De borchgravinne van Vergi: Een hoofse tragedie in Gent en Brussel

Middeleeuwse literatuur waar u het warm van krijgt

‘Om het menselijke gebeuren, om de diepte van den hartstocht, om de scherpe psychologische ontleding behoort deze vernieuwing van Pyramus en Thisbe tot de beste verhalen der middeleeuwen en kan zij als voorloper van den modernen roman worden beschouwd’, zo luidt het lovende oordeel van gerenommeerd literatuurhistoricus Jozef van Mierlo over het middeleeuwse verhaal De borchgravinne van Vergi.

Dat verhaal gaat over een burggravin en haar minnaar, wier (overspelige) liefde op kwaadwillige wijze door de afgunstige hertogin van Bourgondië wordt onthuld, met de dood van alle voornoemde personages tot gevolg. Inderdaad heeft de tragische vertelling over de burggravin van Vergi veel in huis om een (hedendaags) publiek aan te spreken, te beroeren en aan het denken te zetten. Liefde, haat, vertrouwen, verraad, manipulatie en de nefaste gevolgen van indiscretie zijn slechts een greep uit de brede waaier aan thema’s die erin aan bod komen. Naar middeleeuwse maatstaven hebben we dan ook met een verrassend wereldlijke tekst te maken.

De ene verhaalversie is de andere niet
In het kader van ons onderzoek ligt de focus op twee rijmversies van De borchgravinne van Vergi die in het Middelnederlands opgesteld zijn. Met de term ‘Middelnederlands’ worden de dialecten bedoeld die in het tegenwoordige Nederlandstalige gebied tussen (ongeveer) 1150 en 1500 geschreven en gesproken werden. Iemand die beide rijmversies simpelweg na elkaar zou lezen, zou ertoe geneigd kunnen zijn te zeggen dat ze zonder meer hetzelfde verhaal vertellen. Wanneer men ze echter naast elkaar leest en uiterst grondig met elkaar vergelijkt, ontdekt men enorm veel grotere en kleinere verschillen.

Zowel in het geval van de Middelnederlandse tekst die momenteel in de Gentse Universiteitsbibliotheek bewaard wordt, als in het geval van de tekst die momenteel in de Brusselse Koninklijke Bibliotheek bewaard wordt, gaat het om een vertaling van het Oudfranse verhaal La chastelaine de Vergi. In wat volgt zullen we dan ook respectievelijk over de ‘Gentse vertaling’ en de ‘Brusselse vertaling’ spreken. Terwijl de Gentse vertaling slechts bij benadering tussen 1250 en 1350 gedateerd kan worden, kunnen we uit de epiloog van de Brusselse vertaling afleiden dat ze op 24 mei 1315 voltooid werd. Beide vertalingen werden anoniem overgeleverd.

De bewogen overleveringsgeschiedenis en de onvolledige overleveringstoestand van het handschrift waarin de Gentse vertaling bewaard is gebleven, heeft als gevolg dat de Gentse vertaling zelf evenmin integraal tot ons gekomen is. In totaal zijn slechts vijfhonderd verzen ervan overgeleverd, hetgeen vermoedelijk overeenkomt met ongeveer de helft van de ooorspronkelijke omvang van de Gentse vertaling. De Brusselse vertaling daarentegen is volledig (namelijk met 1127 verzen) in het beroemde handschrift-Van Hulthem tot ons gekomen.

Een systematische vergelijking tussen beide vertalingen is door die verschillende overleveringstoestand weliswaar riskant te noemen, maar lijkt toch de moeite waard. De vijfhonderd verzen van de Gentse vertaling komen immers overeen met plusminus 645 verzen van de Brusselse vertaling, hetgeen betekent dat er een substantieel deel van de twee teksten voor vergelijking voorhanden is. In ons onderzoek worden de betreffende twee rijmversies van De borchgravinne van Vergi voor het eerst op een systematische manier met elkaar vergeleken.

De verbluffende diepgang van een brokstuk
Op grond van de uiterst grondige, systematische vergelijking van de Gentse vertaling met de Brusselse vertaling kunnen we niet alleen de verschillen tussen beide vertalingen aanstippen en beschrijven, maar kunnen we ook een poging ondernemen om die verschillen te duiden. Daarbij wordt bijzondere aandacht besteed aan de manier waarop de personages enerzijds door zichzelf en anderzijds door de vertelinstantie gekarakteriseerd worden.

Zo kunnen we onder andere opmerken dat in de Gentse vertaling scherper getekende personages met minder gekunsteld taalgebruik ten tonele gevoerd worden en eveneens dat de relaties tussen de verschillende personages authentieker en diepgaander overkomen dan in de Brusselse vertaling. Verder is het opvallend dat de Gentse vertaling meer details en nuances bevat, meer interne samenhang vertoont en in verhouding meer informatie verschaft dan de Brusselse vertaling.

Verder schijnt het ons toe dat de Gentse vertaling over het algemeen minder op suspense, spanning en sensatie gericht is dan de Brusselse vertaling, hetgeen zich hoofdzakelijk in de personagekarakterisering uit. Daarenboven kunnen we opmerken dat in de Brusselse vertaling enkele wijzigingen werden doorgevoerd die erop lijken te wijzen dat de dichter ervan (en vermoedelijk ook het doelpubliek waarvoor de dichter schreef) minder vertrouwd was met de hoofse ideologie, zeden en gebruiken dan de dichter (en het doelpubliek) van de Gentse vertaling.

Bestofte parel van de Nederlandse literatuur
Hoewel De borchgravinne van Vergi door vele geleerden wel degelijk geprezen en naar waarde geschat wordt, valt het toch op dat het werk nog vaak on(der)vertegenwoordigd is in literaire richtingaanwijzers zoals literatuurgeschiedenissen en canonlijsten (vergelijk de op 1 juli 2015 bekendgemaakte lijst van de Koninklijke Academie van Nederlandse Taal- en Letterkunde).

Wanneer De borchgravinne van Vergi haar weg dan toch eens vindt tot een uitgavereeks (vergelijk de Nederlandse Klassieken van uitgeverij Prometheus), wordt meestal enkel de Brusselse vertaling uitvoerig behandeld, terwijl de Gentse vertaling ons inziens nochtans de potentie heeft (nagenoeg) ieders hart voor de Middelnederlandse literatuur te veroveren.

Slotsom
De borchgravinne van Vergi is een aangrijpend verhaal dat ons een zekere inkijk biedt in de middeleeuwse zeden en gebruiken met betrekking tot intermenselijke relaties, maar dat ons ook nog met veel vraagtekens laat zitten. Zodra we enigszins verder trachten te gaan dan datgene wat de overgeleverde teksten ons vertellen, wordt de situatie immers vaak erg onduidelijk en onzeker.

We worden ertoe gedwongen te erkennen dat we sommige dingen niet weten en misschien ook nooit te weten zullen komen. Om daarmee om te gaan, dienen we onze hang naar een perfect kloppend plaatje en naar absolute zekerheid aan de kant te schuiven. Op die manier brengt de studie van De borchgravinne van Vergi ons niet alleen vakkennis, maar ook erg waardevolle levenswijsheid bij.