Actief beheer van macrofyten in het Netebekken, gewenst of niet? Een maatschappelijke kosten-batenanalyse.

Waterplanten, ecologische schoonheid of economische ramp?

Rivieren met waterplanten zijn kleurrijker en aangenamer om langs te wandelen en fietsen. Toch is de aanwezigheid van waterplanten niet altijd zo rooskleurig en kan het noodzakelijk zijn om deze planten actief te verwijderen. Deze ingreep kent echter verschillende voor- en nadelen. Het opmaken van de balans is daarom noodzakelijk om de wenselijkheid van het verwijderen van waterplanten correct in te schatten.

De laatste decennia is er een toename van waterplanten in onze Vlaamse rivieren als gevolg van een verbeterde waterkwaliteit. Daardoor ontstaan er betere lichtcondities voor het groeien en bloeien van waterplanten. Dit heeft echter tot gevolg dat er meer ruimte in de rivier wordt ingenomen door de planten waardoor het water meer hinder ondervindt en dus trager zal afstromen. Een tweede trend is de toename van gebouwen en wegen waardoor regenwater niet meer in de grond kan dringen en in grotere hoeveelheden wegstroomt naar rivieren. Hierdoor komt er bij hevige regenval meer water over een kortere periode in de rivieren terecht, wat te samen met de toegenomen hinder vanwege waterplanten, zorgt voor hogere waterniveaus in de rivieren en daardoor meer kans op overstromingen.

Overstromingen zijn ongewenst omdat dit hinder en kosten voor bewoners en landbouwers veroorzaakt. Daarom hebben bekkenbeheerders, dit zijn de mensen die instaan voor het onderhoud van onze rivieren, een maatregel bedacht waardoor de kans op overstromingen verkleint kan worden. Door waterplanten te verwijderen uit de rivieren kan het water vlotter en sneller afstromen waardoor het waterniveau en dus de kans op overstromingen lager zal worden. Het belangrijkste voordeel van deze maatregel is dan ook het vermijden van schadekosten die mensen kunnen hebben na een overstroming. Dit is echter niet het enige voordeel van het verwijderen van waterplanten. Mensen willen liever wonen in een omgeving zonder of met minder wateroverlast, waardoor de waarde van de huizen zal toenemen als de wateroverlast beperkt kan worden. Nog een derde voordeel is de verwijdering van nutriënten uit het watersysteem. Waterplanten voeden zich met stoffen uit het water zoals stikstof en fosfor. Dit zijn stoffen die in de Vlaamse rivieren in te grote hoeveelheden voorkomen waardoor ze een negatief effect hebben op alles wat leeft in de rivier. Door waterplanten te verwijderen uit de rivieren en af te voeren, worden deze stoffen die in de waterplanten aanwezig zijn, mee verwijderd uit het water en wordt het rivierwater wat properder. Er zijn echter ook nadelen verbonden aan het verwijderen van waterplanten. In de eerste plaats natuurlijk de investeringskost voor de bekkenbeheerders om de waterplanten te verwijderen. Met het verwijderen van waterplanten wordt er ook een deel van de natuur vernietigd waardoor de schoonheid van de rivier beschadigd wordt en waardoor de biodiversiteit in het water en dus de ecologische kwaliteit afneemt. De kranen die ingezet worden bij deze ingreep rijden langs de oever van de rivier waardoor deze strook land steeds vrijgehouden moet worden en dus niet langer als landbouwgrond of tuin kan gebruikt worden. 

Het verwijderen van waterplanten heeft dus verschillende voor- en nadelen en het is daarom niet zo eenvoudig om te bepalen of het verwijderen van waterplanten uit onze rivieren gewenst is of niet. Daarom werd een maatschappelijke kosten-batenanalyse uitgevoerd waarbij alle voor- en nadelen werden uitgedrukt in een gelijke waarde, namelijk de euro. De voordelen van de maatregel zijn dan alle gevolgen van de ingreep waardoor mensen geld kunnen besparen (bvb. minder kosten van waterschade) en de nadelen zijn de gevolgen die voor de mensen extra kosten veroorzaken (bvb. verlies van landbouwgrond langs de rivier). Uit de balans zal dan blijken of het verwijderen van waterplanten gewenst is of niet. Dit is het geval wanneer de besparingen (baten) groter zijn dan de kosten.

Waterplanten verwijderen, gewenst?

Fig. 2. Situering van het Netebekken.

Voor de berekeningen werd het onderzoek beperkt tot de rivieren van het Netebekken, dit is een gebied in het noordoostelijk deel van Vlaanderen. In de eerste stap van het onderzoek werd nagegaan welke positieve en negatieve gevolgen het verwijderen van waterplanten uit deze rivieren kan veroorzaken. Hiervoor werd het concept van ‘ecosystem services’ gebruikt, dit zijn alle diensten die de mens ontleent uit een ecosysteem, zoals een rivier. In de tweede fase van het onderzoek werd bepaald hoe groot de impact is op de ecosysteemdiensten in vergelijking met de situatie wanneer de waterplanten niet zouden verwijderd worden. Bijvoorbeeld hoeveel woningen minder wateroverlast hebben door vermeden overstromingen. Ook werd vastgesteld wat de geld waarde van deze veranderingen zal zijn. Bijvoorbeeld de herstellingskost voor woningen met waterschade en de meerwaarde van woningen die als gevolg van deze maatregel minder waterschade zullen hebben. Tot slot werd een globale balans opgemaakt van alle kosten en baten. Uit deze studie blijkt dat de financiële voordelen van het verwijderen van waterplanten groter zijn dan de financiële nadelen. Hieruit kan geconcludeerd worden dat deze maatregel gewenst is omdat de maatschappij er in totaal (financieel) voordeel bij heeft.

Economische voordelen versus ecologische nadelen

Een nadeel van de maatschappelijke kosten-batenanalyse is dat er geen rekening wordt gehouden met de verdeling van de voor- en nadelen tussen de verschillende sociale groepen. Het is dus mogelijk dat bijvoorbeeld de landbouwers benadeeld worden. Dit kan aanleiding geven tot protest, waardoor de maatregel misschien niet meer goed kan uitgevoerd worden. Om na te gaan of in het geval van het verwijderen van waterplanten sociale problemen verwacht kunnen worden, werd de balans van kosten en baten nog eens afzonderlijk opgesteld per sociale groep. Hieruit blijkt dat alle betrokken partijen meer baten dan kosten hebben. Het economisch voordeel is dus duidelijk aanwezig voor iedereen. De ecologische gevolgen werden in deze studie ook opgenomen, alhoewel de kennis hierover nog eerder beperkt is. Het effect op de rivier is enerzijds positief omdat de overvloed aan stoffen zoals fosfor en stikstof een beetje verwijderd kan worden, maar anderzijds ook negatief omdat er een stukje natuur verstoord wordt. De economische waarde van beide ecologische effecten is moeilijk in te schatten, maar er wordt verondersteld dat de nadelen van de verstoring van de natuur groter zijn dan de voordelen van een schonere rivier.

Globaal blijkt uit deze studie dat de economische voordelen van het verwijderen van waterplanten, namelijk het menselijk comfort van minder wateroverlast, veel groter zijn dan de ecologische nadelen. De methode van de maatschappelijke kosten-batenanalyse maakt het mogelijk een globale afweging te maken waarbij zowel socio-economische alsook ecologische aspecten geïntegreerd worden in de besluitvorming.