Come you Spirits, Unsex me Here: Contemporary Theatre and African Ceremonies as a Playground for Alternative Masculinities
Speelse mannen? Het manbeeld op toneel in Europa en West Afrika
Vorig jaar werd er een kloek overzicht uitgegeven bij een belangrijke uitgever van wetenschappelijk werk over travestie als een wereldwijd cultureel verschijnsel. Voorbeelden van over de hele wereld worden behandeld. De hele wereld, jawel, maar dan wel op het Afrikaans continent beneden de Sahara na. En dat terwijl de literatuur over Afrikaanse ceremonies, festiviteiten en rituelen vaak melding maakt van honderden verschillende soorten maskers verspreid over honderden verschillende gemeenschappen. Die maskers zijn er in talloze verschijningsvormen, altijd voorzien van een uitgebreid costuum en requisieten, begeleid door instrumentale en vocale ensembles en ook al zijn de dansers in (bijna) alle gevallen uitsluitend mannen, de helft van die maskers stelt een vrouwelijke identiteit voor.
Ook in ceremonies, vieringen en rituelen waar geen maskers gebruikt worden, neem de mannelijke danser regelmatig een vrouwelijke identiteit aan, inclusief kleding, kapsel, juwelen en gedrag. In mijn scriptie laat ik een aantal van deze praktijken de revue passeren.
Niet alleen worden deze praktijken niet gerekend tot gangbare travestie: in de gespecialiseerde (ethnografische) literatuur wordt er minder dan mondjesmaat aandacht geschonken aan het feit dat op zo'n grote schaal en in zoveel verschillende situaties mannen optreden in vrouwengedaante. Een pikant gegeven is hierbij dat maskers in Afrikaanse context niet iemand anders vertegenwoordigen maar van zichzelf een vleesgeworden identiteit zijn. Het masker Egungun bijvoorbeeld, dat voorkomt in West-Nigeria en Bénin stelt niet een voorouder voor, het ís de voorouder zelf die via het masker spreekt. Een ander voorbeeld uit dezelfde streken is het Tetede-masker dat, gekleed in een uitbundig costuum, in een zangerige tirade die een hele nacht duurt de gemeenschap bestraffend of bemoedigend toespreekt. Onderdeel van haar costuum (zoals bij de gemaskerde Gelede- costuums die de feestelijkheden van de volgende dag opvrolijken) is een paar pronte borsten van hout. En dit is niet uitzonderlijk, vergelijkbare maskers zijn te vinden van Guinée tot en met Angola, om ons tot de westoevers van het continent te beperken.
Het lijkt er dus op dat mannen in West-Afrika gelegitimeerd en gesanctioneerd, in heel veel verschillende situaties, religieus dan wel wereldlijk, een vrouwelijke identiteit kunnen aannemen. Het gebrek aan onderzoek hiernaar heeft mij in hoge mate verbaasd, en mijn scriptie roept dan ook op om dit verschijnsel systematisch en diepgaand te onderzoeken.
Waarom ik daarop aandring heeft te maken met een ander verschijnsel dat ik belicht: hoe op de hedendaagse planken in West-Europa het manbeeld geproblematiseerd wordt en dan met name de nadruk op het manbeeld van de Afropeaan. In het eerste deel van de scriptie, worden vijf verschillende recente (dans)voorstelling besproken waarin het man-zijn kritisch wordt onderzocht. De voorstellingen snijden aspecten van het man-zijn aan die variëren van hoe mannelijke eigenschappen van kindsbeen af aan geconditioneerd worden tot en met hoe in het dagelijks leven een man geacht wordt op te treden; de voorstellingen kijken kritisch naar deze praktijken maar proberen ook alternatieven aan te dragen door de (zwarte) man te tonen als kwetsbaar of speels of onzeker; ze stellen vooral de verplichte competitie tussen mannen aan de kaak en doen dat overwegend niet via woorden maar in dans en fysieke actie.
Bij het schrijven van de scriptie bleek al snel hoe ons westerse categoraal denken kan botsen met het denken elders op de wereld; de scriptie besteed ook aandacht aan (homo)seksualiteit, niet per sé omdat het onderwerp het man-zijn is en seksualiteit misschien wel het belangrijkste terrein is waarop zich dat manifesteert, maar vooral omdat mijn eigen blik, benoemd als "gay gaze", mede bepalend is voor hoe ik naar het man-zijn kijk en hoe die het man-beeld interpreteert en misschien wel deconstrueert.
Een voorbeeld: bij de Hausa, een belangrijk volk op het grensgebied tussen Niger en Nigeria, dat in grote meerderheid moslim is, bestaat een bepaalde pre-islamitische ceremonie waarbij de deelnemers in trance raken en bezeten worden door de geesten die hen, zoals ze dat zelf benoemen, als ruiters berijden. De geesten hebben specifieke identiteiten en uit hun gedrag kan afgeleid worden om welke geest het gaat, waarna de deelnemer in trance uitgedost wordt in de kleding en requisieten die bij die bepaalde geest horen. Man of vrouw doet niet ter zake, elke geest kan elke willekeurige deelnemer berijden: de martiale ruzieschopper kan zich manifesteren in een vrouw, de sensuele verleidster in een man. Een toonaangevende Nigeriaanse theaterwetenschapper heeft onderzoek gedaan en gevonden dat het Bori-genootschap (zo heet de ceremonie) een sterke aantrekkingskracht heeft voor in de islamitische gemeenschap gemarginaliseerde personen (vrouwen, homo's). Een en ander met elkaar combinerend, wilde ik al verheugd concluderen dat bepaalde verschijnselen in bepaalde Afrikaanse culturen eigenlijk gedefiniëerd kunnen worden als "queer" avant la lettre, toen het tot mij doordrong dat de definitie "queer" allen maar opgaat in een omgeving waar een strikte scheiding heerst tussen de categorieën man-vrouw en homo-hetero.
Werkelijkheid en theater kunnen van elkaar onderscheiden worden, maar net als in het geval van gender-identiteit, is in West-Afrika het onderscheid tussen werkelijkheid en theater een andere dan in het westen: hier hebben wij het theater als een aparte plek bedacht, in een aparte daarvoor speciaal ingerichte ruimte, met optredens van speciaal daarvoor opgeleide professionals. Ook de ruimte zelf is gecategoriseerd: er zijn degenen die optreden en er zijn diegenen die de optredens gadeslaan. Maar de theatrale praktijken in Afrika spelen zich midden in het dagelijks leven af. Ceremonies heb ik meegemaakt op de binnenplaats van een stadhuis, of op de cour van een familiewoning, of gewoon op een kruispunt midden in een buitenwijk. En opvallend is, dat het onderscheid performer-toeschouwer ook een andere is: de toeschouwers zijn onderdeel en deelnemer, ik herinner me een optreden van een traditionele dansgroep van allemaal mannen, waar opeens een vrouw uit het publiek mee ging dansen. Ze beheerste de dans duidelijk niet, maar ze keek zo'n beetje de kunst af en het stoorde niemand. Per ongeluk zag ik diezelfde avond een optreden van een jonge Togolese dansgroep in een hotel vol Franse touristen. De dansers ongenaakbaar hoog op hun podium, strikt gescheiden van het Europese publiek dat beleefd applaudisseerde na elk nummer.
"Masculinities" wordt in het westen op toneel radicaal behandeld. In West Afrika is een speelse benadering ervan schering en inslag.
Javier López Piñón
Come you Spiritis, Unsex me Here: Contemporary Theatre and African Ceremonies as a Playground for Alternative Masculinities.
MA-thesis African Studies, UGent, juli 2021.
Bibliography
Alida, Caroline. Bori. Guerisseurs de l'âme. Healers of the Soul. Milano: 5 Continents, 2010.
Anderson, Eric. Inclusive Masculinity: The Changing Nature of Masculinities. Abingdon: Routledge, 2011.
Anderson, Martha and Christine Mullen Kreamer. Wild Spirits, Strong Medicine: African Art and the Wilderness. Seattle: University of Washington Press, 1989.
Anderson, Martha G. and Philip M. Peek. Ways of the Rivers: Arts and Environment of the Niger Delta. Los Angeles: UCLA Fowler Museum of Cultural History, 2002.
Anthonissen, Anton and Evert van Straaten. Queer!? Beeldende kunst in Europa/Visual arts in Europe. Zwolle: Waanders, 2019.
Banks, William D., "Queering Ghana: Sexuality, Community, And the Struggle for Cultural Belonging in an African Nation." Dissertation Wayne State University, 2013.
Bannon, Ian; Correia, Maria C.. The Other Half of Gender : Men's Issues in Development. Washington, DC: World Bank. 2006. https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/7029 License: CC BY 3.0 IGO.
Barber, Karin, John Collins and Alain Ricard. West African Popular Theatre. Bloomington: Indiana Univ. Press, 1997.
Bedaux, Rogier & Diderik van der Waals, eds. Dogon: mythe en werkelijkheid in Mali. Leiden: Rijksmuseum Volkenkunde, 2003.
Beek, Walter E.A. van "African Tourist Encounters: Effects of Tourism on Two West African Societies." Africa 73, no. 2 (2003): 251-289.
Besmer, Fremont E. Horses, Musicians & Gods: The Hausa Cult of Possession-Trance. Zaria: Ahmadu Bello University Press, 1983.
Biebuyck, Daniel P. Lega: Ethiek en schoonheid in het hart van Afrika. Brussel: KBC, 2002.
Bilot, Alain, Michel Bohbot, Geneviève Calame-Griaule and Francine Ndiaye. Masques du pays Dogon. Paris: Biro, 2003.
Bordo, Susan. The Male Body: A New Look at Men in Public and in Private. New York: Farrar, 1999.
Bornand, Sandra. "Le joueur de tambour d'aisselle est-il un homme?: De la construction de la masculinité et du statut social chez les Zarma du Niger." Cahiers d'Etudes Africaines 209-210 ( 2013): 269-291. DOI : 10.4000/etudesafricaines.17229.
Bouttiaux, Anne-Marie. Persona: Maskers uit Afrika: verborgen en ontsluierde identiteiten. Tervuren: Koninklijke Musea voor Midden-Afrika, 2009.
84
Bouttiaux, Anne-Marie, ed. La dynamique des masques en Afrique occidentale/Dynamics of Masks in West Africa. Tervuren: RMCA, 2013.
Boyer, Alain-Michel. Les Arts d'Afrique: Les styles, les fonctions, les aires culturelles. Paris: Hazan, 2006.
Bridges, Tristan, and Pascoe, C.J. "Hybrid Masculinities: New Directions in the Sociology of Men and Masculinities". Sociology Compass 8 no. 3 (March 2014): 246-258. doi:10.1111/soc4.12134.
Brownie, Barbara. Acts of Undressing: Politics, Eroticism and Discarded Clothing. London: Bloomsbury, 2017.
Butler, Judith. Gender Trouble. New York: Routledge, 1990.
Cameron, Elisabeth. "Men Portraying Women." African Arts 31 no. 2 (1998): 72-79. DOI: 10.2307/3337523.
Cameron, Elisabeth. "Women=Masks: Initiation Arts in North-Western Province, Zambia. African Arts 31 no.2 (1998): 50-61+93.
Carlson, Marvin. Performance: A Critical Introduction, 2nd ed., New York: Routledge, 2004.
Chabal, Patrick. Africa: The Politics of Suffering and Smiling. Pietermaritzburg: University of Kwa-Zulu-Natal Press, 2009.
Chesi, Gert. Voodoo. Africa's secret power. Wörgl: Perlingen, 1979/80.
Cole, Herbert M. and Chike C. Aniakor. Igbo Arts: Community and Cosmos. Los Angeles: Museum Cultural History, 1984.
Cole, Catherine M. Ghana's Concert Party Theatre. Bloomington: Indiana University Press, 2001.
Cole, Herbert, ed. I Am Not Myself. The Art of African Masquerade. Los Angeles: University of California, 1985.
Collins, E. John. "Comic Opera in Ghana." African Arts 9 no. 2 (1976): 50-57. DOI:10.2307/3335018.
Columpar, Corinn. "The Gaze as Theoretical Touchstone: The Intersection of Filmstudio, Feminist Theory and Postcolonial Theory." Women's Studies Quarterly 30 no. 1/2 (2002): 25-44, www.jstor.org/stable/40004635.
Connell, Robert W. Masculinities, 2nd ed., Cambridge: Polity, 2005.
Cools, Guy. In-Between Dance Cultures: On the Migratory Artistic Identity of Sidi Larbi Cherkaoui and Akram Khan. Amsterdam: Valiz, 2015.
85
Dlamini, Nnhlanhla. "Negotiating legitimacy and normalization of
queer desires in Sello Duiker's The Quiet Violence of Dreams", Journal of the African Literature Association, 10 no.1 (2016): 68-79, DOI: 10.1080/21674736.2016.1199362
Drewal, Henry. J. and Margaret Thompson Drewal. Gelede: Art and Female Power among the Yoruba. Bloomington: Indiana University Press, 1990.
Donaldson, Mike. "What is hegemonic masculinity?" Theory and Society 22 (October 1993):643-657, https://doi.org/10.1007/BF00993540.
