Dit is niet alleen de waarheid. Een argumentatieve en retorische analyse van De memoires van Tindemans

“Dit is niet alleen de waarheid”

Leo Tindemans (82), Minister van Staat, is altijd al een buitenbeentje geweest. Hij was een politicus die dicht bij het volk stond. Hij sprak de taal van gewone mensen, wat niet gebruikelijk was in de tijd van zijn politieke carrière (jaren ‘70, ‘80 en ‘90). In augustus 2002 deed hij weer iets opmerkelijks: hij zette een punt achter zijn politiek levensverhaal. Zijn memoires waren een feit. In de hoedanigheid van student, echtgenoot en politicus geeft hij daarin een beeld van zijn eigen leven, en dan vooral zijn politieke carrière. Een carrière die hij op Belgisch, Europees en zelfs mondiaal niveau waarmaakte. Hij was eerst minister van communautaire betrekkingen en later van landbouw en middenstand tot hij vice-premier werd. Eerste minister was hij van 1974 tot 1978. Pas toen Tindemans zich met buitenlandse politiek mocht bezighouden, kon hij zich echt gaan uitleven. Eerst was hij minister van buitenlandse zaken. Later zette hij de stap naar Europa. Bij het schrijven van zijn memoires ziet Tindemans zijn politieke leven als vervuld. Hij heeft gedaan wat hij wou doen. “De gemeenschap naar best vermogen dienen is nog altijd het mooiste wat men in een mensenleven kan doen” zijn dan ook de woorden waarmee hij zijn boek afsluit. 

Op 82-jarige leeftijd is Tindemans nog altijd een kranige man, die helder uitlegt wat hij in zijn politieke leven beleefde. In een interview vertelt hij dat het hem vooral te doen was zijn waarheid te vertellen over gebeurtenissen die hij vanaf de eerste rij meemaakte. “Het was mijn bedoeling uit mijn belevenissen die door de politiek op een of andere wijze werden beheerst, een aantal feiten en inzichten te lichten die een verbeterd inzicht kunnen geven in wat er de laatste vijftig jaar - ik rond af - in politiek België is gebeurd”. Zo geeft hij zijn uitleg voor de beroemde scène op 11 oktober 1978, wanneer hij het ontslag van de voltallige regering aankondigt met de woorden: “Ik ga van hier naar de koning en bied het ontslag van de regering aan.” Hij geeft daarbij zíjn visie van de feiten.

Maar ervaart niet iedereen de waarheid op zijn manier? Wilfried Martens ziet alvast een gebeurtenis, die beide politici samen beleefden, anders dan Leo Tindemans. Toen in 1985 de plaatsing van kruisraketten in België aan de orde was, ging er een gesprek met president Reagan aan vooraf. Eerste minister Wilfried Martens en minister van buitenlandse zaken Leo Tindemans werden bij de Amerikaanse regeringsleider verwacht. Tindemans kreeg hierbij zowaar de deur tegen zijn neus, omdat de kabinetschef van Martens, Fons Verplaetse, het Oval Office voor Tindemans binnenglipte. Martens beschrijft in zijn memoires hoe fantastisch hij dit wel vond. Tindemans vond dit uiteraard niet. Hij noemt dat moment in zijn memoires dan ook “een moment van verontwaardiging, misschien wel van woede.”

Wat mensen in hun memoires vertellen is dus nooit helemaal objectief. Het is daarom interessant om na te gaan of Tindemans in zijn boek nog meer standpunten inneemt en of hij ze rechtvaardig verdedigt. Heeft hij met strategische formuleringen mensen van zijn gelijk proberen te overtuigen? De tekst leent zich echter niet onmiddellijk tot zo’n onderzoek. Het is immers op het eerste gezicht een informatieve tekst: Tindemans schrijft zijn leven neer in 588 bladzijden. Maar na een analyse van enkele fragmenten aan de hand van een vragenschema, wordt er meer duidelijk en blijkt de tekst toch ook persuasief te zijn: Tindemans heeft met deze tekst inderdaad mensen willen overtuigen. De titel van het boek - ‘Gedreven door een overtuiging’  - is dan ook niet uit de lucht gegrepen.

De wetenschappelijke benaming voor zo’n aanpak is: een argumentatieve en retorische analyse. Een argumentatieanalyse legt de argumentatiestructuur van de tekst bloot. Zo wordt duidelijk welke standpunten er worden ingenomen en met welke argumenten die worden ondersteund. De standpunten moeten op een correcte manier verdedigd worden, anders is de argumentatie niet aanvaardbaar. De argumentatieanalyse geeft weer dat Tindemans meestal op een correcte manier met standpunten en argumenten omgaat. Ieder standpunt verdedigt hij met minstens één argument. Al doet hij dat niet altijd expliciet. Als hij het standpunt inneemt dat België in 1975 Amerikaanse en geen Franse legervliegtuigen moet aankopen, zegt hij niet uitdrukkelijk dat hij veel sympathie heeft voor de Amerikaanse president Ford. Uit de hoeveelheid tekst die hij aan zijn toeristisch uitstapje met de man besteedt, blijkt dat echter wel.

Een retorische analyse van een tekst geeft daarentegen aan of de gebruikte  argumentatie overtuigend is. Reflectie op de context is hierbij zeer belangrijk. De retorische analyse brengt aan het licht dat deze memoires ook veel autobiografische trekjes hebben. Zo vertelt Tindemans over zijn jeugd en geeft hij wel iets van zijn gevoelens bij bepaalde gebeurtenissen weer. Tindemans geeft ook regelmatig subjectieve waardeoordelen over zijn collega’s politici. Híj is het die voor een oplossing zorgt omdat hij een verantwoordelijk en bekwaam man is. Anderen werken hem vaak op een gewetenloze, onverantwoordelijke manier tegen.

Begaat Tindemans nu een fout als hij zijn argumenten strategisch formuleert? Dat ligt eraan hoe die argumentatie door zijn lezers wordt opgevat. Ziet de lezer argumentatie als een theoretisch model met strikte regels waarbij logisch geredeneerd wordt, dan zal hij zeer sceptisch tegenover niet-logische argumenten staan. Ziet de lezer argumenteren eerder als een deel van de werkelijkheid, waarbij gevoelens wel een rol spelen en waarbij strategisch formuleren als een noodzaak beschouwd wordt, dan zal hij de argumenten eerder wel aanvaarden.

Wie argumentatieschema’s kan herkennen zal zich niet zo snel laten misleiden door strategisch geplaatste of impliciet gelaten argumentatie. Als Tindemans het standpunt inneemt “dat een Belgische interventie in Kolwezi in mei 1978 een uitgesproken humanitair karakter droeg” en dat standpunt ondersteunt met het argument “dit is niet alleen de waarheid”, dan zou er een lichtje moeten gaan branden. Door “niet alleen” erbij te zetten, geeft Tindemans zelf het relatieve belang van dat argument weer, want het insinueert dat er nog een ander zal volgen. Op zich is het overigens ook geen erg geschikt argument, want het betekent eigenlijk niet zoveel. Hij onderstreept er alleen zijn eigen autoriteit mee: “dit is zo omdat ik het zeg”. Heeft Leo Tindemans dan gewoon een slechte dag gehad toen hij deze uitspraak neerschreef? Of was er geen argument voorhanden, omdat het standpunt eigenlijk niet klopt? In een reportage op CANVAS (15/3/2001) luidde het immers dat er niet alleen humanitaire hulp naar Kolwezi werd gestuurd, maar ook wapens… Wie zal het zeggen? Dat is voer voor historici. Het bewijst wel weer het belang van onderzoek naar argumentatie. Niets is wat het lijkt. Ceci n’est pas un argument.