Het tekenen van archeologische vondsten: Stenen boren in Egypte.
Stieglitz Jenny
Het werkveld van een illustrator wordt vaak geassocieerd met kinderboeken maar gaat in werkelijkheid veel verder dan dat. Binnen het illustreren kunnen verschillende domeinen onderscheiden worden. Twee grote richtingen daarbij zijn fictie en non-fictie. Voor non-fictie gaat het vaak over documenttekeningen, realistische illustraties voor wetenschappelijke doeleinden. Een specifieke toepassing van wetenschappelijke illustratie vindt men binnen de archeologie. Visualisering van archeologische vondsten is van groot belang om wetenschappelijke publicaties toegankelijk te maken. Ik behandel specifiek het tekenen van boren voor de productie van Egyptisch stenen vaatwerk. Hoe kunnen de productietechnieken het best gevisualiseerd worden aan de hand van de boren zelf? Welke illustratietechnieken werden hiervoor in het verleden gebruikt en wat zijn hun voor- en nadelen? Hoe kunnen deze verbeterd worden en aangepast aan de huidige stand van het onderzoek?
Om de probleemstelling aan te halen en om over de evolutie in het tekenen te kunnen spreken heb ik eerst onderzoek gedaan naar publicaties met tekeningen van stenen boren. Anderzijds heb ik gezocht naar een geschikt systeem voor het tekenen van die boren door middel van een praktisch onderzoek. De methode die uitgewerkt werd voor het tekenen van de stenen boren uit al-Shaykh Saʽīd wil ik verduidelijken.
Over stenen vaatwerk werd veel gepubliceerd sinds het einde van de 19de eeuw, waarbij de boren ook regelmatig ter sprake kwamen. Onderzoek van de publicaties wijst echter uit dat een probleem bestaat voor de visuele voorstelling van de boren. Meestal gebeurde dit in foto en niet als tekening. De weinige tekeningen werden zelfs regelmatig gekopieerd in recentere publicaties, wat de moeilijkheden bevestigt. Het probleem is dat zowel productiesporen, gebruikssporen als de vorm en het volume van de boor in één tekening weergegeven moeten worden. Tot nog toe zijn er geen illustraties van stenen boren waarbij al die informatie in één tekening vervat zit. Ook fotografie blijkt geen geschikt medium, omdat daarbij niet geselecteerd kan worden welke informatie belangrijk is en dus benadrukt moet worden. Fotografie en illustraties kunnen elkaar wel aanvullen.
In 2002 gingen de opgravingen van de Katholieke Universiteit Leuven te Dayr al-Barschē in Midden Egypte van start. Hieruit volgde in 2007 een oppervlakte survey te al-Shaykh Saʽīd, een dorp op 5 kilometer van Dayr al-Barschē. Door de grote hoeveelheid stenen boren uit het late Nieuwe Rijk die gevonden zijn te al-Shaykh Saʽīd, werd het noodzakelijk om een systeem te ontwikkelen voor het tekenen van dergelijke objecten. Hierbij wordt vertrokken vanuit bepaalde conventies binnen het archeologisch tekenen, zoals de lichtinval. Regels binnen het silextekenen blijken geschikt voor het aangeven van productiesporen maar voor de gebruikssporen moest een andere methode gezocht worden. Voor de productie van een boor worden van een steen stukken afgeslagen, om de boor de gewenste vorm te geven. Dit afslaan laat sporen na op de steen. Wat ik de ‘afslagen’ noem, de holtes die overblijven nadat een stuk steen weggekapt is, zijn soms zeer duidelijk zichtbaar. Deze kunnen weergegeven worden aan de hand van de principes binnen het silextekenen, door middel van concentrische bogen die aangeven langs welke kant de afslag plaatsvond. Daarnaast zijn er de gebruikssporen. Wanneer een boor gebruikt wordt om vaatwerk uit te hollen, door middel van een draaibeweging waarbij zand in het stenen vaatwerk geschuurd wordt, laat dit talloze fijne, parallelle lijntjes na op de boor. Deze lijntjes worden striaties genoemd. Ze geven belangrijke informatie over de manier waarop de boren gebruikt zijn en daarom moeten ze duidelijk naar voor komen op een tekening. Gezien dit een kritiek punt is bij het tekenen van een boor, dat wegvalt bij het tekenen van silex werktuigen, heb ik uitgebreid onderzocht hoe die striaties best weergegeven worden. Ze zijn fysiek aanwezig op de boor, dus kunnen ze naar werkelijkheid getekend worden, maar ze mogen niet verward worden met afslagbogen, die eerder symbolisch werken. Uit een tekening van een boor moet ook blijken dat de gebruikssporen, de striaties, pas na de productiesporen, de afslagen, op de steen terecht kwamen.
De weinige tekeningen die in het verleden gemaakt zijn van boren, zijn allemaal gemaakt in inkt. Vroeger was dit noodzakelijk omwille van de reproductie, maar door ontwikkelingen in scan- en printmogelijkheden is de inkttechniek geen vereiste meer. Potloodtekeningen hebben veel voordelen ten opzichte van inkttekeningen. Niet alleen kan de lijndikte gemakkelijker gevarieerd worden, maar schaduw en volume kunnen ook meer in detail worden weergegeven. Tegelijkertijd laten potloodtekeningen toe een duidelijk onderscheid aan te geven tussen striaties en afslagen, die beide met volle lijnen weergegeven worden. Potloodtekeningen vereisen echter wel gespecialiseerde illustratoren en tegelijkertijd intensieve samenwerking met archeologen. Een nadeel is dat deze techniek niet gebruikt kan worden door archeologen zelf en dat enkel professionele illustratoren met beroepservaring dergelijke tekeningen uniform kunnen houden. De hand van de illustrator wordt namelijk vrij gemakkelijk zichtbaar bij deze potloodtechniek. Om dit probleem zoveel mogelijk te voorkomen, is het noodzakelijk dat illustratoren weten volgens welke principes de steenboren van al-Shaykh Saʽīd getekend werden. En daarom is het belangrijk om te publiceren hoe ik dit aangepakt heb.
