Het opleiden van ecologische zoekhondenteams: hinderpalen en succesfactoren
Honden inzetten voor natuurbehoud
Wanneer men denkt aan natuurbehoud, denkt men niet automatisch aan honden. Toch kunnen honden een voordeel bieden bij wereldwijd natuurbehoud. Behoud en beheer van zeldzame dier- en plantensoorten vereisen constante monitoring. Voor de meeste soorten zijn daar al lang eenvoudige technieken voor gekend, bij soorten met een verborgen levenswijze is dat echter niet zo evident. Ecologische zoekhonden zijn door hun uitstekend olfactorisch vermogen en leergierigheid een snelle, betrouwbare en niet-invasieve oplossing voor het monitoren van deze soorten.
Sinds de terreuraanslagen in Zaventem zijn de explosievenhonden niet meer weg te denken uit onze maatschappij. Vandaag de dag spelen veel honden een actieve rol in onze maatschappij als detectiehonden. Door hun olfactorische scherpte worden honden ingezet om verschillende soorten stoffen te lokaliseren, dit kan gaan van drugs en explosieven tot de geur van mensen.
Ecologische zoekhonden
Sinds enkele jaren is er ook vanuit natuurbehoud interesse om honden in te zetten, de ecologische zoekhonden. Dit zijn honden die getraind zijn om biologische doelgeuren van bepaalde soorten te lokaliseren en te onderscheiden in een natuurlijke omgeving. Ecologische zoekhonden kunnen getraind worden voor detectie van levende dieren, karkasdetectie, detectie van scats, uitwerpselen, en andere biologische materialen.
Ecologische zoekhonden bieden biologen een krachtig hulpmiddel bij het vinden, verzamelen en documenteren van levende dieren of biologische monsters in het wild. De honden kunnen makkelijker grotere gebieden uitkammen, hebben een hogere detectiesnelheid en vinden vaak meer doelgeuren dan wanneer het gebied wordt uitgekamd door mensen. Dit alles zorgt ervoor dat de honden de doelsoorten efficiënter kunnen opsporen dan dat biologen dat kunnen met de traditionele methodes, zoals livetrapping. Hierdoor leveren ze dus een belangrijke bijdrage aan het behoud van veel bedreigde soorten.
Opstart in Vlaanderen
In Vlaanderen staat het Instituut voor Natuur- en bosonderzoek (INBO) in voor de uitwerking en opvolging van monitoring van zeldzame en bedreigde soorten. In 2014 kwam Arno Thomaes, wetenschapper van het INBO, voor het eerst in aanraking met het concept van ecologische zoekhonden op een congres in Italië. Dit sprak hem direct aan en hij bracht het idee mee naar België. In 2015 werd er een pilootproject opgestart op twee soorten, de otter en het vliegend hert. Uit de onderzoeken bleek dat honden in staat waren om de geur te onderscheiden van andere afleidingsgeuren in gecontroleerde omstandigheden. De overstap naar de praktijk, zijnde de natuurlijke leefomgeving van de soort, bleek echter niet zo evident.
In 2018 schreef het INBO een nieuw project uit om enkele honden op te leiden op zeven soorten die ze moeilijk konden monitoren door hun verbogen levensstijl. In dit project werkte het INBO met vrijwilligers en hun honden. Via een openbare aanbesteding werd Ellen Van Krunkselven (vzw Teamsters) aangesteld om de vrijwilligers en hun honden op te leiden. Een bachelorproef, gekoppeld aan dit project, onderzocht welke problemen opduiken bij de overstap van zoeken in gecontroleerde omstandigheden naar zoeken in reële omstandigheden.
Het doel was dat de honden de doelgeur konden herkennen, lokaliseren en via een aangeleerde melding aanduiden. Het aanleren van de geuren werd gedaan door te werken met positieve bekrachtiging, met behulp van een clicker en snoep. Eens de honden de geur correct konden aanduiden op een line-up van verschillende geuren, startte het oefenen op vrij zoeken in gecontroleerde omstandigheden. Wanneer de hond dit volledig beheerst, kan de overstap naar de realiteit gebeuren. Het moeilijke bij deze stap is dat er geen geurstaal meer verstopt wordt maar dat de hond naar de doelgeur zoekt, zoals die zich in de natuur bevindt. Zowel de hond als de geleider weten nu niet of de doelsoort aanwezig is en waar die zich bevindt.
Veelbelovend resultaat
Uit het onderzoek blijkt dat het mogelijk is om honden op te leiden op biologische geuren aangezien alle honden hun doelsoort konden vinden en aanduiden in gecontroleerde omstandigheden. De overstap naar zoeken in reële omstandigheden bracht wel verschillende moeilijkheden met zich mee. Deze moeilijkheden hielden verband met het zoekgebied, de levenswijze van de soort en de ervaring van hond en geleider.
Door te werken met vrijwilligers wordt er een bepaald publiek aangetrokken dat zeer gemotiveerd is. Voor velen is het een ideale manier om met hun hond bezig te zijn en daarnaast nog iets bij te leren. Alle vrijwilligers gaven aan het project zeer positief te hebben ervaren.
“Het is echt de passie van de mensen dat spreekt en we zijn daar niet om de beste te zijn. We willen gewoon samen met onze honden bezig zijn, dat goed doen en het project laten slagen. Het is ook een goede mix tussen mensen die daar al een beetje ervaring mee hadden, mensen met ervaring op ander gebied met honden en mensen die nog minder ervaring hebben. Je merkt toch wel dat iedereen elkaar veel steun geeft.” (Vrijwilliger)
Adriaens, T., Devisscher, S., Louette, G. (2013). Risk analysis of American bullfrog Lithobates catesbeianus (Shaw). Risk analysis report of non-native organisms in Belgium. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2013 (INBO.R.2013.41). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
Agentschap voor Natuur en Bos (2017) Soortenbeschermingsprogramma Hazelmuis Geraadpleegd op 10 december 2018 via https://www.natuurenbos.be/sites/default/files/inserted-files/sbp-hazel….
Agentschap voor Natuur en Bos (s.d.1). Rode lijsten. Geraadpleegd op 17 januari 2019 via https://www.natuurenbos.be/rodelijsten
Agentschap voor Natuur en Bos (s.d.2) Soortenbeschermingsprogramma’s. Geraadpleegd op 17 januari 2019 via https://www.natuurenbos.be/SBP
Agentschap voor Natuur en Bos. (2015) Soortenbeschermingsprogramma Europese Hamster. Geraadpleegd op 10 december 2018 via https://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/soortenbeschermingsprog….
Alletra (2009). Otterflyer: Sporen en kenmerken, Niewold Wildlife Infocentre/Alettra. Geraadpleegd op 20/12/2018 via http://www.zoogdierenwerkgroep.be/ottercampagne/publicaties/Sporen%20en….
Arandjelovic, M., Bergl., R.A., Ikfuingei., R., Jameson. C., Parker. M., Vigilant. L. (2015). Detection dog efficacy for collecting faecal samples from the critically endangered Cross River gorilla (Gorilla gorilla diehli) for genetic censusing. Royal Society Open Science, 2, 140423.
Arnett E.B. (2006). A preliminary evaluation on the use of dogs to recover bat fatalities at wind energy facilities. Wildlife Society Bulletin 34(5), 1440–5.
Beckmann, J.P. (2006). Carnivore conservation and search dogs: the value of a novel, noninvasive technique in the Greater Yellowstone ecosystem. In Greater Yellowstone Public Lands: A Century of Discovery: Hard Lessons and Bright Prospects (Wondrak-Biel, A., Ed.) Proceedings of 8th Biennial Scientifi Conference on Greater Yellowstone Ecosystem, Yellowstone National Park, Wyoming, 28–34
Beebe, S.C., Howell, T.J., Bennett, P.C. (2016). Using Scent Detection Dogs in Conservation Settings: A Review of Scientific Literature Regarding Their Selection. Frontiers in Veterinary Science, 3(96).
Braet, L. (2019, 13 maart). Opgeleide vrijwilliger in het project, mondeling interview.
