La novela total en la era de la telenovela. Análisis de la intermedialidad en Mantra (2001) de Rodrigo Fresán

Annelore Knoors
Persbericht

Aan het scherm gekluisterd. De impact van televisie op ons wereldbeeld in Mantra (2001) van Rodrigo Fresán.

Aan het scherm gekluisterd?

De impact van televisie op ons wereldbeeld in Mantra (2001) van Rodrigo Fresán

image 543

Mexicaanse telenovelas zijn een overdrijving van het echte Mexicaanse leven, waarin, vervolgens, die realiteit wordt geïnspireerd en gevoed om nóg bizarder te zijn dan een Mexicaanse telenovela, waardoor het bestaan van nieuwe en nog meer overdreven en bizarre Mexicaanse telenovelas wordt bevorderd enzovoort… Tot de volgende fictieve, Mexicaanse serie gebaseerd op het werkelijke leven of tot het volgende onwerkelijke leven gebaseerd op een echte Mexicaanse telenovela (Rodrigo Fresán, 2001:396)

In Mantra toont Fresán de immense impact van televisie op ons wereldbeeld. Zo zorgt het nieuwe medium ervoor dat we steeds meer informatie ter beschikking hebben, maar daar steeds minder kritisch mee omgaan. Om dat in de verf te zetten maakt Fresán gebruik van verschillende soorten intermedialiteit, ofwel de verwijzing naar of het gebruik van andere media in literaire werken. Vooral de invloed van de nieuwe technologieën op de maatschappij wordt hiermee bekritiseerd. Dat maakt dit werk erg relevant in de hedendaagse context van de nieuwe media.

 

Een theoretische achtergrond

Al sinds haar ontstaan heeft literatuur een maatschappijkritische rol. In de twintigste-eeuwse literatuur worden daarbij vooral de razendsnelle evoluties op vlak van technologie in vraag gesteld. Zo beschreef George Orwell in 1984 hoe de nieuwe technologieën een hulpmiddel zouden zijn voor een totalitair regime waarin alle burgers onder voortdurend toezicht zouden leven. In Mantra toont Fresán niet zozeer het gevaar van totalitaire en expliciete staatscontrole, maar veelal de impliciete manieren waarop technologie ons wereldbeeld bepaalt in een democratische en postmoderne samenleving zonder dat we er erg in hebben.

Mantra omvat bijna 500 pagina’s en vertelt zodanig veel dat het bijna onmogelijk is om een samenvatting van dit werk te maken. Het bestaat uit drie verschillende delen, die elkaar chronologisch opvolgen. Het verhaal speelt zich af in Mexico en gaat over Martín Mantra, een zoon van een familie van mediamagnaten, die films en telenovelas wil maken waarmee hij absolute controle over de wereld kan verkrijgen. Hij slaagt in zijn doel: dankzij het hoofdpersonage breekt een revolutie uit en, zoals we uit het derde deel kunnen afleiden, ontstaat een nieuwe wereldorde gebaseerd op de programma’s die hij gemaakt heeft. Dat blijkt uit verschillende getuigenissen in het tweede deel van het boek, waarin een dode verteller vastgeketend is aan een televisie in het hiernamaals.

Om te bestuderen hoe Fresán dat fenomeen gebruikt in zijn kritische beschouwingen, reikt de opdeling van Jørgen Bruhn over verschillende vormen van intermedialiteit nuttige handvaten aan. Ten eerste nemen we de referenties of vermeldingen die Fresán maakt van boeken, films, series, telenovelas of liederen onder de loep. Daarna volgt de formele imitatie waarbij de schrijver de formele karakteristieken van een ander medium probeert na te bootsen. Een laatste vorm van intermedialiteit is mediale projectie: personages hanteren een specifiek taalgebruik, wat toont dat zij de wereld ervaren alsof zij meespelen in een film.

 

Het gebruik van intermedialiteit in Mantra

In eerste instantie gebruikt Rodrigo Fresán verschillende referenties om de rol van mediaproducten in de maatschappij expliciet ter discussie te stellen. De referenties naar film- en televisieprojecten van Martín Mantra vormen de belangrijkste verhaallijn. Tussen die projecten is een opvallend verschil. Die projecten hebben een verschillende nadruk: ofwel hebben ze een overvloed aan, ofwel een simplificatie van informatie.

Zo legt Martín Mantra zijn hele leven vast op beeld met een speciaal apparaat. Het gebruik van dergelijke apparatuur en de obsessie met een totaalbeeld leidt echter niet noodzakelijk naar een vollediger begrip van ons leven. Fresán verwijst bijvoorbeeld meerdere keren naar hoe nutteloos het is om alle minuscule details uit ons leven te onthouden. Bovendien zorgt al dat onthouden ervoor dat we niets kunnen verwerken. Paradoxaal genoeg simplificeert de toekomstige regisseur ook informatie. Hij heeft namelijk ook het doel om een telenovela te maken. Dat zijn Latijns-Amerikaanse series over liefde die zich karakteriseren door plotwendingen en een happy end voor het koppel. Fresán stelt de overvloed aan stereotypes in die telenovelas aan de kaart. Het gevaar bestaat immers dat telenovelas een eenzijdig beeld van de realiteit creëren dat op weinig feitelijke informatie gebaseerd is, zoals het epigrafisch citaat toont. Martín probeert namelijk mensen aan te trekken met een makkelijk identificeerbare versie van de Mexicaanse identiteit.

De tweede strategie die Rodrigo Fresán gebruikt is formele imitatie. Die tactiek vinden we voornamelijk in het tweede deel van zijn boek, over de televisie in het hiernamaals. De kijker zit daarbij letterlijk aan de televisie gekluisterd, waardoor zelf beslissen onmogelijk wordt. We zien dat Rodrigo Fresán voornamelijk twee fenomenen uit de televisiewereld tracht na te bootsen, namelijk het zappen en de cliffhangers. Zo wordt door het zappen een overvloed aan informatie gecreëerd, waardoor grotere verbanden moeilijker te leggen worden. Bovendien zorgen de cliffhangers voor een verslavend effect en een gebrek aan autonomie.  

De derde en laatste strategie die we vinden in Mantra is mediale projectie. Wat betreft taalgebruik hanteren de personages geregeld termen die gerelateerd zijn aan de filmwereld. Zo verwijzen ze met “A.K.A.” ofwel “also known as” naar het alter ego dat iedere persoon in zich heeft, alsof we allemaal acteurs waren. Daarnaast hebben ze een neiging om de hele werkelijkheid als iets geënsceneerds te beschrijven, alsof de hele wereld een televisieprogramma is. Zo zien we de vervaging tussen fictie en werkelijkheid voor de personages.  

 

Conclusie

Fresán probeert in zijn werk een gedachte-experiment uit te voeren over de verregaande impact van de televisie op ons wereldbeeld. Orwell toont televisie als een totalitair controlemiddel, terwijl Fresán een medium presenteert dat, zelfs binnen een liberale democratie, de basis kan leggen voor antidemocratische regimes, zoals dat van Donald Trump of Jair Bolsonaro. Fresán suggereert dat we erg afhankelijk zijn van media, die ons overspoelen met informatie, maar tegelijkertijd simplificaties voorstellen. Daardoor wordt het moeilijker om een genuanceerd standpunt in te nemen. De invloed van de televisie kan dus gezien worden als een tendens die doorgezet wordt door sociale media. We denken hierbij aan woke culture en cancel culture die zorgen voor polarisatie.

Bibliografie

Bibliografía

  • Baetens, Jan, et al. Digital Reason: a guide to meaning, medium and community in a modern world. Leuven University Press, 2020.
  • Bongers, Wolfgang. “Tránsitos intermediales: las imágenes del cine y la televisión en Mantra.” Cuadernos de literatura (Bogotá, Colombia), vol. 22, no. 44, 2019, pp. 101–122.
  • "Boom Latinoamericano". María Estela Raffino. concepto.de. https://concepto.de/boom-latinoamericano/. Consultado el 10/04/2021.
  • Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Foreshadowing". Encyclopedia Britannica, 25 Feb. 2016. https://www.britannica.com/art/foreshadowing. Consultado el 30/04/2021.
  • Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Telenovela". Encyclopedia Britannica, 3 Aug. 2020, https://www.britannica.com/art/telenovela. Consultado el 27/12/2020.
  • Bruhn, Jørgen. The Intermediality of Narrative Literature: Medialities Matter. Palgrave Macmillan UK, 2015.
  • Maldonado, Carlos Eduardo. “¿ Qué es la novela total?”. Desorbita. 25 de enero de 2017. Consultado el 3/01/2021.
  • Ferrer, Carolina. “Le boom du roman hispano-américain, le réalisme magique et le postmodernisme : des étiquettes et des livres.” Art et politique : La représentation en jeu. Québec : Presses de l’Université du Québec, 2011.
  • Forero Quintero, Gustavo. “La novela total o la novela fragmentaria en América Latina y los discursos de globalización y localización.” Acta Literaria, no. 42, 2011, pp. 33–44.
  • Fresán, Rodrigo. Mantra. Barcelona: Mondadori, 2001.
  • Fuentes, Carlos. La nueva novela hispanoamericana. 6a ed., Mortiz, 1980.
  • Kobyłecka, Ewa. “Mario Vargas Llosa: Una realidad desdoblada o el procedimiento de los vasos comunicantes.” Hipertexto (Edinburgh, Tex.), vol. 4, no. 4, 2006, pp. 50–64.
  • Lechuga, Julieta. “¿Qué significa ser mexicano?”. México Consciete. México ConCiencia. 21 de enero de 2014. https://mexiconciencia.org/que-signi%EF%AC%81ca-ser-mexicano/. Consultado el 18/04/2021.
  • Lillo, Mario P. “Aspectos infrarrealistas en Mantra, de Rodrigo Fresán”. Taller de letras, vol. 37, 2005, pp. 11-21.
  • Llarull, Gustavo. “Technology, mass-media, and the legacy of the modern Latin American novel: Rodrigo Fresán’s “Mantra””. Chasqui: revista de literatura latinoamericana, vol. 40, no. 1, 2011, pp. 48–65.
  • McNeil, Paul M. “Remember Me as an Episode of The Twilight Zone: Media, Technology, and Memory in Rodrigo Fresán's Mantra.” Ometeca (Corrales, N.M.), vol. 17, 2012, pp. 135–152.
  • Müller, Jürgen E. “L’intermédialité, une nouvelle approche interdisciplinaire : perspectives théoriques et pratiques à l’exemple de la vision de la télévision.” Cinémas, vol. 10, no. 2-3, printemps 2000, p. 105–134. DOI = https://doi.org/10.7202/024818ar. Consultado el 28/12/2020.
  • Navarrete González, Carolina A. “La unificación del sueño en Mantra de Rodrigo Fresán.” Espéculo (Madrid, Spain), vol. 28, no. 28, 2004.
  • Novoa Castillo, Pedro Félix, y Fuster Guillen, Doris Elida. “Desvelamiento de la novela total en ‘Conversación en La Catedral’: Artificios y falsificaciones.” Apuntes Universitarios, vol. 10, no. 4, 2020, pp. 369–385.
  • Paz Soldán, Edmundo. “Mantra (2001), de Rodrigo Fresán, y la novela de la multiplicidad de la información”. Chasqui: revista de literatura latinoamericana, vol. 32, no. 1, 2003, p. 98-109.
  • Quintero, Gustavo Forero. “La novela total o la novela fragmentaria en América Latina y los discursos de globalización y localización.” Acta Literaria, vol. 42, no. 42, 2011, pp. 33–44.
  • Redacción el tiempo. “Viajes con alma latina”. El tiempo. 9 de octubre de 2001. https://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-684745. Consultado el 13/05/2021.
  • Robbins, Timothy R. “The Tourist Aesthetic and Empire in Rodrigo Fresán’s Mantra and Jardines De Kensington.” Urban Spaces in Contemporary Latin American Literature, Springer International Publishing, Cham, 2018, pp. 193–215.
  • Schaefer, Heike. American Literature and Immediacy. Cambridge University Press, 2019.
  • “Telenovela.” Britannica Academic, Encyclopædia Britannica, 3 de agosto de 2020. academic-eb-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/levels/collegiate/article/telenovela/475463. Consultado el 27/12/2020.
  • Terrones, Félix. “La novela latinoamericana frente al espejo: el caso de tres ensayos (Donoso, Fuentes y Volpi).” Revista de crítica literaria latinoamericana, vol. 41, no. 82, 2015, p. 281.
  • Wolf, Werner. “(Inter)Mediality and the Study of Literature.” CLCWeb : Comparative Literature and Culture, vol. 13, no. 3, 2011, p. 2-10.
  • “zapeo”. Real Academia Española: Diccionario de la lengua española. 2014. https://dle.rae.es. Consultado el 27/04/2021.
Universiteit of Hogeschool
Master in de Taal- en Letterkunde
Publicatiejaar
2021
Promotor(en)
dr. Liesbeth François
Kernwoorden
Share this on: