit is tegenstrijdig voor een omgeving waar men mensen wil genezen. Kan dit anders? Een sociale én architecturale uitdaging.

Maggie ontdekte dat een actieve houding kan helpen om het fatale moment uit te stellen. Door zelf op zoek te gaan naar allerlei manieren om de behandeling een handje te helpen, overleefde ze haar voorspelde sterfdatum met vijf jaar. In haar laatste levensmaanden groeide het idee om een centrum op te richten waar kankerpatiënten en hun familie in een rustige omgeving ondersteuning kunnen vinden voor de noden waarop het ziekenhuis geen antwoord biedt. Samen met haar oncologieverpleegster, haar chirurg, en haar echtgenoot, de bekende architectuurcriticus Charles Jencks, legde Maggie de fundering voor een eerste Maggie’s Centre, bij het ziekenhuis van Edinburgh.

Maggie’s Centres zijn contact- en informatiecentra in het Verenigd Koninkrijk die gratis psychosociale hulp bieden aan ieder die in aanraking komt met kanker. Mensen kunnen er terecht voor professioneel advies en informatie, psychologische steun, en groepssessies over onder andere stressbeheersing, diëten, omgaan met neveneffecten van de behandeling, … Sinds de opening van het eerste centrum in 1996 steeg de vraag naar dergelijke dienstverlening enorm; ondertussen openden reeds twaalf centra de deuren en zitten er nog heel wat ontwerpen in de pijplijn. De architectuur van de centra is op zijn minst bijzonder te noemen. De meeste centra zijn ontworpen door sterarchitecten, vaak kennissen van Maggie en Charles Jencks, en worden bestempeld als een ‘healing environment’ of therapeutische omgeving. De organisatie achter de Maggie’s Centres gelooft dat de gebouwde omgeving een grote invloed heeft op mensen. Ze vragen architecten daarom expliciet om uitzonderlijke gebouwen te ontwerpen die openheid en huiselijkheid uitstralen, waar mensen vanzelf ontspannen en zich beter gaan voelen.

Hoe ontwerpen architecten zo’n ‘healing environment’? Uit interviews met architecten van de bureaus van Frank Gehry, Richard Rogers, Zaha Hadid, Rem Koolhaas en Kisho Kurokawa, die elk een Maggie’s Centre ontwierpen, blijkt dat elk centrum ontstaat uit een hechte samenwerking tussen de opdrachtgever (de Maggie’s Trust) en de architecten. Bijzonder is dat de ‘architecturale opdracht’ vanwaar de ontwerpers vertrekken vooral beschrijvingen bevat van de manier waarop de omgeving moet aanvoelen. In plaats van de gebruikelijke waslijst van technische vereisten, focust de opdracht voornamelijk op beleving en emoties. De architecten krijgen volledig vrij spel wat betreft de vormgeving, waardoor ze zich enorm gestimuleerd voelen om een eigen ruimtelijke interpretatie te bedenken voor het concept ‘healing environment’. Dit zorgt voor een grote variëteit aan centra.

Er zijn heel wat gemeenschappelijke thema’s in de verschillende ontwerpen. Ten eerste wordt geprobeerd om een huiselijke omgeving te ontwerpen, als alternatief voor de institutionele sfeer van het typische ziekenhuis. De centra hebben bijvoorbeeld geen balie waar mensen zich moeten aanmelden; centraal bevindt zich meestal een grote keukentafel waar men thee kan drinken en praten; en in de groepsruimten staan aangename zetels, vaak rond een haardvuur. Verder besteden de architecten veel aandacht aan een drempelloze aanlooproute en een intrigerende architectuur bij het toekomen. Het is belangrijk om mensen nieuwsgierig te maken om binnen te komen. Deze stap zetten kan voor sommigen namelijk een moeilijke beslissing zijn, die gepaard gaat met het accepteren van kanker. De grootste ontwerpuitdaging blijkt een evenwicht vinden tussen het open plan en tegelijk de privacy voor intieme gesprekken waarborgen. De centra moeten aanvoelen als één ruimte maar tegelijk ook een verscheidenheid aan sferen aanbieden, afhankelijk van ieders persoonlijke noden op een bepaald moment.

Uit een focusgroepinterview met gebruikers van het Maggie’s Centre in Dundee, Schotland, blijkt dat de concepten van de ontwerpers in grote mate geapprecieerd worden door de gebruikers. Een ‘healing environment’ is voor gebruikers in de eerste plaats een zorgzame omgeving waar men rust kan vinden. De belangrijkste taak van architectuur is volgens hen stimulatie. Verder is het opvallend dat ze veel belang hechten aan de atmosfeer van wederzijds begrip in het centrum. Het hieruit volgend sociaal gedrag van de gebruikers regelt het complexe ruimtegebruik van het collectief centrum.

Wanneer men de standpunten van ontwerpers en gebruikers met elkaar confronteert, blijkt er een belangrijke rol is weggelegd voor de organisatie van de Maggie’s Centres wat betreft de slaagkans van het concept. Als opdrachtgever vertalen zij de gebruikersnoden naar de geëngageerde (maar op dit vlak onervaren) ontwerpers. Verder creëert hun attitude een atmosfeer in het centrum die een grote impact heeft op de manier waarop gebruikers de omgeving beleven.

De Maggie’s Centres zijn uitzonderlijke gebouwen. Door de klemtoon te leggen op gebruikerservaring en emoties, geven ze een inzichtrijke en inspirerende invulling aan het concept ‘healing environment’. Ze tonen hoe architectuur haar verantwoordelijkheid kan opnemen en op een positieve manier aangewend kan worden om een ondersteuning te bieden voor haar gebruikers.