Eck, Matthias. "Theatre and the Stage as an Arena for Male Gender Fantasies." European Drama and Performance Studies 10 no.1 (2018): 167-187. DOI: 10.15122/isbn.978-2-406-07790-9.p.0167
Edozien, Chike. F. Lives of Great Men: Living and Loving as an African Gay Man - a Memoir. London: Team Angelica, 2017.
Edward, Mark and Stephen Farrier, eds. Drag Histories, Herstories and Hairstories: Drag in a Changing Scene volume two. London: Methuen, 2020.
Edwards, Tim. Cultures of Masculinity. Abingdon: Routledge, 2006.
Epprecht, Marc. Heterosexual Africa?: The History of an Idea from the Age of Exploration to the Age of AIDS. Athens: Ohio University Press, 2008.
Evans-Pritchard, E. "Sexual Inversion among the Azande." American Anthropologist 72 no.6 (december 1970): 1428-1434. doi: 1015525/11.19709.72.6.02a00170
Farris Thompson, Robert. African Art in Motion: Icon and Act. Los Angeles: Univ. of California Press, 1974.
Fischer, Eberhard and Hans Himmelheber. Die Kunst der Dan. Zürich: Museum Rietberg, 1976.
Fischer-Lichte, Erica. The Transformative Power of Performance: A New Aesthetics. Oxon: Routledge, 2008.
Foss, Perkins. Where Gods and Mortals Meet: Continuity and Renewal in Urhobo Art. New York: Museum African Art, 2004.
Fraser, Douglas. African Art as Philosophy. New York: Interbook, 1974.
Geffen, Sasha. Glitter up the Dark: How Pop Music Broke the Binary. Austin: University of Texas Press, 2020.
Geoffrion, Karine. ""I Wish our Gender Could be Dual": Male Femininities in Ghanaian University Students." Cahiers d'études Africaines 53 no. 209-210 (2013): 417- 443.
https://doi.org/10.4000/etudesafricaines.17373
86
Geoffrion, Karine. "Ghanaian youth and festive transvestism." Culture, Health, Sexuality 15 no. 1(2013): 48-61. DOI: 10.1080/13691058.2012.742928
German, Eury M. "Body as Spectacle: The Queer Black Male Body in American Modern and Contemporary Dance." PhD diss., Wesleyan University, 2016. https://doi.org/10.14418/wes01.1.1277
Gottschalk, Burkhard. L'Art du Continent noir: Témoins de la maîtrise des sculpteurs Africains dans les collections privées. Volume 2. Düsseldorf: Verlag Gottschalk, 2007.
Götrick, Kacke. Apidan Theatre and Modern Drama: A Study in a Traditional Yoruba Theatre and Its Influence on Modern Drama by Yoruba Playwrights. Stockholm: Almquist & Wiksell, 1984.
Guerra Marques, Ana C. Máscaras Cokwe: a linguagem coreografáfica de Mwana Phwo e Cihongo. Lisboa: Guerra et Paz, 2017.
Hadlock, Heather. "Opera and gender studies." In The Cambridge Companion to Opera Studies, edited by Nicholas Till, 257-275. Cambridge: Cambridge University Press, 2012. DOI:10.1017/CCO9781139024976.016
Hendricks, Thomas and Rachel Spronk. "Rethinking Sexuality from Africa." Codesria Bulletin no. 1-2, (2017): 28-33..
Herreman, Frank and Elze Bruyninx. In the Presence of Spirits: African Art from the National Museum of Ethnology, Lisbon. New York: Museum for African Art, 2000.
Heusch, Luc de. Sur les traces du renard pâle: Recherches en Pays Dogon 1931-1983. Video, 48', Ed. Montparnasse, 1984.
Ibitokun, Benedict M. Dance as ritual Drama and Entertainment in the Gélédé of the Kétu-Yorùbá subgroup in West Africa (a study in traditional African feminism). Lagos: Obáfémi Awólówó University Press, 1993.
Jagose, Annamarie. Queer Theory: An Introduction. New York: New York Univ. Press, 1996.
Janson, Marloes and Dorothea Schulz. "Male Wives and Female Husbands: Reconfiguring Gender in the Tablighi Jama'at in The Gambia." Journal of Religion in Africa 46, no. 2-3 (2016): 187-218. https://doi.org/10.1163/15700666-12340078
Jordán, Manuel. "Art and Initiation among Chokwe and Related Peoples." African Arts 32, no. 2 (Summer 1999): 18-35+19. https://www.jstor.org/stable/3337600
Jordán, Manuel. Makishi: Mask Characters of Zambia. Los Angeles: Fowler Museum UCLA, 2006.
