Fearing No Bad Rumours. Rebuilding Identity After Migration in the Works of Peeter Heyns (1537-1598)

Op de vlucht in de zestiende eeuw: vallen, opstaan en weer doorgaan

Het waren barre tijden in de zestiende eeuw. België en Nederland vormden nog samen een eenheid, de Nederlanden genoemd, maar de regio stond op het punt om verscheurd te worden door de opstand tegen de Spaanse overheerser Filips II (1527-1598). Deze rebellie was al in de jaren 1560 tot een gewelddadige uitbarsting gekomen. Filips hief hoge belastingen en maakte korte metten met het protestantisme dat steeds nadrukkelijker de kop op stak in de zuidelijke gebieden. Een deel van de bevolking accepteerde dit niet langer en verzette zich tegen de ‘barbaarse Spanjaarden’.[1] Antwerpen, in die tijd de belangrijkste stad van de Nederlanden en de koploper in handel en cultuur, vormde een bolwerk van waaruit de opstand geleid werd. Maar in 1585 gebeurde er iets rampzaligs voor de opstandelingen. Het ‘onoverwinnelijke’[2] Antwerpen viel na een belegering die veertien zware maanden duurde in de handen van de vijand. Duizenden mensen die zich tegen Filips hadden gekeerd werden gedwongen huis en haard te verlaten. Verbannen zwierven ze richting Engeland, Duitsland, en de noordelijke delen van de Nederlanden om in de meeste gevallen nooit meer terug te keren naar hun geboortegrond.

Eén van deze bannelingen was Peeter Heyns (1537-1598), een schoolmeester die geboren en getogen was in Antwerpen en daar een prachtig leven voor zichzelf had opgebouwd. Hij had een fijn gezin, goedlopende school, mooie schrijverscarrière en grote vriendenkring waartoe hij zelfs enkele van de bekendste mannen van zijn tijd mocht rekenen. In 1585 verloor hij alles. Heyns’ familie viel uiteen en veel van zijn vrienden heeft hij niet meer teruggezien. Hij moest de deur van zijn mooie school achter zich dichttrekken en zou hem nooit weer openen. Vandaag de dag ligt de plek waar het pand gestaan moet hebben er nog altijd triest bij (Afbeelding 1). Tot overmaat van ramp kon Heyns toen hij in Frankfurt, vervolgens Stade en uiteindelijk Haarlem neerstreek niet terugvallen op de goede reputatie als schrijver en schoolmeester die hij had opgebouwd. Hij kende er vrijwel niemand, en niemand kende hem.

Het verhaal van Peeter Heyns is niet uniek. Niet alleen de duizenden zestiende-eeuwers die door de opstand tegen op de vlucht waren geslagen kregen te maken met verlies, afscheid en alle problemen die het opbouwen van een nieuw leven in een vreemde omgeving met zich meebrengt. Hiermee krijgen alle vluchtelingen en migranten te maken, of ze nu in de prehistorie leefden of in de eenentwintigste eeuw. Migratie en vluchten is al zo oud als de mensheid (waar de eerste mensen ook leefden, in Nederland of België was het zeker niet), en nog altijd is het even moeilijk om met het verlies en de herintegratie om te gaan. Anno 2013 zijn er veel migranten die psychische hulp nodig hebben bij het verwerkingsproces. Continu wordt er gezocht naar nieuwe behandelmethoden. Daarbij is het van groot belang om te kijken naar succesverhalen uit het verleden. Bij de mensen die hun migratie tot iets positiefs hebben weten te maken ligt de sleutel tot oplossingen in de toekomst.

De migratiestromen in de zestiende-eeuwse Nederlanden, die de ontwikkeling van België en Nederland dramatisch zouden veranderen, zijn tot nu toe nog niet met dat doel voor ogen bekeken. Altijd heeft men het grote geheel onderzocht: Wat was de invloed van de volksverhuizing op de economie? Hoe veranderden de bevolkingsaantallen? Er is geen of nauwelijks aandacht geweest voor de individuele drama’s in het leven van de mensen die direct geraakt werden door de Opstand. In deze scriptie, Fearing No Bad Rumours, is dat voor het eerst wel gebeurd. Hierin wordt het happy end verteld van Peeter Heyns. Want zijn verhaal gaat verder dan wat hierboven verteld is: deze migrant ging niet bij de pakken neerzitten.

Toen Heyns eenmaal in Haarlem was aangekomen zette hij een nieuwe school op en begon hij in sneltreinvaart zijn teksten opnieuw uit te geven. Door zijn eigen naam er in grote letters op te vermelden en er een mooi portret van zichzelf in te voegen (Afbeelding 2) probeerde hij in korte tijd zijn oude imago weer op te bouwen in zijn nieuwe woonplaats. Daarbij vreesde hij geen bad rumours, hij kroop niet weg in zijn schulp maar toonde zich aan de wereld. In het onderzoek dat wordt gepresenteerd in deze scriptie is naar voren gekomen dat Peeter Heyns op een slimme manier gebruik heeft gemaakt van zijn verleden om zijn carrière en goede naam een boost te geven in zijn heden. Heyns’ thuisstad, Antwerpen, was the place to be in de zestiende eeuw, en dat prestige werkte zelfs na 1585 nog door. Elke stad wilde worden zoals Antwerpen was (geweest). Dat maakte alles wat met de metropool te maken had interessant.

Als schoolmeester had Heyns Franse les gegeven. Antwerpen stond bekend om de talenkennis van haar inwoners, waardoor men met buitenlandse handelaren, kunstenaars en intellectuelen kon communiceren. Die talenkennis was een van de dingen die Antwerpen groot hadden gemaakt. Door duidelijk in zijn boekjes te vermelden dat hij zelf een Antwerpse schoolmeester was en dat zijn teksten geschreven waren in die stad maakte Heyns zijn publicaties extra gewild. Hij speelde in op de wensen van zijn nieuwe omgeving en gebruikte zijn achtergrond als startkapitaal om een toekomst voor zichzelf op te bouwen.

Deze scriptie laat zo zien hoe waardevol het kan zijn om naar het individu achter de massa te kijken in historisch onderzoek. Dit kan, zoals in het geval van Heyns’, leiden tot inspirerende inzichten waar we in de moderne tijd van kunnen profiteren. Door migratie kun je alles verliezen, behalve je verleden. Je herinneringen en achtergrond maken je tot wie je bent, en door ze op de juiste manier in te zetten kun je de doelen bereiken die je in de toekomst wilt verwezenlijken.

[1] P. Heyns, Le miroir du monde reduict premierement en rithme brabançonne, Antwerpen 1583, fol. 38v. ‘Espaignolz barbares’.

[2] Ibidem. ‘inexpugnable’.