Kwantummystiek als new agewetenschap. Een casestudie van het werk Fritjof Capra en Deepak Chopra aan de hand van de paradigma's

Quantumflapdoodle?

Een introductie in de kwantummystiek en hoe ermee om te gaan als wetenschapper.

Kwantummystiek is een woord dat heftige reacties opwekt. Waar het positieve wetenschappers doorgaans met de ogen doet rollen, gaan de ogen van niet-wetenschappers met een hang naar spiritualiteit ervan glanzen. Het lijkt het magische verzoeningspunt tussen twee schijnbaar onverenigbare gebieden: de wereld van de wetenschap en de wereld van het spirituele. In haar masterproef onderzoekt Sien Volders hoe dit fenomeen geïnterpreteerd kan worden vanuit godsdienstwetenschappelijk oogpunt.

"Iedereen die niet geschokt is door de kwantumtheorie heeft haar niet begrepen" luiden de gevleugelde woorden van Niels Bohr (1885-1962), één van de grondleggers van de theorie. "Ik geloof dat het juist is te stellen dat niemand de kwantummechanica begrijpt", klinkt het bij Richard Feynman (1918-1988), eveneens fysicus en één van de belangrijkste wetenschappers ooit. Leken én wetenschappers beschouwen de kwantumfysica als een bijzonder moeilijke theorie. Ze lijkt anders te zijn dan de gewone wetenschap omdat de gangbare natuurkundige wetten er niet op van toepassing zijn. Een roos is een roos is een roos is een roos? Wel, een deeltje is een deeltje en een golf. En het beslist maar hoe het zich zal tonen aan de observator op het moment dat het geobserveerd wordt. Niet te begrijpen, die theorie, maar ze wordt wél gebruikt. Dat fascinerend gegeven blijkt bijzonder aantrekkelijk voor mensen met een hang naar het spirituele.

In het denken en schrijven over de kwantumfysica bestaat een immense tegenstelling tussen de kenners en niet-kenners. Aan de ene kant staan de positieve wetenschappers en mensen die de theorie goed kennen, aan de andere kant is er de perceptie in de populaire cultuur. Voor de doorsnee leek in de fysica lijkt deze onbegrijpelijke theorie een tegenpool van de analytische, kille logica van de wetenschap. De theorie wordt dan ook omarmd door mensen die zich fel afzetten tegen de als hard en fragmentarisch beleefde wetenschap. Een stroom populariserende literatuur, documentaires en workshops trekt zich in de jaren zestig op gang en overspoelt tot op de dag van vandaag boekenbeurzen en bibliotheken. Waar de positieve wetenschappers doorgaans heel gelukkig zijn met meer appreciatie bij het grote publiek, gruwen ze collectief van dit fenomeen: de kwantummystiek.

En dan is er mystiek

Kwantummystiek is een term die meestal laatdunkend gebruikt wordt om de theorie - of het geloof - aan te duiden dat het menselijk bewustzijn en een mystiek wereldbeeld koppelt aan de theorie van de kwantumfysica. De bevindingen van de kwantumfysica worden uit hun atomaire en subatomaire context gehaald en toegepast op de dagdagelijkse werkelijkheid. In de perceptie van de non-believer is kwantummystiek weinig meer dan een foute interpretatie van de kwantumfysica. Natuurlijk, elke fysicus weet wel dat pioniers als Niels Bohr en Werner Heisenberg (1901-1976) wel eens een boom opzetten over de filosofische implicaties van hun nieuwe theorie. Het waren andere tijden en een positieve wetenschapper liet zich al eens verleiden tot niet-wetenschappelijk gefilosofeer. Om dan weer over te gaan tot de orde van de dag, gevuld met heerlijke exacte wetenschap, ver weg van alle wapperige, onwetenschappelijke interpretaties. Met licht beschuldigende vinger wijzen de non-believers naar het boek De tao van de fysica van Fritjof Capra (zelf een fysicus). Met zijn boek onderneemt hij een eerste - bijzonder succesvolle - poging de theorie uit te leggen aan de leek en gaat uitgebreid in op de parallel die hij ziet tussen deze nieuwe fysica en de Oosterse mystiek. Zijn voorbeeld wordt gretig gevolgd door niet-academisch geschoolde auteurs binnen de new agebeweging.

Tegenover de non-believers staan uiteraard de aanhangers: de gelovigen, de schrijvers en lezers, documentairemakers (denk aan What the Bleep do we know?! uit 2004) en het grote publiek van de stroom publicaties die uit deze schijnbaar onorthodoxe interpretatie voortkomt. De patstelling is, zoals vaak wanneer geloof en wetenschap botsen, totaal. Wetenschappers weigeren meer te zien dan een foute interpretatie van een degelijke theorie en bedenken het fenomeen met tot de verbeelding sprekende termen als 'kwantumkwakzalverij' en het mooi klinkende 'quantumflapdoodle' (kwantumnonsens). Kwantummystici en believers verwijten de wetenschap dan weer aan navelstaarderij te doen, zich door gedateerde wetenschappelijke paradigma's te laten beknotten en de waarheid niet in pacht te hebben. Argumenten vliegen in het ijle en beide kampen blijven gesterkt in hun eigen overtuiging.

Hoe onderzoek je 'pseudowetenschap'?

Als er enkel pro en contra bestaat, is het hoog tijd voor een zo objectief mogelijk onderzoek naar het fenomeen. Niet om stellingen te bevestigen of te weerleggen, wel om te kijken wat kwantummystiek dan eigenlijk precies is. Welk wereldbeeld zit erachter en hoe functioneert de kwantummystiek binnen dat wereldbeeld? In haar masterproef Wereldreligies, interreligieuze dialoog en religiestudie (KULeuven) plaatst Sien Volders in navolging van twee vooraanstaande new agekenners en -onderzoekers, de Nederlander Wouter Hanegraaff en de Zweed Olaf Hammer, het fenomeen binnen het ruimere kader van de new agebeweging. Door de kwantummystiek als geloofssysteem te benaderen en niet langer als exacte wetenschap, kan onderzocht worden hoe een antropologische en vooral godsdienstwetensschappelijke aanpak perspectieven voor interpretatie biedt. Een korte geschiedenis van het mystiek denken in de kwantumfysica toont aan hoe de perceptie van de non-believers niet helemaal klopt. Al van in de pioniersjaren is er een naadloze overgang van kwantumfysica naar kwantummystiek. Door in te zoomen op de tijdsgeest van de jaren zeventig en de economische situatie van jonge, hoogopgeleide fysici in die tijd wordt de plotse popularisering van de theorie in die periode verklaard. Een casestudie van twee duidelijke en heel verschillende voorbeelden van kwantummystici, de fysicus Fritjof Capra (°1939) en de bijzonder populaire én gecontesteerde new agedokter Deepak Chopra (°1947), toetst hoe haalbaar de interpretatie van kwantummystiek als geloofssysteem is. Het blijft als onderzoeker bijzonder moeilijk om een zuiver analytische methodologie aan te houden. De theorieën van de new agewetenschap kleden en verwoorden zich immers als wetenschap en maken zich daardoor een makkelijk doelwit voor kritiek als pseudowetenschap. Niettemin blijkt het een zeer werkbare methode te zijn: het biedt de mogelijkheid om verder te gaan dan enkel een welles - nietes over de correcte interpretatie van de wetenschappelijke theorie.