Toestemming tot seksuele handelingen

Laura Byn
Persbericht

Seksuele toestemming onder de loep na #MeToo

De voorbije jaren ging #MeToo viraal op sociale media. In berichten vergezeld van deze hashtag vertelden sociale mediagebruikers slachtoffer te zijn geweest van seksuele intimidatie. Hiermee wouden zij de grootte van het probleem kenbaar maken in onze nochtans geëvolueerde en moderne maatschappij. Als reactie daarop werden ook namen genoemd van personen die zich aan seksueel grensoverschrijdend gedrag schuldig zouden gemaakt hebben. Een groot deel van de bevolking reageerde geschokt en verontwaardigd op de prevalentie van seksueel geweld. Het is nochtans al langer geweten dat seksueel geweld onder de radar woedt en een moeilijk ophefbaar taboe uitmaakt.

De cijfers liegen er niet om. Dagelijks doen in België ongeveer 8 à 10 mensen aangifte van verkrachting. Dit gaat dan nog maar enkel over verkrachting: de meest gekende en ingrijpende vorm van seksueel geweld. Daarbij doet 93% van de volwassen, vrouwelijke slachtoffers geen aangifte. Onder mannelijke slachtoffers geldt nog een veel groter taboe. Schaamte, ontkenning en angst voor de reactie van anderen zijn slechts enkele oorzaken. De vrees voor de reactie van anderen bleek in het verleden reeds meermaals gegrond. Of het nu gaat om vrienden en familie, om fans van Michael Jackson (naar aanleiding van de documentaire Leaving Neverland) of trouwe televisiekijkers van Bart de Pauw: slachtoffers worden systematisch niet geloofd en aan de kant geschoven.

Het stereotiepe beeld van de brutale verkrachting door een onbekende viespeuk op een donkere straathoek zit nog steeds vast geworteld in onze cultuur. Erkennen dat elke sympathieke collega of elk familielid een verkrachter kan zijn, zou betekenen dat niemand nog veilig is; noch van het daderschap en nog minder van het slachtofferschap. Indien zedenplegers niet enkel “gekken” zouden zijn en slachtoffers niet enkel “erom vroegen”, kan iedereen ten prooi vallen. Deze stereotypen moeten ons gemoedsrust bieden. Ze moeten ons sussen en vertellen dat dit niet bij ons gebeurt.

De zedenpleger is evenwel niet steeds de onbekende viespeuk in een verlaten steegje. Wie is de zedenpleger dan wel? In het merendeel van de gevallen zijn de daders bekenden voor het slachtoffer en staan zij zelfs dicht bij hen. Dikwijls zijn het mensen die ze kennen en soms zelfs liefhebben. Hier wordt het maatschappelijke aspect van de toestemming relevant. Soms zullen deze daders zelfs niet beseffen dat zij iemand in zijn of haar seksuele integriteit geschonden hebben.

Het vernieuwde toestemmingsbegrip

De te vervullen voorwaarden voor de toestemming tot seksuele handelingen hebben geen omstandige beschrijving die voldoende recent is om de huidige maatschappelijke problemen te ondervangen. Er moet een groter vangnet gecreëerd worden om bepaalde situaties die nu tussen de mazen van het net glippen, ook onder de strafbaarstelling te kunnen brengen. Een systematische en geactualiseerde lijst ontbreekt om het hoofd te bieden aan de recente veranderingen in onze samenleving.

In haar scriptie tot het behalen van de graad van Master in de Rechten, onderzocht Laura Byn de voorwaarden die worden gesteld aan geldige toestemming. Ze deed daartoe beroep op een arsenaal aan juridische teksten en arresten en vonnissen van de hoven en rechtbanken, maar ook de toestemming in het kader van de GDPR (Algemene Verordening Gegevensbescherming) was een bron van inspiratie. Aan de hand van deze elementen biedt de scriptie een alomvattende en moderne toestemmingsnotie waarmee het Parlement en rechters aan de slag kunnen.

In een moderne toestemmingsnotie dienen de seksuele integriteit en de bescherming van de autonomie van het individu voorop te worden gesteld. Zoveel blijkt ook reeds uit het wetsvoorstel tot invoering van een nieuw Strafwetboek, waarmee de voormalige regering volledig koos voor het seksueel zelfbeschikkingsrecht.

Wat kan en wat niet?

Een rechtsgeldige toestemming kan enkel indien deze vrijwillig is. De vrijwilligheid is een absolute basisvoorwaarde. Seksuele handelingen mogen dus niet fysiek of mentaal afgedwongen worden. Bijzondere aandacht gaat daarbij uit naar machtsverhoudingen, bijvoorbeeld hiërarchische relaties tussen een overste en een werknemer. Een vrijwillige toestemming is evenwel niet voldoende. Men moet immers ook goed weten waartoe men toestemt. Heb je een SOA? Dan informeer je jouw partner daarover, zodat deze een goedgeïnformeerde beslissing kan maken.

Bovendien moet de toestemming ondubbelzinnig zijn. De andere partner mag geen twijfels hebben bij de seksuele betrekkingen. Het is evenwel niet noodzakelijk om uitdrukkelijk toestemming te geven. Dat kan uiteraard ook volgen uit de context, zolang de toestemming maar voorafgaand blijkt. Het gebrek aan fysiek verzet impliceert betekent evenwel nog niet dat er wel toestemming is. En slaapt je partner of heeft deze een glaasje te veel op, dan hou je de handen beter thuis.

Onthoud ook: de ene handeling is de andere niet, dus toestemming is zeker niet alles dekkend. Laat die condoom dus even aan, want het ongewenst afdoen van de condoom, is evenzeer verkrachting. Bovendien kunnen jij of jouw partner ook steeds terugkomen op die toestemming.

Minderjarigen kunnen vanaf 14 jaar toestemming geven tot geslachtsgemeenschap, maar dat geeft geen vrijgeleide, want tot 16 jaar kunnen ze in het algemeen geen toestemming geven tot seksuele handelingen. In het nieuwe Strafwetboek zou de grens uniform op 14 jaar worden gelegd, maar tussen de 14 en 16 jaar mag het leeftijdsverschil tussen beide partners dan wel niet meer dan vijf jaar bedragen. Het is daarbij gewoonlijk niet relevant of de dader de leeftijd van het slachtoffer kende.

Bovendien zijn er nog talloze bijzondere situaties, waarbij de partner zich mogelijks in een kwetsbare toestand bevindt, waaronder ziekte, zwangerschap, ouderdom, fysieke of geestelijke beperkingen en een onzekere of onwettige administratieve of sociale toestand. Deze elementen kunnen bijdragen tot een strafverzwaring. In deze context is het dus steeds aangeraden voorzichtig te zijn.

Parlement aan zet

Het nieuwe wetsvoorstel benadert een realiteit waarin de werkelijke ingesteldheid en de juridische toestemming overeenstemmen, maar gaat daarin niet ver genoeg. Nadat burgers wereldwijde een problematiek aan het licht brachten van schokkende omvang, is het nu aan het Parlement om in de pen te kruipen en daaraan tegemoet te komen. Waar wachten ze op?

Bibliografie

Wetgeving

Verdragen Raad van Europa
Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, Council of Europe Treaty Series, No. 5.
The Council of Europe Convention for the Protection of Human Rights and Dignity of the Human Being with regard to the Application of Biology and Medicine, Council of Europe Treaty Series, No. 164.
The Council of Europe Convention on preventing and combating violence against women and domestic violence, Council of Europe Treaty Series, No. 210.
The Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings, Council of Europe Treaty Series, No. 197.
The Council of Europe Explanatory Report on the Council of Europe Convention on Action against Trafficking in Human Beings (16 May 2005), Council of Europe Treaty Series, No. 197.

Wetgeving Europese Unie
Verordening (EU) 2016/679 van het Europees Parlement en de Raad van 27 april 2016 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG (algemene verordening gegevensbescherming), Pb.L. 4 mei 2016, nr. 119/1.
Richtlijn 95/46/EG van het Europees Parlement en de Raad van 24 oktober 1995 betreffende de bescherming van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens, Pb.L. 23 november 1995, nr. 281/31.
Richtlijn 2002/58/EG van het Europees Parlement en de Raad van 12 juli 2002 betreffende de verwerking van persoonsgegevens en de bescherming van de persoonlijke levenssfeer in de sector elektronische communicatie (richtlijn betreffende privacy en elektronische communicatie), Pb.L. 31 juli 2002, nr. 201/37.
Richtlijn 2011/36/EU van het Europees Parlement en de Raad van 5 april 2011 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad, Pb.L. 15 april 2011, nr. 101/1.
Richtlijn 2011/92/EU van het Europees Parlement den de Raad van 13 december 2011 ter bestrijding van seksueel misbruik en seksuele uitbuiting van kinderen en kinderpornografie, en ter vervanging van Kaderbesluit 2004/68/JBZ van de Raad, Pb.L. 17 December 2011, nr. 335/1.
Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de raad van 19 juli 2002 inzake bestrijding van mensenhandel, Pb.L. 1 augustus 2002, nr. 203/1.