Brasseur, L. (2019, 20 maart). Opgeleide vrijwilliger in het project, mondeling interview.
Brooks, S.E., OI, F.M., Koehler, P.G. (2003). Ability of Canine Termite Detectors to Locate Live Termites and Discriminate Them from Non-Termite Material. Journal of Economic Entomology, 96(4), 1259-1266.
Browne, C., Stafford, K., Fordham, R. (2006). The use of scent-detection dogs. Irish Veterinary Journal, 59(2), 97-104.
Cablk, M.E. and Heaton, J.S. (2006). Accuracy and reliability of dogs in surveying for desert tortoise (Gopherus agassizii). Ecological Applications, 16, 1926–1935
Carpaneto, G.M., Campanaro, A., Hardersen, S., Audisio, P., Bologna, M.A., Roversi, P.F., Sabbatini Peverieri, G., Mason, F. (2017). The LIFE Project “Monitoring of insects with public participation” (MIPP): aims, methods and conclusions. Nature Conservation 20, 1–35.
Christiaens, B., Verwaerde, J. (1998). Verspreiding van de Hamster (Cricetus cricetus) in Vlaanderen. De Wielewaal, Natuurverening VZW.
Concha, A., Mills, D.S., Feugier, A., Zulch, H., Guest, C., Harris, R., Pike, T.W. (2017). Using Sniffing Behaviour to Differentiate True Negative from False Negative Responses in Trained Scent-Detection Dogs. Chem. Senses, 39, 749-754.
Conservation K9 Consultancy (s.d.). Wildlife Detection. Geraadpleegd op 12/02/2019 via http://www.conservationk9consultancy.com/service/wildlife-detection/.
Cooper, R., Wang, C., Singh, N. (2014). Accuracy of Trained Canines for Detecting Bed Bugs (Hemiptera: Cimicidae). Journal of Economic Entomology, 107 (6), 2171-2181.
Cristescu, R.H., Foley, E., Markula, A., Jackson, G., Jones, D., Frère, C. (2015). Accuracy and efficiency of detection
dogs: a powerful new tool for koala conservation and management. Scientific Reports, 5, 8349.
David, J. (2019, 11 maart). Opgeleide vrijwilliger in het project, mondeling interview.
Davidson G.A., Clark, D.A., Johnson, B.K., Waits, L.P., Adams, J.R. (2014). Estimating cougar densities in northeast Oregon using conservation detection dogs. Journal of Wildlife Management, 78(6).
De Pape, C. (2019, 13 maart). Opgeleide vrijwilliger in het project, mondeling interview.
Devisscher, S., Adriaens, T., De Vocht, A., Descamps, S., Hoogewijs, M., Jooris, R., van Delft, J., Louette, G. (2012). Beheer van de stierkikker in Vlaanderen en Nederland. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2012 (52). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
Devisscher, S., Adriaens, T., Jooris, R., Louette, G., Casaer, J. (2013). Opvolging van Amerikaanse stierkikker Lithobates catesbeianus in de provincie Antwerpen - Onderzoeksopdracht in het kader van post-Invexo Actieplan stierkikker. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2013 (711500). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
Duggan, J.M., Heske, E.J., Schooley, R.L., Hurt, A., Whitelaw, A. (2011). Comparing Detection Dog and Livetrapping Surveys for a Cryptic Rodent. The Journal of Wilfdlife Management, 75(5), 1209-1217.
Duvivier, M. (2019, 13 maart). Opgeleide vrijwilliger in het project, mondeling interview.
Ecopedia (s.d.) Het Soortenbesluit. Geraadpleegd op 17 januari 2019 via https://www.ecopedia.be/pagina/het-soortenbesluit
Everaert, J. (2017). Windturbines en vleermuizen: naar een betere bescherming. Vleermuizen in de wind, 60-69.
FOD Volksgezondheid, (sd)., Vogel- en Habitatrichtlijn. Geraadpleegd op 17 januari 2019 via https://www.health.belgium.be/nl/vogel-en-habitatrichtlijn.
Foppen, R., Verheggen, L., Verbeylen, G. (2008). Case: De Hazelmuis, een kwestie van overleven op de grens. De Levende natuur, 109 (3), 86-88.
Franssens, G. (2019, 12 maart). Opgeleide vrijwilliger in het project, mondeling interview.
Furton, K.G., Myers, L.J. (2001). The scientific foundation and efficacy of the use of canines as
chemical detectors for explosives. Talanta, 54, 487-500
Furton, K.G., Myers, L.J. (2001). The scientific foundation and efficacy of the use of canines as
chemical detectors for explosives. Talanta, 54, 487-500.
Gazit, I., Terkel, J. (2003a). Domination of olfaction over vision in explosives detection by dogs.
Applied Animal Behaviour Science, 82, 65-73.
Gazit, I., Terkel, J. (2003b). Explosive detection by sniffer dogs following strenuous pshyical activity.
Applied Animal Behaviour, 81, 149-161.
Göth, A., McLean, I.G., Trevelyan, J. (2003). How do dogs detect landmines? Mine Detection Dogs, 18, 195-208.
Harrison, R.L. (2006). A comparison of survey methods for detecting bobcats. Wildlife SocietyBulletin, 34, 548–552
Heaton, J.S., Cablk, M.E., Nussaer, K.E., Esque, T.C., Medica, P.A., Sagebiel, J.C., Francis, S.S. (2008). Comparison of effects of human versus wildlife-detector dogs. The Southwestern Naturalist, 53(4), 472-479.
Hoummady, S., Péron, F., Grandjean, D., Cléro, D., Bernard, B., Titeux, E., Dequilbet, L., Gilbert, C. (2016). Relationships between personality of human-dog dyads and performances in working tasks. Applied Animal Behaviour, 177, 42-51.
Hurt, A., Smith, D.A. (2009). Conservation Dogs Canine Ergonomics. In W.S. Helton (Ed.) The Science of Working Dogs (pp 175-194). Boca Raton: CRC Press.
INBO (2015). ‘Operation Snow Tiger’ in Sinaai beëindigd. Marternieuws, 17. Geraadpleegd op 11/12/2018 via https://www.inbo.be/nl/operation-snow-tiger-sinaai-beeindigd-marternieu….
INBO (s.d.). Oppervlakte Natura 2000-gebied. Geraadpleegd op 17 januari 2019 via https://www.inbo.be/nl/natuurindicator/oppervlakte-natura-2000-gebied.
Jamieson, L.T.J., Baxter, G.S., Murray, P.J. (2018a). Who’s a Good Handler? Important Skills and Personality Profiles of Wildlife Detection Dog Handlers. Animals, 8, 222.
Jamieson, L.T.J., Baxter, G.S., Murray, P.J. (2018b). You Are Not My Handler! Impact of Changing Handlers on Dogs’ Behaviours and Detection Performance. Animals, 8, 176.
Jansman, H. (2011). Spraints otter. Zoogdier, 22(1), 27.
Jezierski, T., Walczak, M., Gorecka, A. (2008). Information-seeking behaviour of sniffer dogs during
match-to-sample training in the scent lineup. Polisch Psychological Bulletin, 39(2), 71-80.
Johnen, D., Heuwieser, W., Fisher-Tenhagen, C. (2017). An approach to identify bias in scent
detection dog testing. Applied Animal Behaviour Science, 189, 1-12.
Jooris, R. (2002). Palmt de Stierkikker uit Noord-Amerika ook Vlaanderen in? Een stand van zaken. Natuur.Focus, 1(1), 13-15.
Jooris, R. (2005). De Stierkikker in Vlaanderen: Nieuwe inzichten in de verspreiding, foerageergedrag en ontwikkeling, Natuur.Focus, 4(4), 121-127.
Keizer, P.J. (2008). Echte Pruikzwam (Hericium erinaceus). De Soorten van het leefgebiedenbeleid. Geraadpleegd op 7/12/2018 via https://www.eisnederland.nl/DesktopModules/Bring2mind/DMX/Download.aspx… download &entryid =302&language=nl-NL&PortalId=4&TabId=563
Klees, D. (2007). Dommelen onze slaapmuizen in? Zoogdier, 18(4), 3-5.
Koskinen, A., Bachour, A., Vaarno, J., Koskinen, H., Rantanen, S., Back, L., Klockars, T. (2018). A detection dog for obstructive sleep apnea. Sleep and Breathing, 1-5.
Lefebvre, D., Diederich, C., Delcourt, M., Girffroy, J-M. (2007). The quality of the relation between handler and military dogs influences efficiency and welfare of dogs. Applied Animal Behaviour Science, 104, 49-60.
Leigh, K.A., Dominick, M. (2015). An assessment of the effects of habitat structure on the scat finding performance of a wildlife detection dog. Methods in Ecology and Evolution, 6, 745-752.
Lewis, V.R., Fouche, C.F., Lemaster, R.L. (1997). Evaluation of dog-assisted searches and electronic odor devices for detecting the western subterranean termite. Forest Products Journal, 47(10), 79-84.
Limpens, H., Huitema, H., Dekker J. (2007). Vleermuizen en windenergie, Analyse van effecten en verplichtingen in het spanningsveld tussen vleermuizen en windenergie, vanuit de ecologische en wettelijke invalshoek. VZZ rapport 2006.50.
Lit, L., Schweitzer, J.B., Oberbauer, A.M. (2011). Handler beliefs affect scent detection dog outcomes. Anim Cogn, 14, 387-394.
Long, R., Donovan, T.M., Mackay, P., Zielinski, W., Buzas, J. (2006). Comparing Scat Detection Dogs, Cameras, and Hair Snares for Surveying Carnivores. The Journal of Wildlife Management, 71(6), 2018-2025.
Long, R.A., Donovan, T.M., MacKay, P., Zielinski, W.J., Buzas, J.S. (2007). Effectivenessof scat detection dogs for detecting forest carnivores. Journal of Wildlife Management, 71, 2007–2017
Louette, G., Devisscher, S., De Vocht, A., Hoogewijs, M., Jooris, R., Adriaens, T. (2012). De Stierkikker in Vlaanderen: Naar een gericht beheer van een invasieve exoot. Natuur.Focus, 11(4), 144-149.
MacKay, P., Smith, D.A., Long, R.A & Parker, M. (2008). Scat detection dogs. In R. A. Long, P. MacKay, W.J. Zielinski & J.C. Ray (Ed.) Noninvasive Survey Methods for Carnivores (pp. 183–222). Washington: Island Press.
Mathews, F., Swindells, M., Goodhead, R., August, T.A., Hardman, P., Linton, D.M. Hosken, D.J. (2013). Effectiveness of search dogs compared with human observers in locating bat carcasses at wind-turbine sites: a blinded randomized trial. Wildlife Society Bulletin 37(1), 34–40.
Meajima, M., Inoue-Murayama, M., Tonosaki, K., Matsuura, N., Kato, S., Saito, Y., et al. (2007). Traits and genotypes may predict the successful training of drug detection dogs. Applied Animal Behaviour Science, 107, 287-298
Meyer, I., Forkman, B. (2014). Dog and owner characteristics affecting the dog-owner relationship. Journal of Veterinary Behavior, 9, 143-150.
Mosconi, F., Campanaro, A., Carpaneto, G.M., Chiari, S., Hardersen, S., Mancini, E., Maurizi, E., Sabatelli, S., Zauli, A., Mason, F., Audisio, P. (2017). Training of a dog for the monitoring of Osmoderma eremita. Nature Conservation, 20, 237-264.
Moser, E., McCulloch, M. (2010) Canine scent detection of human cancers: A review of methods and accuracy. Journal of Veterinary Behavior, 5, 145-52.
Nakash, J., Osem, Y., Kehat, M. (2000). A Suggestion to Use Dogs for Detecting Red Palm Weevil (Rhynchophorus ferrugineus) Infestation in Date Palms in Israel. Phytoparasitica, 28(2), 153-154.
Natuurpunt (s.d.1). Boommarter – Martes Martes. Geraadpleegd op 10/12/2018 via https://waarnemingen.be/soort/info/376.
Natuurpunt (s.d.2). Otter (Lutra lutra). Geraadpleegd op 25/12/2018 via https://www.natuurpunt.be/pagina/otter-0.
Natuurpunt (s.d.3). Pruikzwam. Geraadpleegd op 07/12/2018 via https://waarnemingen.be/soort/stats/14891?tab=&id=&user=0&area=0&year=0…
Ngaio, L., Richards, P. (2016). Using Conservation Detection Dogs to Monitor Environmental Contaminants in Aquatic Sentinel Species and Freshwater Ecosystems: Part I: Ecological Monitoring. Working Dogs for Conservation. E-book.
Nussaer, K.E., Todd, C.D., Heaton, J.S., Cablk, M.E., Drake, K.K., Valentin, C., Yee, J.L., Medica, P.A. (2008). are wildlife detector dogs or people better at finding desert tortoises (gopherus agassizii)? Herpetological Conservation and Biology 3(1), 103-115.
O’Connor, S. Park, K.J., Goulson, D. (2012). Human versus dogs: a comparison of methods for the detection of bumble bee nests. Journal of Apicultural Research, 51(2).
Oldenburg, C., Schoon, A., Heitköning, I. (2016). Wildlife detection dog train ing: A case study on achieving generalization between target odor variations while retaining specificity. Journal of Veterinary Behavior, 13, 34-38.
Paridaens, E. (2019, 5 april). Opgeleide vrijwilliger in het project, vragenlijst via mail.
Paula, J., Costa Leal, M., Silva, M.J., Mascarenhas, R., Costa, H., Mascarenhas, M. (2011). Dogs as a tool to improve bird-strike mortality estimates at wind farms. Journal for Nature Conservation, 19, 202-208.
Pfiester, M. Koehler, P., Pereira, R.M. (2008). Ability of Bed Bug-Detecting Canines to Locate Live Bed Bugs and Viable Bed Bug Eggs. Journal of Economic Entomology, 101 (4), 1389-1396.
Reed, S.E., Bidlack, A.L., Hurt, A., Getz, W.M. (2010). Detection Distance and Environmental Factors in Conservation Detection Dog Surveys. Journal of Wildlife Management, 75(1), 243-251
Reindl-Thompson, S.A., Shivik, J.A., Whitelaw, A., Hurt, A., Higgins, K.F. (2006). Effiacy of scent dogs in detecting black-footed ferrets at a reintroduction site in South Dakota. Wildlife Society Bulletin, 34, 1435–1439.
Reyniers, J. (2017). Boommarters na heroïsche tocht voor het eerst in Klein-Brabant. Geraadpleegd op 11/12/2018 via https://www.natuurpunt.be/nieuws/boommarters-na-hero%C3%AFsche-tocht-vo….
Rolland, R.M., Hamilton, P.K., Kraus, S.D., Davenport, B., Gillett, R.M., Wasser, S.K. (2006) Faecal sampling using detection dogs to study reproduction andhealth in North Atlantic right whales (Eubalaena glacialis). Journal of Cetacaen Research and Management, 8, 121-125.
Rooney, N., Gaines, S., Hiby, E. (2009). A practitioner’s guide to working dog welfare. Journal of Veterinary Behavior, 4, 127-134.
Savidge, J.A., Stanford, J.W., Reed, R.N., Haddock, G.R., Yackel Adams, A.A. (2011). Canine detection of free-ranging brown treesnakes on Guam. New Zealand Journal of Ecology, 35(2), 174-181.
Smith, D.A., Ralls, K., Cypher, B.L., Clark Jr., H.O., Kelly, P.A., Williams, D.F., Maldonado, J.E. (2006b). Relative abundance of endangered San Joaquin kit foxes (Vulpes macrotis mutica) based on scat-detection dog surveys. Southwestern Naturalist, 51, 210–219
Smith, D.A., Ralls, K., Hurt, A., Adams, B., Parker, M., Davenport, B., Smith M.C., Maldonado, J.E. (2003). Detection and accuracy rates of dogs trained to fid scats of San Joaquin kit foxes (Vulpes macrotis mutica). Animal Conservation, 6, 339–346.
Stevenson, D.J., Ravenscroft, K.R., Zappalorti, R., Ravenscroft, M.D., Weigley, S.W., Jenskins, C.L. (2010). Using a Wildlife Detector Dog for Locating Eastern Indigo Snakes (Drymarchon couperi). Herpetological Review, 41(4), 437-442.
Suma, P., La Pergola, A., Longo, S., Soroker, V. (2014). The use of sniffing dogs for the detection of Rhynchophorus ferrugineus. Phytoparasitica, 42, 269-274.
Swinnen, K., Verxayie, D. (2012). Otter vestigt zich in natuurgebied. Geraadpleegd op 25/12/2018 via https://www.natuurpunt.be/nieuws/otter-vestigt-zich-natuurgebied-201206…
Tauzin, P. (2005). Enthology and distribution of the "hermit beetle" in France (Coleoptera, Cetoniidae,Trichiinae, Osmodermitini). Cetoniimania , 131 - 153.
Terpelle, I. (2016) Het gebruik van honden om larven van Lucanus cervus op te sporen. Training van een ecologische zoekhond. Bachelorproef Agro- en biotechnologie Dierenzorg, Odisee, Campus Waas.
The Vincent Wildlife Trust (2011). Prospects for Pine Martens E-zine. Geraadpleegd op 20 januari 2019 via https://www.vwt.org.uk/wp-content/uploads/2015/04/Prospects-for-Pine-Ma….
Thomaes A., Maes D. (2014). Rode-Lijststatus van het Vliegend hert (Lucanus cervus). Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2014 (1549345). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
Thomaes A., Vercayie D., Ledegen, H. (2017). Veldwerkhandleiding Inhaalslag Vliegend hert. Natuurpunt Studie, Mechelen.
Thomaes, A. (2014). Een verkenning van de keverbiodiversiteit in holle bomen in Haspengouw en Land van Herve. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2014 (1539365). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
Thomaes, A. (2019, 13 februari). INBO, Wetenschapper. Via e-mail.
Thomaes, A., (2019, 21 februari). Wetenschapper bij Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek en oprichter van het project, mondeling interview.
Thomaes, A., Beck, O., Crevecoeur, L., Engelbeen, M., Cammaerts, R., Maes, D. (2007) Het Vliegend hert in Vlaanderen en in het Brussels Gewest: Verspreiding en ecologie van een 'bos'soort. Natuur.Focus, 6(3), 76-82.
Thomaes, A., Drumont, A., Crevecoeur, L. & Maes, D. (2015). Rode lijst van de saproxyle bladsprietkevers (Lucanidae, Cetoniidae en Dynastidae) in Vlaanderen. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2015 (INBO.R.2015.7843021). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
Thomaes, A., Vandekerkhove, K. (2004) Ecologie en verspreiding van Vliegend hert in Vlaanderen. Rapport IBW Bb R 2004.015. Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, Geraardsbergen.
Thomaes, A., Vandekerkhove, K. (2004). Ecologie en verspreiding van Vliegend hert in Vlaanderen. Rapport Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer. Geraadpleegd op 25 november 2018 via https://pureportal.inbo.be/portal/files/275753/168035.pdf.
Thongbai, B., Rapior, S., Hyde, K.D., Wittstein, K., Stadler, M. (2015). Hericium erinaceus, an amazing medicinal mushroom. Mycol Progress, 14, 91.
Van Cauteren, D. (2016) De opleiding van een ecologische zoekhond. Bachelorproef Agro- en biotechnologie Dierenzorg, Katholieke Hogeschool Vives, Roeselare.
Van Den Berge, K. (2009a). Boommarter in Vlaanderen extreem zeldzaam: Vlaamse boommarter verder op het spoor. Zoogdier, 20(2), 14-17.
Van Den Berge, K. (2009b). In de kijker: de boommarter. De Bosbode. Geraadpleegd op 11/12/2018 via https://pureportal.inbo.be/portal/files/14057095/VandenBerge_2009_DeBos….
Van Den Berge, K. (2012). Geschiedenis van de otter in Vlaanderen. Zoogdier, 23(4), 18-19.
Van Den Berge, K., Gouwy, I. (2017) Otter plant zich weer voort in Vlaanderen. Geraadpleegd op 25/12/2018 via https://www.natuurpunt.be/nieuws/otter-plant-zich-weer-voort-vlaanderen…
Van Den Berge, K., Gouwy, J., Berlengee, F. & Vansevenant, D. (2015). Onderzoek naar het voorkomen van de boommarter Martes martes in Vlaanderen met behulp van cameravallen. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2015 (INBO.R.2015.11352656). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
Van Den Berge, K., Gouwy, J., Verbelen, D. (2012). Boommarter bezig aan Vlaamse opmars? Geraadpleegd op 11/12/2018 via https://www.natuurpunt.be/nieuws/boommarter-bezig-aan-vlaamse-opmars-20….
Van Ineveld, P. (2017). Medicinale paddenstoelen. Geraadpleegd op 05/12/2018 via https://althera.nl/wp-content/uploads/2017/12/Medicinale-Paddenstoelen_….
Van Krunkelsven, E. (2019, 28 maart). Professionele detectiehonden trainer en trainer van dit project, mondeling interview.
Verbeylen G. & Hens M. (2008). Inventarisatie en monitoring van de Europese hamster (Cricetus cricetus) in Vlaams-Brabant. Rapport Natuur.studie 2008/3, Natuurpunt Studie (Zoogdierenwerkgroep) i.s.m. Natuurpunt Natuurstudiegroep Dijleland, Mechelen, België.
Verbeylen G. (2008). Hazelmuizen in Vlaanderen 2007 - monitoring, verspreidingsonderzoek en sensibilisatie. Rapport Natuur.studie 2008/10, Natuurpunt Studie (Zoogdierenwerkgroep), Mechelen, België.
Verbeylen, G. (2017). 2017: weinig nesten, maar toch veel hazelmuizen. Geraadpleegd op 10/02/2019 via https://www.natuurpunt.be/nieuws/2017-weinig-nesten-maar-toch-veel-haze….
Verbeylen, G. (2018, 25 januari). Natuurpunt, deskundige hazelmuis. Via e-mail.
Vervoort, F. (2019, 24 maart). Opgeleide vrijwilliger in het project, mondeling interview.
Walleyn, R. (2006). Een pruikzwam in bosreservaat Ter Rijst. Bosreservaten Nieuws, 6, 9-10.
Wasser, S.K., Davenport, B., Ramage, E.R., Hunt K.E., Parker, M., Clarke, C., Stenhouse, G. (2004). Scat detection dogs in wildlife research and management: application to grizzly and black bears in the Yellowhead ecosystem, Alberta, Canada. Canadian Journal of Zoology, 82, 475–492.
Waters, J,. O’Conner, S., Park, K, Goulson, D. (2011). Testing a detection dog to locate bumblebee colonies and estimate nest density. Apidologie, Springer Verlag, 2011, 42 (2), 200-205.
Wijnants, M. (2012) Elater ferrugineus L. als indicator van saproxyle kevers in holle bomen. Masterproef Ingenieur in de biowetenschappen Natuur en milieu, Katholieke Hogeschool Kempen, Geel.
Wildlife Detection Dogs (s.d.) Target Spieces Mammals. Geraadpleegd op 12/02/2019 via https://www.wildlifedetectiondogs.org/en/mammals/.
Winkelman J.E., Kistenkas F.H., Epe M.J. (2008). Ecologische en natuurbeschermingsrechtelijke aspecten van windturbines op land. Alterra rapport 1780. Wageningen.
Wuttke, N. (2019). Spürhund Ambra. Geraadpleegd op 12/02/2019 https://www.norawuttke.de/%C3%BCber-mich/sp%C3%BCrhund-ambra/.