Julien, Isaac. "The Pleasure of the Image: A Conversation with Isaac Julien." Interview by Brendan Wattenberg, Aperture. April 29, 2016.
https://aperture.org/blog/pleasure-image-conversation-isaac-julien/
87
Koné, Kassim. "When Male becomes Female and Female becomes Male in Mande." Mande Studies 4 (2002): 21-29. https://www.jstor.org/stable/i40171116.
Kwabena Nketia, J.H. Funeral Dirges of the Akan People. Ann Arbor: Achimota, 1955.
Kwakye-Opong, Regina and Jebuni T. Salifu. "Semiotics of Costume in Baamaaya Dance Suite of the Dagbamba." Journal of Performing Arts (2015/16): 138-159.
LaGamma, Alisa. The Art of the Punu Mukudj Masquerade: Portrait of an Equatorial Society. Charlottesville: University of Virginia, 1995.
Lamp, Frederick. Art of the Baga: A Drama of Cultural Reinvention. New York: Museum for African Art, 1996.
Lamp, Frederick. See the Music, Hear the Dance: Rethinking African Art at the Baltimore Museum of Art. Münich: Prestel, 2004.
Landvreugd, Charl. "Notes on imagining Afropea." Open Arts Journal 5 no.1 (2016): 41-52.
DOI:http://dx.doi.org/10.5456/issn.2050-3679/2016s04
Lang, Claudia and Ursula Kuhnle. "Intersexuality and Alternative Gender Categories in Non-Western Cultures." Hormone Research 69 (2008): 240-250. DOI:101159/0001130125
Langeveld, Kirsten. "Initiation Rituals as the Stage of Interaction Between Genders". Mande Studies 6 (2004): 113-137.
Laterveer, Maartje. Sfinx. Dertien essays over de man. Amsterdam: Atlas Contact, 2020.
Lawal, Babatunde. The Gélédé spectacle: Art, Gender and Social Harmony in an African Culture. Seattle: University Washington Press, 1996.
López Piñón, Javier. "Borrowers and Lenders: Exploring Contemporary Intercultural Theatre in Francophone West Africa." Master's thesis, Utrecht University, 2017.
Løvgren, Rose. Masculinity and Mass Violence in Africa: Ongoing Debates, Concepts and Trends. Copenhagen: Danish Institute International Studies, 2015.
Mark, Peter, Ferdinand de Jong and Clémence Chupin. "Ritual and Masking Traditions in Jola Men's Initiation." African Arts 31 no.1 (1998): 36-47+94-96. https://doi.org/10.2307/3337622.
Massumi, Brian. "Autonomy of Affect." Cultural Critique 31 (fall 1995): 83-109.
Matebeni, Zethu. Reclaiming Afrikan: Queer Perspectives on Sexual and Gender Identities. Atholone: Modjaji Books, 2014.
Mbembe, Achille. "Essai sur le politique en tant que forme de la dépense." Cahiers d'Etudes Africaines 44 no.173-174 (2004): 151-192. https://doi.org/10.4000/etudesafricaines.4590.
88
Mbembe, Achille. Sortir de la grande nuit. Essai sur l'Afrique décolonisée. Paris: Découverte, 2010.
Mc Cormack, Mark. "The intersection of youth masculinities, decreasing homophobia, and class: an ethnography." The British Journal of Sociology 65 no.1 (2014):130-149.
https://doi.org/10.1111/1468-4446.12055
Meer, Theo van der. Sodoms zaad in Nederland: Het ontstaan van homoseksualiteit in de vroegmoderne tijd. Nijmegen: Sun, 1995.
Meer, Theo van der. De wesentlijke sonde van Sodomie en andere vuyligheeden: Sodomietenvervolgingen in Amsterdam 1730-1811. Amsterdam: Tabula, 1984.
Morrell, Robert and Lahoucine Ouzgane. “African Masculinities: An Introduction.” In African Masculinities. eds. Lahoucine Ouzgane and Robert Morrell, 1-20.(New York: Palgrave Macmillan, 2005. https://doi.org/10.1057/9781403979605_1
Mulvey, Laura. "Visual Pleasure and Narrative Cinema", Screen 16 no.3 (Autumn 1975): 6-18.
Murray, Stephen O. and Will Roscoe. Islamic Homosexualities: Culture, History and Literature. New York: New York University Press, 1997.
Murray, Stephen O. and Will Roscoe. Boy Wives and Female Husbands: studies on African Homosexualities. New York: St. Martin's Press, 1998.
Neyt, François. Luba: aan de bronnen van de Zaïre. Paris: Dapper, 1994.
Niang, Cheick I. "Understanding Sex between Men in Senegal: Beyond Current Linguistic and Discursive Categories." In Routledge Handbook of Sexuality, Health and Rights by Peter Aggleton and Richard Parker, 116-124. Abingdon: Routledge, 2010.
Nooter Roberts, Mary. "The Inner Eye: Vision and Transcendence in African Art." African Arts 50 no.1 (2017): 60-79. https://doi.org/10.1162/AFAR_a_00332
Okagbue, Osita. African Theatre and Performances. London and New York: Routledge, 2007.
Okagbue, Osita. "Deviants and Outcasts: Power and Politics in Haussa Bori Performances." New Theatre Quarterly 24 no.3 (2008): 270-280. doi:10.1017/S0266464X08000328
Okeke-Agulu, Chika. Postcolonial Modernism: Art and Decolonization in Twentieth-Century Nigeria. Durham: Duke University Press, 2015.
Omoregie, Fani-Kayode. "Styles and Levels of Acting in Zimbabwean Traditional Performances." Marang. Journal of Language and Literature 18, (2008): 121-136.
Onyile, Bassye. "Okpo Ekak: Paradox of Passion and Individuality among the Efik." African Arts 49 no.3 (2016): 48-61. DOI: 10.1162/AFAR_a_00299.
89
Osisanwo, Ayo, Kazeem Abebiyi-Adelabu and Adebayo Mosobalaje. Literary and Linguistic Perspectives on Orality, Literacy and Gender Studies: a Celebration of Oluwatpuom Jegede @60. Ibadan: Kraft Books, 2018.
Oyewumi, Oyeronke. The Invention of Women: Making an African Sense of Western Gender Discourses. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1995.
Pandzou, Don Moussa. "Ik hengel niet meer naar de liefde van dit land". Interview by Marijke de Vries in Trouw, 07 april 2021, 6-7.
Parkinson Richard B. A little Gay History: Desire and Diversity across the World. London: British Museum, 2013.
Philips, Ruth B. Representing Woman: Sande Masquerades of the Mende of Sierra Leone. Los Angeles: UCLA, 1995.
Picton, John. "What's in a Mask." African Languages and Cultures 3, no. 2 (1990): 181-202. http://www.jstor.org/stable/1771721.
Plancke, Carine. "The spirit’s wish: Possession trance and female power among the Punu of Congo-Brazzaville." Journal of Religion in Africa 41.4 (2011): 366-395.
Port, Mattijs van de. Ecstatic Encounters: Bahian Candomblé and the Quest for the Really Real. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2011.
Port, Mattijs van de. "Genuinely Made up: Camp, Baroque and Other Denaturalizing Aesthetics in the Cultural Production of the Real." Journal of the Royal Anthropological Institute 18 no. 4 (2012): 864-883. https://doi.org/10.1111/j.1467-9655.2012.01796.x
Port, Mattijs van de. "In Love with My Footage: Desirous Undercurrents in the Making of an Essay Filmon Candomblé." Visual Anthropology Review 34 no. 2 (2018): 136–146. https://doi.org/10.1111/var.12164
Preston Blier, Suzanne. African Vodun: Art, Psychology, and Power. Chicago and London: University of Chicago Press, 1995.
Ratele, Kopano. "Analysing Males in Africa: Certain Useful Elements in Considering Ruling Masculinities." African and Asian Studies 7 no.4 (2008): 515-536.
DOI: 10.1163/156921008X359641
Ratele, Kopano. "Male Sexualities and Masculinities." In African Sexualities: A Reader ed. Sylvia Tamale, 515-536. Cape Town: Pambazuka Press, 2011.
Rebucini, Gianfranco. "Masculinités hégémoniques et "sexualités" entre hommes au Maroc." Cahiers d'études Africaines, 209-210 (2013): 387-415. https://www.cairn.info/revue-cahiers-d-etudes-africaines-2013-1-page-38….
Reed, Daniel B. Dan Ge Performance: Masks and Music in Contemporary Côte d'Ivoire. Bloomington: Indiana Univerity Press, 2003.
90
Riefenstahl, Leni. The Last of the Nuba. New York: St. Martin's Press, 1995.
Ros, Laurie. M. "Mask, Gender, and Performance in Indonesia: An Interview with Didik Nini Thowok." Asian Theatre Journal 22 no.2 (2005): 214-226. https://www.jstor.org/stable/4137131
Rouch, Jean. Circonsicion. Mali 1949. (Paris, ed. Montparnasse, 2010), video DVD 15 min.
Rouch, Jean and Germaine Dieterlin. Sigui synthèse: l'invention de la parle et de la mort. Chapter 7. Les Panes de Yamé. Mali 1967-1973. (Paris, ed. Montparnasse,1981). video DVD 120 min.
Ruig, R. de. In de schaduw van de Grand Seigneur: Geschiedenis van de homoseksualiteit in relatie tot de "betere standen" vanaf ca. 1550-heden. Utrecht: van Himbergen, 1984.
Saint-Aubin, Arthur F. "A Grammar of Black Masculinity: A Body of Science." Journal of Men's Studies 10 no.3 (2002): 247-270. https://doi.org/10.3149%2Fjms.1003.247
Saslow, James M. Ganymede in the Renaissance: Homosexuality in Art and Society. New Haven: Yale University Press, 1986.
Schechner, Richard. Between Theatre and Anthropology. Philadelphia: University Pennsylvania, 1985.
Schechner, Richard. Performance Theory. London: Routledge, 1988.
Schechner, R. & Willa Appel, eds. By Means of Performance: Intercultural Studies of Theatre and Ritual. Cambridge: Cambridge University Press, 1990.
Smits van Waesberghe, Jos M. Muziek en drama in de Middeleeuwen. Amsterdam: Bigot, 1954.
Speed, Francis and Peggy Harper, Gelede at Ijio. (University of Nigeria, Institute of African Studies, 1970) video DVD 23 min.
Spronk, Rachel. "Queering Love: Sex, Care, Capital and Academic Prejudices." in Routledge Handbook of Queer African Studies, edited by S.N. Nyeck. London: Routledge (2020): 25-37.
Spronk, Rachel. "Invisible Desires in Ghana and Kenya: Same-Sex Erotic Experiences in Cross-Sex Oriented Lives." Sexualities 21 no. 5-6 (2018): 883-898.
Stringfellow, Gregory R. The Origin, Development and Significance of the Female-Ancestor Masks Among the Punu of Gabon. Dissertation. Yale University, 2006.
Tamale, Sylvia. African Sexualities: A Reader. Cape Town: Pambazuka, 2011.
Thompson Drewal, Margaret. Yoruba Ritual: Performer, Play, Agency. Bloomington: Indiana University Press, 1992.
91
Tilburg, Remy. "Hiphoppen bij het ballet." Interview in Trouw by Sander Hiskemuller, 26 November 2010. https://www.trouw.nl/nieuws/hiphoppen-bij-het-ballet~bdadc6aa/
Tråvén, Marianne. "Voicing the Third Gender - The Castrato Voice and the Stigma of Emasculation in Eigtheenth-Century Society". Etudes Epistème 29 (June 2016):1-45. https://doi.org/10.4000/episteme.1220
Turner, Victor. The Anthropology of Performance. New York: PAJ, 1987.
Uchendu, Egodi. Masculinities in Contempory Africa/ la masculinité en Afrique contemporaine. Dakar: Codesria. 2008. DOI:10.13140/2.1.4033.6164
Ukala, Sam. "Impersonation in Some African Ritual and Festival Performances". Research in African Literature 34, no. 3 (fall 2003): 133-147. http://doi.org/10.1353/ral.2003.0085
Viveros Vigoya, Mara. Les couleurs de la masculinité: Expériences intersectionnelles et pratiques de pouvoir en Amérique latine. Paris: La Découverte, 2018.
Vogel, Susan. Baulé: African Art, Western Eyes. New Haven: Yale University Press, 1997.
Watanabe, Tsuneo and Jun'ichi Iwata, J. The Love of the Samurai: A Thousand Years of Japanese Homosexuality. London: GMP Publishers, 1989.
Xaba, Makhozasana and Karen Martin, eds. Queer Africa. Selected Stories. Oxford: New Internationalist Publications, 2018.
Picture sources
p. 25 Giovanni's Room
https://www.theaterbellevue.nl/agenda/1738/Ryan_Djojokarso_Korzo_produc…
p. 27 The Ruggeds
https://www.theaterkrant.nl/recensie/between-us/the-ruggeds/
p. 28 My Heart into my Mouth https://www.theaterkikker.nl/agenda/my-heart-into-my-mouth/
p. 30 They/them https://www.theaterkrant.nl/recensie/dansclick-21-q4quantified-they-the…
p. 31White Noise https://www.theaterkrant.nl/recensie/white-noise/christian-guerematchi/
p. 32 Making Men
https://filmfreeway.com/MakingMen
p. 40 David by Donatello
photo https://ciaotutti.nl/reizen-door-italie/florence/de-onbekende-david/
92
p. 40 Two pictures Ewoud Broeksma
In Dubbelaars/Doubles, (Groningen: Galerie Mooiman, 2012), 66-67.
p. 44 upper left: La Bourgeoise
https://artsandculture.google.com/asset/la-bourgeoise-samuel-fosso/rgHQ…
upper right :Businessman
https://www.britannica.com/biography/Samuel-Fosso
lower left: Ike Dude
http://www.stuxgallery.com/exhibitions/ ik-ud/selected-works?view=slider#2
lower right: Baga ceremony
In Frederick Lamp, Art of the Baga (New York: Museum African Art 1996), 72.
p. 45 upper left: Erwin Olaf
https://www.galerie-wagner-partner.com/erwin-olaf
upper right: Ajamu
https://africanah.org/ajamu-queer-photographer-and-activist/
lower left: Dogon young girl mask
http://www.smbdigital.de/eMuseumPlus?service=ImageAsset&module=collecti…
lower right: Dancer in young girl mask
https://thesoleadventurer.com/fotofewt-biennal-2-2--to-focus-on- artists-of-africa-and-its-diaspora-under-the theme-african- cosmologies/
p. 46 upper right : Tetede mask in the process of dressing In Babatunde Lawal, The Gelede Spectacle, (Seattle: Univ.Washington, 1969): p.171.
upper right: Dance in Baamaaya dance costume Journal of Performing Arts : (2015), vol. 5, ill. 6.12.
lower centre: Mikael Owunna
https://www.mikaelowunna.com/portfolio#16
p. 47 upper left: Rudi Geyser
http://www.rudigeyser.com/uncon-b
upper right: Tyler Mitchell
https://www.tylermitchell.co/photography/personalwork
lower left: Makonde pregnant woman mask
https://africanceremonies.com/Collections/African-Twilight/62
lower right: John Edmonds
https://www.1854.photography/2021/03/john-edmonds-wins-2021-foam-paul-h…
p. 52 Concert Party
In Cole, Ghana's Concert Party, (Bloomington: Indiana UP, 2001): p. 44, ill. 10.
p. 53 Apidan Theatre
In Götrick, Apidan Theatre, (Stockholm: Almquist & Wiksell, 1984): p. 70 ill. 5.
p. 58 Igbo mask
In Herbert Cole & Chike Aniakor , Igbo Arts, (Los Angeles, Univ. California, 1985): p. 181 ill. 33.
p. 63 left: Baulé Portrait mask
https://www.metmuseum.org/art/ collection/search/312340
right: Portrait mask and model together
https://i.pinimg.com/originals/dd/64/d4/dd64d4ab3f8ef45331a6713fe9ce5502
93
p. 65 left: Mwana Phwo mask.
https://www.brooklynmuseum.org/opencollection/objects/148304
right: Dancer in full attire.
In Ana Clara Guerra Marques, Mascaras Cokwe, (Lisboa: Guerra e Paz, 2017): p.142, ill. 26.
p. 67 Kashinakaji Mask
https://www.fowler.ucla.edu/product/x2002-33-10-mask/
p. 68 left: D'mba mask
https://www.metmuseum.org/art/collection/search/
right: D'mba mask dancing
In Frederick Lamp, See the Music,Hear the Dance, (Munich: Prestel, 2004): 224.
p. 70 left: Dogon young girl mask
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Masque_et_poitrine_postiche-Dog…
right: Dancer in young girl mask
https://yagbeonilu.com/dogon-cults-awa-lebe-binu/
p. 71 left: Maiden masks with musician
https://twitter.com/ukpuru/status/1163902676096208896/photo/1
right: Maiden mask with two attendants
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:The_mmuo_of_a_girl.jpg
p. 72 right: Dan mask performing
https://www.facebook.com/Zogouin/
p. 72 left: Mukundj mask
https://www.masque-africain.com/masques-africains-art.html
right: Mask dancing on stilts
https://lesechos-congobrazza.com/culture/5959-mbinda-a-la-decouverte-du… de-la-danse-ikoku
p.74 Bori ceremony
https://www.pressreader.com/nigeria/weekly-trust/20170304/2818486433899…
.jpg){kind=link}