Internationale bronnen
UNODC, UN Legislative guide for the implementation of the Protocol to prevent, suppress and punish trafficking in persons, especially women and children, supplementing the United Nations Convention against transnational organized crime, 2017, https://www.unodc.org/pdf/crime/legislative_guides/03%20Legislative%20g…, 317 p.
World Health Organisation, Disabilities, https://www.who.int/topics/disabilities/en/ (consultatie 15 april 2019).
Committee on the elimination of discrimination against women, Concluding observations of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women, 9 maart 2012, nr. 24, http://www2.ohchr.org/english/bodies/cedaw/docs/co/CEDAW-C-NOR-CO-8.pdf (consultatie 4 april 2018).

Europese bronnen
Mededeling (COM/2000/0854) van de Commissie aan de Raad en het Europees Parlement: Bestrijding van mensenhandel en bestrijding van seksuele uitbuiting van kinderen en kinderpornografie, Pb.L. 21 december 2000.
Article 29 Working Party, “Opinion 8/2001 on the processing of personal data in the employment context”, European Commission 2001.
European Charter of Patients’ rights of the Active Citizenship Network (November 2002), http://ec.europa.eu/dgs/secretariat_general/citizens_initiative/docs/ac….
European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics 2nd edition of the European Sourcebook Group (December 2003), http://wp.unil.ch/europeansourcebook/files/2012/06/Codebook_SBK_2nd-ed_….
Article 29 Working Party, “Working Document on the processing of personal data relating to health in electronic health records (EHR)”, European Commission 2007.
European Sourcebook of Crime and Criminal Justice Statistics 4th edition of the European Sourcebook Group (June 2008) http://wp.unil.ch/europeansourcebook/files/2012/06/Codebook_SBK_4th-ed_….
Voorstel (COM/2010/0065) voor een Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers, en tot intrekking van Kaderbesluit 2002/629/JBZ, Pb.L. 29 maart 2010.
Article 29 Working Party, “Opinion 15/2011 on the definition of consent (WP 187)”, European Commission 2011.
European Women’s Lobby, EWL Barometer on Rape in the EU 2013, https://www.womenlobby.org/IMG/pdf/ewl_barometre_final_11092013.pdf.
Article 29 Working Party, “Opinion 3/2013 on purpose limitation (WP 203)”, European Commission 2013.
Article 29 Working Party, “Guidelines on consent under Regulation 2016/679 (WP 259)”, European Commission 2018.
Report (COM/2018/777) from the Commission to the European Parliament and the Council on the progress made in the fight against trafficking inhuman beings (2018) as required under Article 20 of the Directive 2011/36/EU on preventing and combating trafficking in human beings and protecting its victims, Pb.L. 3 december 2018.
European Women’s Lobby, https://womenlobby.org/?lang=en (consultatie 20 oktober 2018).
European Sourcebook group, https://www.esc-eurocrim.org/index.php/activities/working-groups/46-eur… (consultatie 25 oktober 2018).
The European Institute for Gender Equality, Legal Definitions in the EU Member States, https://eige.europa.eu/gender-based-violence/regulatory-and-legal-frame… (consultatie 25 oktober 2018).

Buitenlandse wetgeving
De Zweedse Regering, Press release: New sexual offence legislation based on consent, http://www.government.se/press-releases/2017/12/new-sexual-offence-legi… (consultatie 4 april 2018).
De Zweedse regering, Wetsvoorstel, http://www.regeringen.se/4b00ca/contentassets/3f31cebd430043d59bbd91195… (consultatie 4 april 2018).
Ministerie van Justitie Zweden, Chapter 6 of the Swedish Penal Code (unofficial translation), https://www.government.se/4a95e7/contentassets/602a1b5a8d65426496402d99… (consultatie 4 april 2018).
De Zweedse regering, Consent – the basic requirement of new sexual offences legislation, https://www.government.se/48e153/contentassets/bd47f8d9200f49fe95fb9821… (consultatie 4 april 2018).

Nationale wetgeving
Strafwetboek 1867.
Wet van 15 mei 1912 op de kinderbescherming, BS 27-28-29 mei 1912.
Wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, BS 31 december 1980.
Wet van 4 juli 1989 tot wijziging van sommige bepalingen betreffende het misdrijf verkrachting, BS 18 juli 1989.
Wet van 13 april 1995 houdende bepalingen tot bestrijding van de mensenhandel en van de mensensmokkel, BS 25 april 1995.
Wet van 28 november 2000 betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen, BS 17 maart 2001.
Wet van 22 augustus 2002 betreffende de rechten van de patiënt, BS 26 september 2002.
Wet van 10 augustus 2005 tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel en tegen praktijken van huisjesmelkers, BS 2 september 2005.
Wet van 26 november 2011 tot wijziging en aanvulling van het Strafwetboek teneinde het misbruik van de zwakke toestand van personen strafbaar te stellen, en de strafrechtelijke bescherming van kwetsbare personen tegen mishandeling uit te breiden, BS 23 januari 2012.
Wet van 19 januari 2012 tot wijziging van de wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen, BS 17 februari 2012.
Wet van 1 februari 2016 tot wijziging van diverse bepalingen wat de aanranding van de eerbaarheid en het voyeurisme betreft, BS 19 februari 2016.

Parlementaire stukken
Wetsvoorstel tot wijziging van sommige bepalingen betreffende het misdrijf van verkrachting, Parl.St. Kamer 1980-81, nr. 857/1.
Amendement op het wetsvoorstel tot wijziging van sommige bepalingen betreffende het misdrijf van verkrachting, Parl.St. Kamer 1981-82, nr. 166/2.
Amendement op het wetsvoorstel tot wijziging van sommige bepalingen betreffende het misdrijf van verkrachting, Parl.St. Kamer 1981-82, nr. 166/8.
Verslag bij het wetsvoorstel tot wijziging van sommige bepalingen betreffende het misdrijf van verkrachting, Parl.St. Senaat 1984-85, nr. 306/2, 11.
Verslag bij het wetsontwerp tot wijziging van sommige bepalingen betreffende het misdrijf van verkrachting, Parl.St. Senaat 1988-89, nr. 675/2, 4.
Verslag bij het wetsontwerp tot wijziging van sommige bepalingen betreffende het misdrijf van verkrachting, Parl.St. Kamer 1988-89, nr. 702/4.
Hand. Kamer 1988-89, 21 juni 1989, 2787.
Verslag over het voorstel van resolutie betreffende het Verdrag van de Raad van Europa inzake de rechten van de mens en de biogeneeskunde, wat het onderzoek op embryo’s in vitro betreft, Parl.St. Senaat 1997-1998, nr. 1-1055/1.
Wetsontwerp betreffende de strafrechtelijke bescherming van minderjarigen, Parl.St. Kamer 1999, nr. 1907/1.
Wetsontwerp betreffende de rechten van de patiënt, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 50-1642/001.
Verslag over het wetsontwerp betreffende de rechten van de patiënt, Parl.St. Kamer 2001-2002, nr. 50-1642/012.
Wetsontwerp tot wijziging van diverse bepalingen met het oog op de versterking van de strijd tegen mensenhandel en mensensmokkel, Parl.St. Kamer 2005, nr. 51-1560/001.
Wetsvoorstel tot invoeging van de artikelen 442quater en 442quinquies in het Strafwetboek, met het oog op de strafbaarstelling van de mentale destabilisatie van personen en van het misbruik van personen in een verzwakte positie, Parl.St. Kamer 2010, nr. 0080/001.
Amendement op het wetsvoorstel tot invoeging van de artikelen 442quater en 442quinquies in het Strafwetboek, met het oog op de strafbaarstelling van de mentale destabilisatie van personen en van het misbruik van personen in een verzwakte positie, Parl.St. Kamer 2011, nr. 0080/004.
Wetsvoorstel tot wijziging van het Strafwetboek wat de strafbaarstelling van de aanranding van de eerbaarheid betreft, Parl.St. Kamer 2014-15, nr. 0699/001, 5.
Amendement op het wetsvoorstel tot wijziging van het Strafwetboek wat de strafbaarstelling van de aanranding van de eerbaarheid betreft, Parl.St. Kamer 2014-2015, nr. 0699/002.
Amendement op het wetsvoorstel tot wijziging van het Strafwetboek wat de strafbaarstelling van de aanranding van de eerbaarheid betreft, Parl.St. Kamer 2014-2015, nr. 0699/003.
Wetsontwerp tot wijziging van diverse bepalingen wat de aanranding van de eerbaarheid en het voyeurisme betreft, Parl.St. Kamer 2016, nr. 0699/015.
Wetsvoorstel tot invoering van een nieuw Strafwetboek – Boek 1 en Boek 2, Parl.St. Kamer 2018-19, nr. 54- 3651/001.
Adv.RvS nr. 64.121/1 en 64.126/1 over een voorontwerp van Strafwetboek – Boek 2 (64.121/1) en Strafwetboek – Boek 1 (artikel 34) (64.126/1), http://www.raadvst-consetat.be.

Rechtspraak

Europese rechtspraak
HvJ 11 juli 2006, nr. C-13/05, ECLI:EU:C:2006:456, Sonia Chacon Navas/Eurest Colectividades SA.
EHRM 4 december 2003, nr. 39272/98, M.C./Bulgarije.
EHRM 17 februari 2005, nr. 42758/98 en 45558/99, K.A. en A.D./België.
EHRM 21 januari 2011, nr.30696/09, M.S.S./Griekenland en België.
EHRM 10 maart 2011, nr. 2700/10, Kiyutin/Russia.
EHRM 12 november 2013, nr. 5786/08, Söderman/Zweden.
EHRM 3 oktober 2016, nr. 552/10, I.B./Greece.

Nationale rechtspraak
GwH 4 juni 2009, nr. 93/2009, BS 30 juli 2009, 51458-51464.
GwH 29 oktober 2009, nr. 167/2009, RW 2010-11, nr. 4, 1-4.
Cass. (2e k.) 3 juni 1940, Pas 1940 I, 158 en arr.Cass. 1940, 60-61.
Cass. (2e k.) 11 februari 1942, Pas. 1942, 40-41.
Cass. (2e k.) 24 mei 1965, Pas. 1965, I, 1030-1036.
Cass. (2e k.) 20 januari 1975, Arr.Cass. 1974-1975, 553-554.
Cass. (2e k.) 8 december 1981, Arr.Cass. 1981-1982, 483-485.
Cass. (2e k.) 7 maart 1989, Arr. Cass. 1988-1989, II, 768-773.
Cass. (2e k.) 26 juni 1996, AR P.96.0633.F.
Cass. (2e k.) 7 januari 1997, AR P.95.1312.N
Cass. (2e k.) 6 januari 1998, Arr. Cass. 1998, nr. 3, 11-24.
Cass. (2e k.) 2 november 1999, Arr. Cass. 1999, 1365.
Cass. (2e k.) 6 oktober 2004, P.040665.F.
Cass. (2e k.) 20 september 2005, AR P.05.0876.N.
Cass. (2e k.) 17 oktober 2007, AR P.07.0726.F.
Cass. (2e k.) 30 oktober 2007, AR P.07.0982.N.
Cass. (2e k.) 23 januari 2008, AR P.08.0105.F.
Cass. (2e k.) 24 mei 2011, AR P.10.1990.N.
Cass. (2e k.) 9 oktober 2012, AR P.11.2120.N.
Cass. (2e k.) 27 november 2013, AR P.13.0714.F.
Cass. (2e k.) 31 maart 2015, AR P.14.0293.N.
Cass. (2e k.) 4 januari 2017, AR P.16.0871.F.
Bruxelles 21 juin 1979, Rev.dr.pén. 1980 275-277.
Antwerpen 17 december 2008, nr 35.P.2008, www.juridat.be.
Antwerpen 3 april 2012, onuitg.
Gent 18 december 2015, nr. 2015/NT/687, www.juridat.be.
Gent 1 juni 2018, RABG 2019/3-4, 226-233.
Corr. Brussel 24 nov 1969, JT 1970, 121-123.
Corr. Brussel 5 januari 1999, JT 1999, 2, 627.
Corr. Brugge 19 juni 2007, www.diversiteit.be.
Corr. Brugge 7 november 2011, TGR 2012, 209-213.
Corr. Tongeren 24 november 2011, Limb.Rechtsl. 2012, 147.
Corr. Limburg, 16 november 2018, onuitg.

Rechtsleer

Boeken
BAECK, J., Rechtsmethodiek Vaardigheden I – Deel 1: opzoeken en analyseren van rechtspraak, Leuven, Acco, 2015, 158 p.
DE HONDT, L., Code Pénal avec la traduction Flamande, Gent, Hoste, 1867, 409 p.
DE NAUW, A., Inleiding tot het bijzonder strafrecht, Mechelen, Kluwer, 2010, xxiv + 471 p.
DECORTE, T. en ZAITCH, D., Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2016, 601 p.
DELBROUCK, I., Aanranding van de eerbaarheid en verkrachting, Brugge, Die Keure, 2015, 158 p.
DIERICKX, A., Toestemming en strafrecht, Antwerpen, Intersentia, 2006, xxxiii + 561 p.
FAHMY ABDOU, A., Le consentement de la victime, Parijs, Librairi générale de droit et de jurisprudence, 1971, 623 p.
HARDYNS, W., Onderzoeksmethoden, onuitg., 2016-17, 256 p.
KENNES, L., Alleen ja telt: hoe seksueel geweld stoppen?, Antwerpen, Polis, 2018, 253 p.
MARTYN, G. en OPSOMMER, R., Geschiedenis van de politiek en van het publiekrecht, Brugge, Die Keure, 2008, x + 352 p.
MASSET, A., GENEVIEVE, C., CORNEILLE, S., DE DECKER, S., GAZAN, F., LOUWETTE, S., VERMEULEN, G. en WATTIER, I., La poursuite et le traitement des auteurs d’infractions à caractère sexual, Bruges, La Charte, 2009, 205 p.
NYPELS, J. S. G., Législation criminelle de la Belgique, ou Commentaire et complément du code pénal belge, III, Brussel, Bruylant-Christophe, 1867, 856 p.
STEVENS, L., Strafrecht en seksualiteit, Antwerpen, Intersentia, 2002, xxv + 601 p.
VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Boek 1 Strafrecht, Antwerpen-Apeldoorn, Maklu, 2014, xxxi + 560 p.

Bijdragen in verzamelwerken
AENDENBOOM, I., “De strijd tegen de mensenhandel met het oog op economische uitbuiting. Van blanke slavinnen naar "moderne" slaven” in X, Migratie- en migrantenrecht - Deel 15 (Ontwikkelingen in het Europees, Belgisch en Vlaams arbeidsmigratierecht), Brugge, die Keure, 2014, 235-260.
CAUFFMAN, C., “De gekwalificeerde benadeling” in DIRIX E., VAN OEVELEN A., Bijzondere overeenkomsten: Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl., 53-74.
DE BECKER, B., DE TAVERNIER, P., JESPERS, H., LIEVENS, J.,MINNAERT, M., SENAEVE, P., TREMMERY, J., VALCKENBORGH, A., VAN PASSEL, M. en VERSLUYS, L., “Aanranding van de eerbaarheid en verkrachting” in X, Recente ontwikkelingen en topics van Familierecht, Gent, Larcier, 2009, 270-292.
DELBROUCK, I., “Aanranding van de eerbaarheid” in BEKE, G., BERKMOES H. en BERBUTO, S. et al., Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, Mechelen, Kluwer, losbl., A20/1-A20/19.
DELBROUCK, I., “Verkrachting” in BEKE, G., BERKMOES H., en BERBUTO, S. et al., Postal Memorialis. Lexicon strafrecht, strafvordering en bijzondere wetten, Mechelen, Kluwer, losbl., V130/01-V130/42.
DELBROUCK, I., “Voyeurisme”, Postal Memorialis 2016, V225/1-V225/11.
MARLIER, G., en SPRIET, B., “Aanranding van de eerbaarheid en verkrachting in het begin van de 21ste eeuw (2000-2012)” in VERBRUGGEN, F., SPRIET, B., VERSTRAETEN R., (eds.), Themis 79 Straf- en strafprocesrecht, Brugge, die Keure, 2013, 81-154.
PASCOAL, R., “Are men victims of THB considered vulnerable? The study case of labour exploitation of Romanian men in agriculture.” in BACIU, E.-L. en TOMITA, M. A., Proceedings – SIEO: social inclusion and equal opportunities, Bologna, Filodiritto Publisher, 2016, 179-186.
SPRIET, B., “(Lichaams)grens aan verkrachting van Antwerpse vrijspraak tot nieuwe wetgeving?” in DERUYCK, F., GOETHALS, E., HUYBRECHTS, L., LECLERCQ, J.-F., ROZIE, J., ROZIE, M., TRAEST, P., VERSTRAETEN, R., (eds.), Amicus Curiae. Liber amicorum Marc De Swaef, Antwerpen, Intersentia, 2013, 317-334.
TACK S., en VANSWEEVELT, T., “Het recht op gezondheidstoestandinformatie en geïnformeerde toestemming” in DEWALLENS, F. en VANSWEEVELT, T., Handboek gezondheidsrecht Volume II, Mortsel, Intersentia, 2014, 355-462.
VENY, L., “Patients Rights: the Right to Give Informed Consent to Medical Treatments from European and Belgian Perspectives” in X, Health Law, Boekarest, Pro Universitaria, 2018, 348-367.
WATTIER, I., “Les infractions d'attentat à la pudeur et de viol. Etat du droit positif et questions métapositives” in X, La poursuite et le traitement des auteurs d’infractions à caractère sexual, Bruges, La Charte, 2009,17-73.

Bijdragen in tijdschriften
AL TAMIMI, Y., “The Protection of Vulnerable Groups and Individuals by the European Court of Human Rights”, European Journal of Human Rights 2016/5, 561-583.
ARNOU, L., “Toestemming tot seksueel contact is onvoorwaardelijk en alomvattend”, Juristenkrant 1999, afl. 8, 4.
BALTHAZAR, T., en TACK, S., “Patiëntenrechten - Informed consent in de zorgsector: recente evoluties”, CABG 2007/5, 1-100.
BOECKXSTAENS, J., en SPRIET, B., “Het nieuwe misdrijf van voyeurisme en een aanpassing van het misdrijf van aanranding van de eerbaarheid en van verkrachting”, T. Strafr. 2016/03, 207-223.
BRODSKY, A., “’Rape-adjacent’: imagining legal responses to nonconsensual condom removal”, Columbia Journal of Gender and Law 2017, 32.2, 183-209.
COLETTE, M., “Aanranding van de eerbaarheid en seksuele integriteit” (noot onder Cass. 24 mei 2011), TJK 2012/2, 149-159.
DE CORTE, T., “‘Voor de overlevenden’ Ervaringen en beproevingen van slachtoffers van seksueel misbruik in de Katholieke Kerk”, Panopticon 2012, nr. 33, 24-42.
DE HERT, P. en KETELS, B., “Seksleven Assange als excuus voor overlevering: zo leak als een zeef?”, Juristenkrant 2011, afl. 221, 13.
DE NAUW, A., “Overzicht rechtspraak bijzonder strafrecht 1998-1999: Aanranding van de eerbaarheid en verkrachting”, T. Strafr. 2000, 89-99.
DELBROUCK, I., “Aanranding van de eerbaarheid – Het misdrijf” in X, Comm.Straf., Mechelen, Kluwer, losbl., 17-50.
DELBROUCK, I., “Noot: voyeurisme nader bekeken” (noot onder Corr. Tongeren 24 november 2012), Limb.Rechtsl. 2012, 147-150.
DIERICKX , A., “Borderliner duidelijk onbekwaam om toe te stemmen met seks?” (noot onder Antwerpen 29 juni 2004), NC 2007, 64-73.
DIERICKX, A., “De seksuele penetratie en de geldige toestemming in het licht van het misdrijf verkrachting” (noot onder Cass. 17 oktober 2007), NC 2010, 80-84.
DIERICKX, A., “Hoe ver reikt de bescherming van de strafbepalingen van aanranding van de eerbaarheid en verkrachting?”, NC 2006, 95-108.
DIERICKX, A., “Noopt nieuwe seksuele criminaliteit tot nieuwe seksuele misdrijven?”, NC 2017, 207-239.
GRAUPNER, H., “Sexual Consent: The Criminal Law in Europe and Overseas”, Archives of Sexual Behavior 2000, Vol. 29, No. 5, 415-461.
KETELS, B., “De beperkte draagwijdte en het herroepelijk karakter van seksuele toestemming” (noot onder Cass. 17 oktober 2007), RW 2008-09, afl. 14, 570-573.
KETELS, B., “De strafrechtelijke context van risicovol seksueel gedrag”, T. Strafr. 2008, nr. 5, 354-374.
KETELS, B. en VERMEULEN, G., “Grondwettelijk Hof verfijnt onderscheid leeftijdsgrens verkrachting en aanranding”, De Juristenkrant 2010, 4-5.
KETELS, B., “Onveilige boemboem zonder blabla levert verkrachting en schuldig verzuim op”, Juristenkrant 2019, afl. 385, 5.
KETELS, B., “Volstaat de afwezigheid van toestemming voor aanranding van de eerbaarheid met geweld of bedreiging?” (noot onder Cass. 24 mei 2011), NC 2012, 60-68.
LANGBEEN, L., “Geweld en bedreigingen in art. 373 Sw.”, RW 1954-1955, 1281-1290.
MASSET, A., Viol entre époux - Sodomie-Sida. Quelques réflexions de droit pénal à propos de l'intégrité sexuelle, JT 1989, 17-24
MELIS, B., “Kan men na de toestemming nog van verkrachting spreken? Eens ja, altijd ja?!” (noot onder Corr. Antwerpen 28 maart 2003), RABG 2005, 1536-1538.
MERCKX, D., “Verkrachting – De verzwarende omstandigheden”, X, Comm.Straf., Mechelen, Kluwer, losbl., 159-191;
MERCKX, D., “Verkrachting – het misdrijf” in X, Comm.Straf., Mechelen, Kluwer, losbl., 67-126.
PITAGORA, D., “Consent vs. Coercion: BDSM Interactions Highlight a Fine but Immutable Line”, The New School Psychology Bulletin 2013, vol. 10/1, 27-36.
STEVENS, L., “Europese rechtspraak rechten van de mens in kort bestek: EHRM 4 december 2003”, RW 2004-05, afl. 31, 1235-1237.
STEVENS, L., “Kijken mag, aankomen niet?”, RW 2014-15, nr. 39, 1522.
STEVENS, L. “Vrijen in het ouderlijk huis” (noot onder Corr. Kortrijk 28 maart 2006), TJK 2006, nr. 2006/5, 389-391.
VANDENBERGHE, M., “De Raad voor Vreemdelingenbetwistingen en de al dan niet toekenning van de vluchtelingenstatus aan kwetsbare asielzoekers met een gendergerelateerde asielclaim”, T. Vreemd. 2016, afl. 3, 326-351.
VANDROMME, S., “Geen probleem met verschil in leeftijdsgrens verkrachting en aanranding”, De Juristenkrant 2009, 5.
VANDROMME, S., “Stealthing is verkrachting”, Juristenkrant 2017, afl. 349, 16.
VANDROMME, S., “Voyeurisme”, Juristenkrant 2015, 16.
VANDROMME, S., “Zijn het stiekem filmen van seksuele betrekkingen en andere vormen van voyeurisme strafbaar als aanranding van de eerbaarheid?”, T.Strafr. 2014/6, 364-370.
VANWALLEGHEM, P., “Cassatie zet seksuele bescherming van min-16-jarigen centraal”, De Juristenkrant 2015, 2.
VERBRUGGEN, F., “noot: Gebrek aan toestemming als constitutief bestanddeel bij verkrachting van een mentaal gehandicapte minderjarige”, AJT 1995-96, 472-476.

Online bronnen
HEYLEN, K., Voyeurisme blijkt moeilijk te bestraffen, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2015/04/09/voyeurisme_blijktmoeilijktebest… (consultatie 23 april 2019).
KULDOVA, T. en PFALLER, R., Explicit consent! Swedish seks bill and pseudo-politics of awareness raising, http://www.injustice-film.com/2018/01/04/explicit-consent-swedish-sex-b…. (consultatie 4 april 2018).
https://www.vandale.nl/zoeken/zoeken.do (consultatie 25 oktober 2018).
NEYT, G., HoGent over voyeurisme onder de douche: “Wij hebben geen idee over hoeveel beelden het gaat, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20180311_03402345 (consultatie 23 april 2019).
SELTZER, L. F., Trauma and the Freeze Response: Good, Bad, or Both?, https://www.psychologytoday.com/us/blog/evolution-the-self/201507/traum… (consultatie 23 maart 2019).
X, Castration of Odin: On the New Sexual-Consent Law in Sweden, https://culturalanalysis.net/2017/12/22/castration-odin-new-sexual-cons… (consultatie 4 april 2018).
X, Dark number, https://nl.wikipedia.org/wiki/Dark_number (consultatie 13 oktober 2018).
X, Date rape drug, https://en.wikipedia.org/wiki/Date_rape_drug (consultatie 12 april 2019).
X, Disease, https://en.wikipedia.org/wiki/Disease (consultatie 15 april 2019).
X, DSM 5, https://www.dsm5online.nl/
X, Gezag, https://nl.wikipedia.org/wiki/Gezag (consultatie 17 april 2019).
X, MeToo (hashtag), https://nl.wikipedia.org/wiki/MeToo_(hashtag) (consultatie 15 februari 2018).
X, The Americans with Disabilities Act of 1990, https://en.wikipedia.org/wiki/Disability#The_Americans_with_Disabilitie… (consultatie 15 april 2019).
X, US military reports major spike in sex assaults, https://www.bbc.com/news/world-us-canada-48125906?ocid=socialflow_faceb… (consultatie 3 mei 2019).
X, Vandale, https://www.vandale.be/
X, Ziekte, https://nl.wikipedia.org/wiki/Ziekte#Beschrijving (consultatie 15 april 2019).
X, Zweden past zedenwet aan: Seks voortaan alleen met uitdrukkelijke toestemming, https://joop.bnnvara.nl/nieuws/zweden-past-zedenwet-aan-seks-voortaan-a… (consultatie 4 april 2018).

Universiteit of Hogeschool
Master in de rechten
Publicatiejaar
2019
Promotor(en)
Gert Vermeulen
Kernwoorden
Share this on: