De virtuele gevangenis. Controle, normalisering en vrijwillige onderwerping in de digitale samenleving

Stefanie Matthys
Persbericht

Zitten wij gevangen in een virtuele gevangenis?

Veel jongeren, maar ook ouderen, zijn vandaag afhankelijk van hun smartphone. Het gebruik van de verschillende apps is immens populair geworden en dat heeft een grote impact gehad op het dagdagelijkse leven. Het is zelfs zo ver gekomen dat we ons zonder die smartphone naakt of onrustig voelen. Het gevoel iets gemist te hebben of niet bereikbaar te zijn overheerst en beheerst onze levens. Het lijkt erop dat we gevangen zitten in een soort van virtuele wereld. Om de toenemende invloed van digitale media in onze samenleving beter te begrijpen, wil ik gebruik maken van de metafoor ‘de virtuele gevangenis’. De digitale samenleving vergelijken met het gevangeniswezen staat me toe om de nefaste gevolgen, die verbonden zijn met het dagelijkse gebruik van bijvoorbeeld apps op smartphones, aan het licht te brengen. Echter is er nog iets waar mijn aandacht naartoe gaat in dit onderzoek, want hoewel het er op lijkt dat de digitale technologie ons in een greep houdt, houden wij die machtspositie mede in stand door ons er vrijwillig aan te onderwerpen.

De grote opsluiting

Michel Foucault zag in de architecturale vorm van een nieuwe verlichte gevangenis ‘Het panopticon’ eind achttiende eeuw een nieuwe vorm van opsluiten die voor het eerst gevangenen onder controle kon houden zonder het toepassen van fysiek geweld. Deze architecturale vorm maakte het voor bewakers mogelijk toezicht te houden over gevangenen zonder zelf gezien te worden. De gevangenen waren zich bewust van van dit potentiële toezicht en wisten dat ze in principe iedere moment gezien konden worden door de bewakers, alleen wisten ze niet wanneer. Deze eenzijdige transparantie dwong hen tot een zelfdiscipline zich te gedragen. Het fascinerende aan deze analyse is dat Foucault deze manier van toezicht en disciplinering ook terug vond in andere disciplinerende instituten buiten de gevangenismuren zoals scholen, fabrieken en ziekenhuizen. Dat maakte het voor hem mogelijk om over de gedisciplineerde samenleving te spreken als in ‘de grote opsluiting’. Want niet alleen gevangenen, maar ook burgers werden tot zelfdiscipline, en dus gedragsverandering, gedwongen.

Wederzijdse transparantie

Foucaults methodologie volgend heb ik gezocht naar de meest liberale gevangenis van onze tijd, omdat de liberale waarden en normen, zoals autonomie, vandaag het West-Europese denken domineert. Ik kwam terecht bij Halden Fengsel, een gevangenis gelegen in Noorwegen. Deze gevangenis komt omwille van zijn rehabilitatie het dichtst bij die gekoesterde waarden en normen, omdat ze de gevangenen de autonomie over hun leven teruggeven. Het doel van rehabilitatie is zo snel mogelijk de gevangenen herintegreren in de samenleving. Hoewel dit uiteraard een vooruitgang betekent in het gevangeniswezen, wil ik er tegelijk op wijzen dat achter die werking het principe van normalisering (disciplinering) schuilt. Het personeel en heel de architecturale vorm van de gevangenis is (bijna) een exacte kopie van de samenleving buiten de gevangenismuren. En dat versnelt nu net het proces van normalisering, want dit maakt dat gevangenen het gevoel van geïnstitutionaliseerd zijn minder ervaren. De bewakers mengen zich onder de gevangenen en dragen geen munitie. Daardoor ontstaat er een vertrouwensband, want de gevangenen hebben niet langer het gevoel dat ze behandeld worden als criminelen, maar net als personen die het waard zijn om te leven. De bewakers worden niet langer aanschouwd als vijanden, maar als rolmodellen die de gevangenen helpen bij de realisatie van een gelukkig leven buiten de gevangenismuren. Het bijzondere aan deze vertrouwensband is dat gevangenen bewakers zaken toevertrouwen die voorheen niet geweten waren zoals hun gevoelens, gedachten, dromen,.... Dat maakt dat gevangenen zichzelf transparant maken voor de bewakers. Eens de gevangenen transparant zijn geworden, is ook hun gedrag voorspelbaar geworden. Vertrouwen, aanwezig in wederzijdse transparantie, is dan de nieuwe sleutel tot normalisering.

Digitale apparatuur: ‘de virtuele gevangenis’

Die wederzijdse transparante vertrouwensrelaties in het gevangeniswezen vond ik terug in de relaties die mensen met elkaar aangingen op sociale media platforms, zoals Facebook. Ook daar maken we ons transparant voor elkaar door allerlei privézaken te delen. Op die manier onthullen we onze identiteit en worden we voorspelbaar in ons gedrag. Mark Zuckerberg, oprichter van Facebook, wil via zijn platform mensen wereldwijd met elkaar verbinden en dat is mooi. Maar wat er met onze data achter de schermen gebeurt daar wordt bewust over gezwegen. Het problematische is dat Facebook onze data opslaat en het vervolgens gebruikt om ons uit te buiten. Hoe doen zij dat? Onder betaling verkopen ze onze data aan bedrijven, waardoor die bedrijven op hun beurt persoonlijke advertenties naar ons kunnen sturen om er winst uit te halen. Niet alleen ons koopgedrag wordt hierdoor beïnvloed, ook ons stemgedrag kan beïnvloed worden zoals duidelijk werd in het Cambridge Analytica schandaal. Net zoals Foucault kan ik hieruit afleiden dat de normalisering zich niet beperkt tot het gevangeniswezen, maar zich net uitbreidt over de gehele digitale samenleving. Daardoor kan ik over de digitale samenleving spreken als ‘de virtuele gevangenis’.

Conclusie: vrijwillige onderwerping aan een virtuele gevangenis

Hoewel er vandaag al veel wetenschappelijke artikelen bestaan die wijzen op de manipulatieve technieken die schuilen achter de werking van digitale apparatuur, blijven we er toch gretig gebruik van maken. Hoe komt dat? Het menselijke gedrag is stuurbaar en daardoor ook gevoelig voor manipulatie. We zijn dus makkelijk te verleiden. De belangrijkste waarden en normen vandaag zijn vrijheid en autonomie en zolang het systeem of een leider ons het gevoel geeft dat we controle hebben over ons eigen leven en dat in alle vrijheid, gaan wij er ons aan onderwerpen. Facebook zet hier op in want iedereen mag er zijn eigen unieke zelf zijn. Tegelijk impliceert deze transparantie een verlies aan privacy en dus ook aan autonomie, want Facebook heeft controle over wat er gebeurt met onze data. Sinds het Cambridge Analytica schandaal heeft Facebook serieuze klappen gekregen inzake vertrouwen, maar alsnog blijven wij ons openbaren op het web. Dat wijst op een vrijwillige onderwerping. Dat is vreemd, maar het biedt tegelijk een sleutel om te ontsnappen uit de virtuele gevangenis, want deze vrijwillige onderwerping impliceert een keuzevrijheid.   

 

Bibliografie

“Bewakingscamera”. In Wikipedia, 8 mei 2019. https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bewakingscamera&oldid=537844….

“De geschiedenis van de bewakingscamera”. IsGeschiedenis, 5 april 2018. https://isgeschiedenis.nl/reportage/de-geschiedenis-van-de-bewakingscam….

De Vriese, Herbert. “De gevangenis, de kliniek, het mensenpark. Cynisme als een politiek systeem.” Filosofie in bedrijf 1, nr. 17 (2006).

Dean, Trevor. Misdaad in de Middeleeuwen. Amsterdam: Pearson Education Benelux, 2004.

Foucault, Michel. Discipline, toezicht en straf. De geboorte van de gevangenis. Groningen: Historische Uitgeverij, 2018.

———. “Het panoptisme”. In Discipline, toezicht en straf. De geboorte van de gevangenis. Groningen: Historische Uitgeverij, 2018.

“Halden Prison”. In Wikipedia, 4 januari 2019. https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Halden_Prison&oldid=876842587.

Han, Byung-Chul. “De transparante samenleving”. In De vermoeide samenleving. Amsterdam: Gennep, 2013.

“Hervorming van de EU-regels voor gegevensbescherming | Europese Commissie”. Geraadpleegd 21 augustus 2019. https://ec.europa.eu/info/law/law-topic/data-protection/reform_nl?pk_so….

Hillen, Prof. dr. H.F.P., Prof. dr. E.S. Houwaart, en Prof. dr. F.G. Huisman, red. Medische geschiedenis. Ziekte Kennis Dokter en Patiënt Gezondheidszorg en maatschappij. Houten: Bohn stafleu van loghum, 2018.

La Boétie, Étienne de. “Discours de la servitude volontaire”. Vertaald door Charles Teste, 1836. http://www.singulier.eu.

“LOI - WET”. Geraadpleegd 15 augustus 2019. http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&….

McMullen, Jane. “Escape from Dubai: The Mystery of the Missing Princess”, 2018.

Meese, Joachim. “Dataretentie: het Hof van Justitie waakt over onze privacy - VSAdvocaten”. Van Steenbrugge Advocaten (blog), 10 juni 2017. http://vansteenbrugge-advocaten.be/dataretentie-het-hof-van-justitie-wa….

Norweign Correctional Service. “Architecture”. Magazine Halden Fengsel, 2019.

———. “The Principle of Normality”. Magazine Halden Fengsel, 2019.

NWS, VRT. “Wordt u in uw politiezone geobserveerd door camera’s? Ontdek het hier”. vrtnws.be, 07:33+02:00. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/10/11/wordt-u-in-uw-politiezone-geobs….

“Open Graph – Wat, waarom & hoe?!” RIFF, 5 oktober 2012. https://www.riffonline.com/nl/happening/knowledge/open-graph-wat-waarom….

Orwell, George. 1984. Vertaald door Tinke Davids. Amsterdam: Uitgeverij De Arbeiderspers, 2018.

Romele, Alberto, Francesco Gallino, Camilla Emmenegger, en Daniele Gorgone. “Panopticism is not enough: Social Media as Technologies of Voluntary Servitude”. Surveillance & Society 15, nr. 2 (2017): 204–21.

“What is Open Graph - YouTube”. Geraadpleegd 5 augustus 2019. https://www.youtube.com/watch?v=4Q207Z-HkUo.

Universiteit of Hogeschool
Wijsbegeerte
Publicatiejaar
2019
Promotor(en)
Herbert De Vriese
Kernwoorden
Share this on: