‘Hier is het svvaerd des Heeren, en Gustavi [Adolphi]’ Een retorische analyse van het propagandistische discours in woord en beeld in Hulsius’ Den Onderganck des Roomschen Arents door den Noordschen Leevw

Casper Stouthuysen
Persbericht

De Dertigjarige Oorlog (1618-1648) door de ogen van een Nederlandse, gereformeerde emblematicus.

Centraal in deze masterpaper staat het embleemboek Den Onderganck des Roomschen Arents door den Noordschen Leevw, geschreven door de predikant en schrijver Bartholomaeus Hulsius (°1601-†ca. 1635). De bundel werd gepubliceerd in het jaar 1642 door de graveur en uitgever Crispijn de Passe de Jonge (°1594-†1670) in Amsterdam. Den Onderganck is op verschillende vlakken een opmerkelijk literair werk. Ten eerste is het vooralsnog het enige bekend gebleven Nederlandstalige embleemboek waarin verslag gedaan wordt van de militaire interventie van de Zweedse koning Gustav II Adolf (°1594-1632) in het Heilig Roomse Rijk tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618-1648). Daarnaast werd de bundel pas zo’n zeven jaar na de dood van Hulsius en tien jaar na het overlijden van de protagonist Gustav Adolf uitgegeven. Ook wordt in Den Onderganck het embleemgenre aangewend met als doel het verspreiden van een propagandistische boodschap die voornamelijk is gekant tegen de keizer van het Heilig Roomse Rijk, Ferdinand II (°1578-†1637). Ondanks het unieke karakter van deze embleembundel is er op dit werk slechts in zeer beperkte mate academisch onderzoek uitgevoerd. De meest gedegen studie die ingaat op Den Onderganck is een artikel geschreven door McKeown, getiteld ‘A Reformed and Godly Leader: Bartholomaeus Hulsius’ Typological Emblems in Praise of Gustavus Adolphus’ (McKeown 2000). In deze masterpaper vormt Hulsius’ embleembundel het onderzoeksobject. Waar Den Onderganck in het schaarse voorgaande onderzoek eerder aan een oppervlakkige analyse onderworpen werd, is het de intentie om in deze masterpaper enkele emblemen diepgaand te bestuderen. De klemtoon van dit onderzoek ligt voornamelijk op het propagandistische karakter van Den Onderganck, maar er wordt eveneens aandacht besteed aan de historische achtergrond van de bundel, alsook aan de wijze waarop de emblemen en hun verschillende onderdelen (motto, pictura, subscriptio en prozacommentaar) geconstrueerd zijn.

De onderzoeksvraag van deze analyse valt uiteen in twee segmenten. Ten eerste is het doel om na te gaan op welke wijze het propagandistische discours van Hulsius tot stand gebracht wordt in het samenspel van motto, pictura, subscriptio en prozacommentaar. Ten tweede wordt er gefocust op de manier waarop Den Onderganck een positie inneemt binnen het genre van de vroegmoderne protestantse propagandaliteratuur. Voor de analyse werden vijf emblemen geselecteerd die naar mijn mening gelden als representatieve casussen van de wijze waarop Hulsius zijn emblemen een polemisch karakter geeft. De emblematische componenten (motto, pictura, subscriptio en prozacommentaar) van de uitgekozen emblemen worden geanalyseerd en becommentarieerd met bijzondere aandacht voor hun retorische eigenschappen.

De retorische analyse van de emblemen toont aan dat er in Hulsius’ Den Onderganck duidelijk enkele propagandistische technieken terug te vinden zijn. Zo wordt er ten eerste een bijzonder positief beeld van de Zweedse koning Gustav Adolf geschetst. Hij wordt voorgesteld als een miles christianus, een strijder voor het juiste geloof. Hij is een martelaar die zijn leven heeft gegeven voor de protestantse gemeenschap en de Duitse vrijheid. Daartegenover staat het beeld van keizer Ferdinand II, de vijand van koning Gustav (en bij uitbreiding van de protestanten in het Heilig Roomse Rijk). Hij wordt beschreven aan de hand van een zeer negatief woordgebruik. Een laatste propagandatechniek die uit de embleemanalyse naar voor komt, is het gegeven dat Hulsius de leefomstandigheden van de onderdrukte Duitse protestanten vergelijkt met de geschiedenis van de Israëlieten zoals die weergegeven wordt in het Oude Testament. Eveneens blijkt dat Hulsius door het gebruik van de hierboven opgesomde retorische technieken zich met zijn embleembundel positioneert binnen een internationaal veld van protestantse propagandaliteratuur.

Naast deze bevindingen is uit de analyse van Den Onderganck ook naar voor gekomen dat zowel Hulsius als Crispijn de Jonge bij de constructie van respectievelijk de tekstuele en de picturale componenten in grote mate hebben teruggegrepen naar reeds bestaande emblematische werken, waaronder de Nucleus Emblematum Selectissimorum en Selectorum Emblematum Centuria Secunda van Rollenhagen, de Emblematum Ethico-Politicorum Centuria van Zincgref en Hulsius’ eigen Emblemata Sacra.

image-20201004221114-1Titelplaat van Hulsius’ Den Onderganck. Afbeelding overgenomen uit B. Hulsius, Den Onderganck des Roomschen Arents door den Noordschen Leevw. Alles met Kunstrycke Sinnebeelden, ende de verklaringe van dien, soo in Rym als Prose, uytgedruckt, door Weylandt Barth. Hulsius Dienaer des God. W. ende nu aent Licht gebrocht door Crispin de Pas. Amsterdam: Crispin vande Pas, 1642. Geraadpleegd via Archive: https://archive.org/details/denonderganckdes00huls/page/n113/mode/2up. Laatst geraadpleegd op 3 maart 2020. Fol. [π1]r.

Bibliografie

Bibliografie

Abelin e.a. 1642

J.P. Abelin & C. Danckaerts (vert.), ‘Sommarie of kort inhout van‘t jaer 1632.’, in: J.P. Abelin & C. Danckaerts (vert.), Historis oft Waerachtich Verhael vanden Gantschen toestant van Oorlooge Soo die ghevoert is in Duytschlandt, door den Grootmachtichsten en onverwinnelicksten Koningh Gustavus Adolphus Coninck der Sweeden […]. Amsterdam: C. Danckaerts, 1642. Geraadpleegd via Google Books: https://books.google.be/books?id=0WbMPAAACAAJ&printsec=frontcover&hl=nl…. Laatst geraadpleegd op 11 juli 2020.

Allgemeine Deutsche Biographie 1881

Allgemeine Deutsche Biographie. Hrsg. durch die Historische Commission bei der Konigl. Academie der Wissenschaften. Band 13. Leipzig, 1881.

Allgemeine Deutsche Biographie 1885

Allgemeine Deutsche Biographie. Hrsg. durch die Historische Commission bei der Konigl. Academie der Wissenschaften. Band 21. Leipzig, 1885.

Bakker 2012

H.E. Bakker, Tijdingen uit Duitsland. Nieuws over de Dertigjarige oorlog in de Republiek der Verenigde Nederlanden (1618-1632). Leiden, 2012.

Barbonius 1641

J. Barbonius, LVII Morale Sinne-Beelden, Aen sijne hoogheydt, Den Doorluchtigen ende Hoogh-gheboren vorst, Fredrick Hendrick, Prince van Orangien, Grave van Nassauw, &c […]. Amsterdam: Theunis Iacobsz, 1641. Geraadpleegd via Google Books: https://books.google.be/books?id=i9mfRYvdTT4C&pg=PP7&lpg=PP7&dq=barboni…. Laatst geraadpleegd op 9 juli 2020.

Berbara 2001

M. Berbara, ‘Civic Self Offering: Some Renaissance Representations of Marcus Curtius’, in: J.L. de Jong (ed.), J. de Landtsheer (ed.), K.A.E. Enenkel (ed.), A.C. Montoya (contr.), Recreating Ancient History. Episodes from the Greek and Roman Past in the Arts and Literature of the Early Modern Period. Intersections: Yearbook for Early Modern Studies; 1. Leiden, 2001, 147-165.

Both e.a. 2010

B. Both & E. Stronks, ‘Acceptatie van het vreemde. Pers- en geloofsvrijheid in de Republiek vanuit internationaal perspectief’, in: Nederlandse Letterkunde, 15, 2, 2010, 73-96.

 

Britannica Academic, A

Gunpowder Plot. Geraadpleegd via Britannica Academic: https://academic-eb-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/levels/collegiate/…. Laatst geraadpleegd op 14 maart 2020.

Britannica Academic, B

Massacre of St. Bartholomew’s Day. Geraadpleegd via Britannica Academic: https://academic-eb-com.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/levels/collegiate/…. Laatst geraadpleegd op 14 maart 2020.

British Library z.j., A

Den onderganck des Roomschen Arents, door den Noordschen Leeuw. Af-ghebeeldt in verscheyden konstige figuren [mainly by Crispin de Passe the Younger], met sin-rijcke verklaringhen der selver, beydes in en buyten rijm ... Met een verhael van den Doodt des Koninghs [i.e. Gustavus Adolphus] ... Hier zyn noch by ghevoeght de victorien der croon Sweden, sedert de doodt des autheurs vercreghen. [Edited by Crispin de Passe.]. Geraadpleegd via British Library: http://explore.bl.uk/primo_library/libweb/action/display.do?tabs=moreTa…. Laatst geraadpleegd op 31 mei 2020.

Cats e.a. 1996

J. Cats & H. Luijten (ed.), Jacob Cats, Sinne- en minnebeelden. Studie-uitgave met inleiding en commentaar, verzorgd door Hans Luijten. Deel 1: Teksten. Monumenta Literaria Neerlandica; 9. Den Haag, 1996.

Claydon 2007

T. Claydon, Europe and the Making of England, 1660 – 1760. Cambridge Studies in Early Modern British History. Cambridge, 2007.

Chovanec 2018

K. Chovanec, ‘The German Liberty in England and the Dutch Republic: On the Pan‐Protestant Literary Field and the Circulation of a Loaded Epithet’, in: Renaissance Studies, 32, 3, 2018, 406-426.

Daly 2005

P.M. Daly, ‘The Pelican-in-Her-Piety’, in: P.M. Daly & G. Hornstein (contr.), Emblem Scholarship Directions and Developments: A Tribute to Gabriel Hornstein. Imago Figurata, Studies; 5. Turnhout, 2005, 83-108.

De Bie e.a. 1931

J.P. de Bie (ed.) & J. Loosjes (ed.), Biographisch woordenboek van protestantsche godgeleerden in Nederland onder redactie van J. P. De Bie en J. Loosjes. Deel 4. ’s-Gravenhage, 1931.

 

De Boer 2019

D.R. de Boer, Religious Persecution and Transnational Compassion in the Dutch Vernacular Press 1655–1745. Leiden, 2019.

Dietz 2012

F. Dietz, Literaire levensaders. Internationale uitwisseling van woord, beeld en religie in de Republiek. Hilversum, 2012.

Dodge 1895

T.A. Dodge, Gustavus Adolphus. A History of the Art of War from its Revival after the Middle Ages to the End of the Spanish Succession War, with a Detailed Account of the Campaigns of the Great Swede, and of the Most Famous Campaign of Turenne, Condé, Eugene and Marlborough. With 237 Charts, Maps, Plans of Battles and Tactical Manoeuvres, Cuts of Uniforms, Arms, and Weapons. Boston, New York; 1895. Geraadpleegd via Archive: https://archive.org/details/gustavusadolphus01dodg/page/n11/mode/2up. Laatst geraadpleegd op 5 april 2020.

Dünnhaupt 1993

G. Dünnhaupt, Personalbibliographien zu den Drucken des Barock. 2. verbesserte und wesentlich vermehrte Auflage des Bibliographischen Handbuches der Barockliteratur, Band 6. Hiersemanns bibliographische Handbücher; 9. Stuttgart, 1993.

Dutch Revolt Leiden z.j., A

Pro lege, rege et grege. Geraadpleegd via Dutch Revolt Leiden: https://dutchrevolt.leiden.edu/dutch/spreuken/Pages/pro%20lege.aspx. Laatst geraadpleegd op 4 juni 2020.

Elliott 1998

J. Elliott, ‘Krieg und Frieden in Europa, 1618-1648’, in: K. Bußmann (ed.) & H. Schilling (ed.), 1648: Krieg und Frieden in Europa. Textbd. I, Politik, Religion, Recht und Gesellschaft. Münster, 1998, 23-40.

Foster 2012

D.P. Foster, Foreign Heroes and Catholic Villains. Radical Protestant Propaganda of the Thirty Years’ War (1618-1648). Exeter, 2012.

Franken 1881

D. Franken, L'œuvre gravé des Van de Passe. Amsterdam, Parijs, 1881.

Frederiks e.a. 1891

J.G. Frederiks & F.J. van den Branden, Biographisch woordenboek der Noord- en Zuidnederlandsche letterkunde. 2de omgew. dr. Amsterdam, 1891.

 

 

Geïntegreerde Taalbank

Geïntegreerde Taalbank: Historische woordenboeken Nederlands en Fries, geraadpleegd via het Instituut voor de Nederlandse taal op http://gtb.inl.nl/. Laatst geraadpleegd op 28 mei 2020.

Gilly 2000

C. Gilly, ‘The ‘Midnight Lion’, the ‘Eagle’ and the ‘Antichrist’: Political, Religious and Chiliastic Propaganda in the Pamphlets, Illustrated Broadsheets and Ballads of the Thirty Years War’, in: Nederlands archief voor kerkgeschiedenis, 80, 1, 2000, 46-77.

Grell 1989

O.P. Grell, Dutch Calvinists in Early Stuart London: The Dutch Church in Austin Friars, 1603 – 1642. Publications of the Sir Thomas Browne Institute Leiden. New Series; 11. Leiden, 1989.

Grieb 2007

M.H. Grieb (ed.), Nürnberger Künstlerlexikon: bildende Künstler, Kunsthandwerker, Gelehrte, Sammler, Kulturschaffende und Mäzene vom 12. bis zur Mitte des 20. Jahrhunderts. Band 2. München, 2007.

Grootes 1986

E.K. Grootes, Goede raad voor Frederik Hendrik. Een emblematische vorstenspiegel uit 1641, in: Literatuur: magazine over Nederlandse letterkunde, 3, 3, 1986, 144-151.

Harms 1985

W. Harms, ‘Gustav Adolf als christlicher Alexander und Judas Makkabaeus. Zu Formen des Wertens von Zeitgeschichte in Flugschrift und illustriertem Flugblatt um 1632’, in: Wirkendes Wort: deutsche Sprache in Forschung und Lehre, 35, 4, 1985, 168-183.

Harms 1998

W. Harms, ‘Das illustrierte Flugblatt als meinungsbildendes Medium in der Zeit des Dreissigjährigen Krieges’, in: K. Bußmann (ed.) & H. Schilling (ed.), 1648: Krieg und Frieden in Europa. Textbd. II, Kunst und Kultur. Münster, 1998, 323-327.

Harrison e.a. 2018

D. Harrison & G. Meesters (vert.), De Dertigjarige Oorlog: de allereerste wereldoorlog 1618-1648. Utrecht, 2018.

Henkel e.a. 1967

A. Henkel (ed.) & A. Schöne (ed.), Emblemata: Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts. Stuttgart, 1967.

 

 

 

Hillgaertner 2017

J. Hillgaertner, ‘The King is Dead. German Broadsheets Printed on the Death of Gustavus Adolphus and Charles I, in: A. Pettegree (ed.), Broadsheets: Single-sheet Publishing in the First Age of Print. Leiden, 2017, 295-315.

Horden 1993

J. Horden, ‘The Connotation of Symbols’, in: M. Bath (ed.), J. Manning (ed.) & K.J. Höltgen (contr.), The Art of the Emblem: Essays in Honor of Karl Josef Höltgen; Ed. by Michael Bath; John Manning e. a.. AMS Studies in the Emblem; 10. New York, 1993, 71-101.

Hulsius 1631

B. Hulsius, Emblemata Sacra, Dat is, Eenighe Geestelicke Sinnebeelden, met nievve Ghedichten, Schrifftuerlycke Spreucken, ende Bedenckinghen, Daerin Verscheydene Leerstucken cortelyck tot Stichtinge van alle Menschen, met aenhenaem vermaeck vvorden, verhandelt, Door B. H. 1631. Geraadpleegd via Universiteit Utrecht: http://objects.library.uu.nl/reader/index.php?obj=1874-37312&lan=en#pag…. Laatst geraadpleegd op 9 juli 2020.

Hulsius 1642

B. Hulsius, Den Onderganck des Roomschen Arents door den Noordschen Leevw. Alles met Kunstrycke Sinnebeelden, ende de verklaringe van dien, soo in Rym als Prose, uytgedruckt, door Weylandt Barth. Hulsius Dienaer des God. W. ende nu aent Licht gebrocht door Crispin de Pas. Amsterdam: Crispin vande Pas, 1642. Geraadpleegd via Archive: https://archive.org/details/denonderganckdes00huls/page/n113/mode/2up. Laatst geraadpleegd op 3 maart 2020.

Israel 1995

J. Israel, The Dutch Republic: Its Rise, Greatness, and Fall, 1477-1806. Oxford, 1995.

Janssen 2014

G.H. Janssen, The Dutch Revolt and Catholic Exile in Reformation Europe. Cambridge, 2014.

Kriewald 2000

C.S. Kriewald, Propaganda in the Protestant Reformation. Texas, 2000.

McCall Probes e.a. 2014

C. McCall Probes (ed.) & S. Mödersheim (ed.), The Art of Persuasion: Emblems and Propaganda. Glasgow Emblem Studies; 17. Glasgow, 2014.

McKeown 2000

S. McKeown, ‘A Reformed and Godly Leader: Bartholomaeus Hulsius’ Typological Emblems in Praise of Gustavus Adolphus’, in: Reformation, 5, 1, 2000, 55-101.

Mödersheim e.a. 1994

S. Mödersheim & D. Cramer (contr.), Domini Doctrina Coronat: die geistliche Emblematik Daniel Cramers (1568 - 1637). Mikrokosmos: Beiträge zur Literaturwissenschaft und Bedeutungsforschung; 38. Frankfurt am Main, Berlijn, Bern, New York, Parijs, Wenen, 1994.

Molhuysen e.a. 1918

P.C. Molhuysen (ed.), P.J. Blok (ed.), Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 4. Leiden, 1918.

Molhuysen e.a. 1930

P.C. Molhuysen (ed.), P.J. Blok (ed.) & F.K.H. Kossmann (ed.), Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 8. Leiden, 1930.

Molhuysen e.a. 1937

P.C. Molhuysen (ed.), P.J.Blok (ed.) & F.K.H. Kossmann (ed.), Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 10. Leiden, 1937.

Müller 2017

J.M. Müller, ‘Transmigrant Literature. Translating, Publishing, and Printing in Seventeenth-Century Frankfurt’s Migrant Circles’, in: German Studies Review, 40, 1, 2017, 1-21.

Nauta 1983

D. Nauta (ed.), Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme. Deel 2. Kampen, 1983.

Nieuwe Bijbelvertaling

Nieuwe Bijbelvertaling. Geraadpleegd via het Nederlands Bijbelgenootschap: https://www.debijbel.nl. Laatst geraadpleegd op 4 mei 2020.

Paas 1996

J.R. Paas, The Changing Image of Gustavus Adolphus on German Broadsheets, 1630-33’, in: Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 59, 1996, 205-244.

Parker e.a. 1997

G. Parker (ed.) & S. Adams, The Thirty Years' War. 2de ed. Londen, 1997.

Peil 1986

D. Peil, ‘Emblematische Fürstenspiegel im 17. und 18. Jahrhunderts: Saavedra – Les Moyne – Wilhelm’, in: Frühmittelalterliche Studien, 20, 1, 1986, 54-96.

Piirimäe 2002

P. Piirimäe, ‘Just War in Theory and Practice: The Legitimation of Swedish Intervention in the Thirty Years War’, in: The Historical Journal, 45, 3, 2002, 499-523.

Porteman 1977

K. Porteman, Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur. Nieuwe literaire verkenningen. Groningen, 1977.

Porteman 1992

K. Porteman, ‘Cats’s Concept of the Emblem and the Role of Occasional Meditation’, in: Emblematica: An Interdisciplinary Journal for Emblem Studies, 6, 1992, 65-82.

Porteman e.a. 2008

K. Porteman & M.B. Smits-Veldt, Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, 1560 – 1700. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur. Amsterdam, 2008.

Ripa e.a. 1971

J. Becker (intr.) & C. Ripa, Iconologia of Uytbeeldinghe des verstands. Soest, 1971. Geraadpleegd via digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren: https://www.dbnl.org/tekst/pers001cesa01_01/index.php. Laatst geraadpleegd op 7 april 2020.

Rollenhagen 1611

G. Rollenhagen, Nucleus Emblematum Selectissimorum, Quae Itali Vulgo Impresas Vocant. Keulen: Crispiani Passaei; Arnhem: Ioane Iansoniu, 1611. Geraadpleegd via Archive: https://archive.org/details/nucleusemblematu00roll. Laatst geraadpleegd op 6 juli 2020.

Rollenhagen 1613

G. Rollenhagen, Gabrielis Rollenhagii Selectorum Emblematum Centuria Secunda. Utrecht: Crispiani Passaei; Arnhem: Joan Janssoniu, 1613. Geraadpleegd via Archive: https://archive.org/details/gabrielisrollenh00roll/page/n1/mode/2up. Laatst geraadpleegd op 4 juni 2020.

Scribner 1981

R.W. Scribner, For the Sake of Simple Folk: Popular Propaganda for the German Reformation. Cambridge Studies in Oral and Literature Culture; 2. Cambridge, 1981.

Spies e.a. 1998

M. Spies & E. Wiskerke, ‘Niederländische Dichter über den Dreissigjährigen Krieg’, in: K. Bußmann (ed.) & H. Schilling (ed.), 1648: Krieg und Frieden in Europa. Textbd. II, Kunst und Kultur. Münster, 1998, 399-408.

Sporschil 1845

J. Sporschil & F.W. Pfeiffer (illustr.), Der Dreißigjährige Krieg von Johann Sporschil. Illustrirt von F. W. Pfeiffer. Band 1. Braunschweig, 1845. Geraadpleegd via Google Books: https://books.google.be/books?id=0JpFAQAAMAAJ&pg=PA279&lpg=PA279&dq=stettin+wind+gustav&source=bl&ots=3PYBMU0OaY&sig=ACfU3U1WbwUe93TObaUaXWR18zAyyZcpQg&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwir_8Pd58zoAhXPm6QKHT-6CRMQ6AEwAnoECAkQLw#v=onepage&q=stettin%20wind%20gustav&f=false. Laatst geraadpleegd op 5 april 2020.

 

Steringa Kuyper e.a. 1898

B.H. Steringa Kuyper (vert.) & Plutarchus Chaeronensis, Levens. Alexander en Caesar. Klassieke schrijvers, 42-43; Deel 2. Amsterdam, 1898. Geraadpleegd via digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren: https://www.dbnl.org/tekst/plut001leve02_01/. Laatst geraadpleegd op 4 april 2020.

Stronks 2009

E. Stronks, ‘De kunst van de buren afgekeken: Bartholomeus Hulsius’ Emblemata sacra’, in: S. Kiedron (ed.), Historische letterkunde uit de Lage Landen: teksten en contexten. Acta Universitatis Wratislaviensis, 3198; Neerlandica Wratislaviensia, 18. Wrocław, 2009, 41-52.

Stronks 2011A

E. Stronks, Negotiating Differences: Word, Image and Religion in the Dutch Republic. Studies in Medieval and Reformation Traditions; 155. Leiden, 2011.

Stronks 2011B

E. Stronks, ‘A Publisher Seeking a Change in Religious Practices: The Case of Lucas Jennis’, in: A. Adams (ed.), P. Ford (ed.), S.P.J. Rawles (ed.) & A. Saunders (contr.), Le Livre Demeure: Studies in Book History in Honour of Alison Saunders. Cahiers d'Humanisme et Renaissance; 97. Genève, 2011, 275-287.

Ter Haar 1998

C. ter Haar, [ongepubliceerde presentatie, voorgedragen tijdens het Jesuitsymposium aan de Ludwig-Maximilians Universität]. München, 1998.

Tschopp 1991

S.S. Tschopp, Heilsgeschichtliche Deutungsmuster in der Publizistik des Dreißigjährigen Krieges: Pro-und antischwedische Propaganda in Deutschland 1628 bis 1635. Mikrokosmos: Beiträge zur Literaturwissenschaft und Bedeutungsforschung, 29. Frankfurt am Main, Bern, New York, Parijs, 1991.

Tucker 2009

S.C. Tucker (ed.), A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. Vol. 2. Santa Barbara, Denver, Oxford, 2009. Geraadpleegd via Google Books: https://books.google.be/books?id=h5_tSnygvbIC&pg=PA590&lpg=PA590&dq=tre…. Laatst geraadpleegd op 25 april 2020.

Van Bork e.a. 2012

G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse, G.J. Vis, L. Bernaerts, P. Dijstelberge, F. Willaert, Lexicon van Literaire Genres. Deellexicon uit het Algemeen Letterkundig Lexicon. Geraadpleegd via de digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren: https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_06.pdf. Laatst geraadpleegd op 29 april 2020.

Van der Aa e.a. 1877

A.J. van der Aa, K.J.R. van Harderwijk (contr.) & C.D.J. Schotel (contr.), Biographisch woordenboek der Nederlanden; Van der Aa, A. J.; voortgezet onder red. van K. J. R. van Harderwijk en C. D. J. Schotel. Deel 20. Haarlem, 1877.

Van der Aa e.a. 1969

A.J. van der Aa, K.J.R. van Harderwijk (contr.) & C.D.J. Schotel (contr.), Biographisch woordenboek der Nederlanden; Van der Aa, A. J.; voortgezet onder red. van K. J. R. van Harderwijk en C. D. J. Schotel. Deel 3. Amsterdam, 1969.

Veldman 1999

I.M. Veldman, ‘Love Emblems by Crispijn de Passe the Elder: Rollenhagen’s ‘Emblemata’, ‘Cupid’s Bow’, ‘Youthful Pleasures’ and Other ‘Charming and Useful’ Prints’, in: J. Manning (ed.), K. Porteman (ed.) & M. Van Vaeck (ed.), The Emblem Tradition and the Low Countries. Imago Figurata. Studies; 1b. Turnhout, 1999, 111-156.

Veldman e.a. 2001A

I.M. Veldman & M. Hoyle (vert.), Crispijn de Passe and His Progeny (1564-1670): A Century of Print Production. Studies in Prints and Printmaking; vol. 3. Rotterdam, 2001.

Veldman 2001B

I.M. Veldman, ‘Een riskant beroep. Crispijn de Passe de Jonge als producent van nieuwsprenten’, in: Netherlands Yearbook for History of Art / Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek Online, 52, 1, 2001, 154-185.

Vierhaus e.a. 2006

R. Vierhaus (ed.), D. von Engelhardt (contr.), e.a., Deutsche biographische Enzyklopädie. 2. überarb. und erw. Ausg., Band 5. München, 2006.

Wilson 2009

P.H. Wilson, Europe's Tragedy: A History of the Thirty Years War. Londen, 2009.

Wilson 2018

P.H. Wilson, Lützen. Great Battles. Oxford, 2018.

Witsen Geysbeek 1822

P.G. Witsen Geysbeek, Biographisch, anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters. Deel 3. Amsterdam, 1822.

Zincgref 1619

J.W. Zincgref, Emblematum Ethico-Politicorum Centuria. Heidelberg: Johann Theodor de Bry, 1619. Geraadpleegd via Google Books: https://books.google.be/books?id=8k0TAAAAQAAJ&printsec=frontcover&hl=nl…. Laatst geraadpleegd op 2 juni 2020.

Universiteit of Hogeschool
Master in de Westerse Literatuur
Publicatiejaar
2020
Promotor(en)
Prof. dr. Marc Van Vaeck
Kernwoorden
Share this on: