Economische journalistiek: invloed en uitdagingen in een veranderend medialandschap

Het cluedo van de economische journalist

Onwetendheid, verbijstering, paniek. En eenmaal die gevoelens gingen liggen, woede. Dat waren de publieke emoties rond de financieel-economische crisis die het banksysteem deed daveren op haar grondvesten. Ondanks het kostelijke ingrijpen van overheden en centrale banken verdwenen onaanraakbaar geachte financiële instellingen van het toneel. Het waren de media die het publiek over deze ontwikkelingen inlichtten. Burgers konden naast hun politici blijkbaar ook hun bankiers niet meer vertrouwen. De economische media kwamen zelf ook echter onder vuur te liggen.

Had de financieel-economische pers de juiste vragen gesteld tijdens de goede jaren of ging ze niet verder dan onderzoek naar de meest lucratieve beleggingsopties?

Was in kranten en nieuwsuitzendingen de gedachte aanwezig geweest dat wanneer de economie het goed doet het een goed idee is om schulden af te bouwen, of werd het leven op krediet van zowel burger als overheid als een goede optie naar voor geschoven?

Werd er ergens de kanttekening gemaakt dat wat omhoog gaat ook weer omlaag moet gaan, vooral op de beurs?

Indien het antwoord op deze vragen niet altijd even geruststellend is, is het interessant te onderzoeken welke redenen hiervoor aan de basis liggen. Maar aandacht voor de economische media is dun gezaaid en versnipperd over verschillende academische domeinen. Bijgevolg werd deze studie opgesteld met tot doel een overzicht te bieden van welk werk al geleverd is en vooral, welk werk nog moet gebeuren.

Uit onderzoek blijkt dat economische media bijzondere eigenschappen hebben. Media hebben sowieso al een grote verantwoordelijkheid, maar omdat economische media nauw verbonden zijn met economie en zelfs met politiek, is het potentieel om deze werelden te beïnvloeden des te groter. Burgers vormen hun idee over economische fenomenen voor een aanzienlijk deel via radio, televisie en krant, maar elk van deze kanalen heeft zijn beperkingen. Een complex onderwerp als economie aantrekkelijk maken en voldoende plaats geven is niet gemakkelijk, vooral naarmate kijkcijfers en oplages steeds belangrijker worden. Hoe moet deze economische wereld voorgesteld worden? Als een plek waar snel winst gemaakt kan worden, of zijn ook zaken zoals duurzame ontwikkeling en ethiek belangrijk? Trekken journalisten graag de kaart van personalisering - waarbij ze de economie begrijpbaar maken door erover te vertellen als een verhaal van helden en schurken - of wordt de economie als iets duister, irrationeel en door de mens oncontroleerbaar voorgesteld?

Hoe het gesteld is met de economische kennis van het publiek kan ook belangrijk zijn voor de politieke wereld. Sommige kiezers rekenen de zetelende regering immers af op de manier waarop deze met groei, werkloosheid, inflatie en begrotingstekorten omgaat. Kunnen de economische media het belang dat burgers hieraan hechten beïnvloeden?

Of burgers bij hun kiesbeslissingen wel zo hard nadenken over de conjunctuur, en of de media hier de doorslaggevende factor in spelen, kan betwijfeld worden. Maar misschien spelen de media wel een rol in het economische veld?

Uit de economische wetenschap leren we dat markten reageren op informatie. Je zou dus kunnen denken dat de media een rol spelen bij het in de wereld brengen van nieuwe info, en dus in het bepalen van beurskoersen. Toch is dit niet zo evident. Internationale financiële markten zijn niet alleen het speelveld van kleine beleggers, die hun koop- en verkoopbeslissingen laten afhangen van wat de krant hun vertelt, maar vooral ook van grote institutionele beleggers, zoals pensioenfondsen, banken en hedge funds. Vaak zijn zij lang voor een nieuwe ontwikkeling in de krant of op televisie verschijnt al op de hoogte.

Sommige economen geloven dat beurzen en beleggers zich rationeel gedragen en dat prijzen niets anders dan toekomstige inkomstenstromen weerspiegelen. Andere economen menen dan weer dat aandelenmarkten overdreven optimistisch of pessimistisch kunnen worden. Voor hen is de mens meer dan een rekenend wezen dat zijn materieel geluk probeert te maximaliseren. Deze onderzoekers geloven dan ook dat massapsychologie, en dus de economische media, een rol kunnen spelen in het bepalen van hoe koersen zich gedragen. Daarbij keren ze terug naar vergeten inzichten van de econoom John Maynard Keynes, die tijdens de jaren '30 populair werd maar werd afgeschreven na de crisis van de jaren '70. Recent staan diens ideeën nu weer volop in de belangstelling.

Economische media hebben dus een rol te spelen. Maar welke factoren bepalen uiteindelijk wat er te lezen, zien of horen valt? Het weinige onderzoek hiernaar wijst op de rol van economische journalisten en de omstandigheden waarin zij moeten werken. Volgens heel wat recent communicatiewetenschappelijk onderzoek wordt snelheid steeds meer van belang in de nieuwsproductie. Vormt dit ook voor economische journalisten een probleem? Is er een hogere werkdruk bij Vlaamse economische journalisten, waardoor ze meer afhankelijk worden van nieuwsagentschappen en persberichten? Dit zou immers de deur op een kier zetten voor manipulaties uit de sociale, politieke en economische wereld. Dit vormt het onderwerp van het tweede deel van de studie. Enquêtes en interviews leiden ons tot enkele interessante conclusies. Net als in het buitenland gaat het er in de Vlaamse financieel-economische pers concurrentieel aan toe. De Tijd, De Standaard, en het magazine Trends: allemaal proberen ze hun marktaandeel te vergroten. Aangezien ook hun websites steeds belangrijker worden, zorgt dit ervoor dat ook voor Vlaamse economische journalisten snelheid van een steeds groter belang wordt. Ze maken inderdaad steeds meer gebruik van extern materiaal. Hier gaan ze echter kritisch mee om: de Vlaamse economische journalist verklaart zichzelf bewust van manipulaties en draagt zijn/haar waakhondfunctie hoog in het vaandel. Ook lijkt hij/zij te beseffen dat winst maken niet het enige is waar een bedrijf op moet letten. Zo willen Vlaamse journalisten ook een controlerende rol op het bedrijfsleven spelen, niet alleen op politiek vlak.

De gebeurtenissen van de laatste jaren hebben aangetoond dat een duurzame, gezonde economie en verantwoordelijke bedrijfsleiders en politici niet zomaar uit de lucht komen vallen. Het is nu meer dan ooit aan journalisten om, ondanks de beperkingen waarbinnen ze moeten werken, toch hun waakhondfunctie te vervullen. Het is aan academici om hun rol hierin te erkennen. Deze scriptie vormt hiertoe een aanzet.