Tussen fantasmagorie en het alledaagse: literaire representaties van de middelgrote stad

Lisa Vancauwenberghe
Persbericht

Is Gent een boerendorp of een bruisende stad?

Is Gent een levendige stad of een slaperig provincieplaatsje? Is Utrecht een plaats van innovatie waar de toekomst ontspruit, of eerder een stadje waar gebruiken uit het verleden doorleven? Kan een stad als Münster metropolitaanse gevoelens opwekken, of overheerst een trager en voorspelbaarder levensritme? De antwoorden op deze vragen zijn niet eenvoudig en hangen grotendeels af van wie je het vraagt. Een Parijzenaar zal Gent waarschijnlijk eerder een veredelde dorpskern vinden, terwijl Gent voor een Ardooienaar misschien wel écht een grootstad is.

Met dergelijke vragen en reflecties in het achterhoofd trok ik naar een corpus van hedendaagse stadsliteratuur: welke plaats bekleden middelgrote steden in de literaire verbeelding? En wat kan dit ons leren over de stedelijke beleving in het huidige Europese landschap?

De verscheurdheid van de middelgrote stad

Middelgrote steden zoals Gent of Utrecht lijken gevangen te zitten tussen verschillende imago's. Met bevolkingsaantallen die niet kunnen tippen aan megasteden zoals New York of Londen, worden ze vaak weggezet als provinciestadjes die steeds achter de innovatie blijven aanhollen. Tegelijk worden ze soms ook gezien als gezellige steden met mooie historische centra en een bruisend cultureel leven, maar ook met veilige speelstraten en een warme bakker om de hoek.

In de urban studies ligt de klemtoon grotendeels op wereldsteden zoals Los Angeles of Tokyo. Minder spannende steden zoals Gent of Haarlem krijgen weinig aandacht. De vraag is of dit terecht is. Het landschap van Europa bestaat immers voornamelijk uit een mozaïek van kleine en middelgrote steden, die tevens een woonplaats bieden aan een substantieel deel van de Europese bevolking. Ook in de tak van de literatuurwetenschap die zich bezighoudt met de literaire verbeelding van de stad gaat het leeuwendeel van de aandacht naar de grootsteden. Mijn onderzoek is een poging om deze scheve verhoudingen enigszins recht te trekken.

De middelgrote stad bekleedt bovendien een unieke positie in de hedendaagse samenleving. Door haar 'tweederangspositie' op het internationale toneel, krijgt ze wel te maken met eigentijdse fenomenen zoals globalisering, migratie en de influx van toerisme, maar op een andere manier dan de zogenaamde wereldsteden. Hedendaagse uitdagingen worden geconfronteerd met oudere vormen van stedelijke beleving, waardoor de stadservaring hybride wordt. Grootstadsgevoelens worden gecombineerd met andere modaliteiten, waaronder een stadsgevoel dat herinnert aan de preïndustriële handelsstad met haar koffiehuizen en sterke lokale identiteit, maar ook de plaatsloosheid van globale stromen duikt op.

Literatuur en de stad?

Wat is de meerwaarde van literatuur bij kwesties rondom stedelijkheid, hoor ik u al vragen. De uniciteit van literatuur maakt haar echter tot een uitstekende bondgenoot van de urban studies. In literatuur staat immers de subjectieve beleving centraal en een stad is meer dan een optelsom van haar gebouwen en functies. Ze bestaat ook uit de gevoelens en gedachten van haar inwoners, de omgang met anderen en de publieke ruimte, en de verhalen die door de steegjes dwalen. Die aspecten komen sterker aan bod in literatuur dan in sociaalwetenschappelijk onderzoek. Hoe Charles Dickens Londen of Emile Zola Parijs portretteerde verschilt enorm van historisch of economisch georiënteerde studies. Wel moet steeds in acht worden genomen dat de fictionele stad een constructie is en conclusies trekken over een stad aan de hand van fictie moeilijk is. Het gaat hier voornamelijk om de verbeelding van de stad.

De steden die ik onderzocht liggen verspreid over Europa: Gent en Antwerpen in België, Utrecht en Haarlem in Nederland, Lublin in Polen, Graz in Oostenrijk en Munster in Duitsland. Deze steden waaren het onderwerp van de Citybooks, een project op poten gezet door Vlaams-Nederlands cultureel huis deBuren. Schrijvers zoals bijvoorbeeld Arnon Grünberg of Niña Weijers werden op residentie gestuurd naar een minder voor de hand liggende stad om een kortverhaal te schrijven. Aan de hand van deze korte reisverhalen onderzocht ik de literaire representaties van middelgrote steden.

Kleinzielige stad, aards paradijs of triomf van het alledaagse?

Sommige auteurs leken hun tocht aan te vatten met een rugzak vol droombeelden over het idee van de stad. Een stad moet groot en overweldigend zijn, met hoogbouw en een anonieme massa en het gevoel opwekken dat alles mogelijk is: bright lights, big city! Steden zoals Gent of Lublin schieten in vergelijking schromelijk tekort. Deze auteurs staan ironisch tegenover middelgrote steden en hekelen de 'provinciale' mentaliteit, de honkvastheid en de kleine schaal.

Andere auteurs zijn evenzeer ondergedompeld in een sfeer van droombeelden die hun blik op de stad kleurt, maar dan in de omgekeerde richting. De middelgrote stad bekleedt bij hen de positie van heterotopie: een levendige culturele scène, in combinatie met de nadrukkelijk aanwezige geschiedenis van de stad en een gezapiger stadsritme worden als ideaal gezien. De middelgrote stad lijkt voor hen een plek van authenticiteit in een wereld die door de globalisering steeds holler wordt.

Naast verhalen die gedrenkeld zijn in fantasmagorische beelden van de stad, waar vanuit een normatief idee de beschreven stad ofwel geromantiseerd ofwel gehekeld wordt, zijn er ook vele kortverhalen die een andere inslag kennen. De alledaagsheid van het stedelijke leven komt op de voorgrond. Het perspectief van de stamgast van een volkscafé of een net aangekomen migrant in Antwerpen werpt een nieuwe blik op de middelgrote stad, voorbij een vervlakkend totaalbeeld. Andere kortverhalen zoomen in op de hybride stadservaring van de middelgrote stad. Het stadsbeeld is gelaagd: de inwoners schipperen tussen de universele metropolitaanse moderniteitsbeleving en plaatselijke gebruiken, tussen anonimiteit en betrokkenheid, tussen de globale stromen en lokale identiteit in een wereld die steeds verandert.

Dit onderzoek is enerzijds een pleidooi om de stad anders te benaderen: weg van het klassieke stadsbeeld, meer aandacht voor de complexiteit van de stedelijke ervaring én voor steden die geen wereldsteden zijn. Het merendeel van de Europese bevolking leeft immers niet in een metropool, maar in vormen van stedelijkheid die qua beleving nog lang niet ontgonnen zijn. In de toekomst zal dit alleen nog maar versterkt worden. Daarnaast is dit onderzoek ook een pleidooi voor een evenwaardige wisselwerking tussen urban studies en letterkunde, beide hebben elkaar immers heel wat te bieden.

Bibliografie

Primaire bronnen 
 
Bijnens, Michael. Ik volg je. Citybooks http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/ik-volg-je 
 
Caso, Ángeles. Een liefdeslied voor Gent. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/een-liefdeslied-vo… 
 
Daem, Frederik Willem. Tekens van leven – een louteringsplaatsbeschrijving. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/tekens-van-levenee… 
 
de Wit, Rebekka. Tot het verschil over sterrenstelsels gaat. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/tot-het-verschil-o…  
 
Grünberg, Arnon. Aangifte. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/aangifte 
 
Hemmerechts, Kristien. Haarlem afgeharkt. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/haarlem-afgeharkt 
 
Lenaerts, Simone. Een schijn van tijd. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/een-schijn-van-tijd 
 
Michels, Carmien. Niet lang meer. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/niet-lang-meer 
 
Olyslaegers, Jeroen. Hier begin je opnieuw. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/hier-begin-je-opni… 
 
Scholtz, Brink. The Return. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/de-terugkeer 
 
Stift, Andrea. Ik woon hier niet. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/ik-woonhier-niet 
 
Szabłowski, Witold. Alle poorten van Lublin. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/alle-poorten-van-l… 
 
Verbeke, Annelies. Woonplaats. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/woonplaats 
 
Weijers, Niña. Eclips. Citybooks. http://www.citybooks.eu/nl/steden/citybooks/p/detail/eclips 
 
Secundaire bronnen 
 
Alter, Robert. Imagined Cities: Urban Experience and the Language of the Novel. Yale University Press, 2005.

Andreotti, Alberta, et al. ‘Local and Transnational Everyday Practices in Four European Cities: Are New Barbarians on the Road?’ Mobilities and Neighbourhood Belonging in Cities and Suburbs, Palgrave Macmillan, 2014, pp. 23–41.

Augoyard, Jean-François. Step by Step: Everyday Walks in a French Urban Housing Project. 1979. Translated by David Ames Curtis, University of Minnesota Press, 2007.  

“Austria”. Cities of the World: Vol. 3. Europe and the Mediterranean Middle East, edited by Karen Ellicott, Thomson Gale, 6th edition, 2002, pp.15-29.

Bakker, Jan-Hendrik. Welkom in Megapolis: denken over wonen, stad en toekomst, Atlas, 2008.

Bailey, Iain. ‘Conceptualising the Modernist City’. The Palgrave Handbook of Literature and  the City, edited by Jeremy Tambling, Palgrave Macmillan, 2016, pp. 733–50.

Bell, David and Mark Jayne. “Conceptualizing Small Cities.” Small Cities: Urban Experience  beyond the Metropolis, edited by David Bell and Mark Jayne. Routledge, 2006, pp. 1-18.  

Bentley, Nick. ‘Postmodern Cities’. The Cambridge Companion To The City in Literature,  Cambridge University Press, 2014, pp. 175–87.

Bolton, Tom, and Paul Hildreth. Mid-Sized Cities: Their Role in England’s Economy.  centreforcities, June 2013, http://www.centreforcities.org/publication/midsized-cities/  

Bou, Enric. “Representing Everyday Life”. Arizona Journal of Hispanic Cultural Studies,  vol.19, 2015, pp. 171-181.  

Brooker, Peter. Modernity and Metropolis: Writing, Film and Urban Formations. Palgrave,  2002.

Brown, Alfie. ‘“How Did the Everyday Manage to Become So Interesting?”’ The Palgrave  Handbook of Literature and the City, edited by Jeremy Tambling, Palgrave Macmillan, 2016, pp. 75–85.

Brueckner, Jan K. ‘Urban Sprawl: Diagnosis and Remedies’. International Regional Science  Review, vol. 23, no. 2, Apr. 2000, pp. 160–71.

Castells, Manuel.  
 ‘European Cities, the Informational Society, and the Global Economy’, 1993. The City Reader, edited by Richard T. LeGates and Frederic Stout, 2nd ed., Routledge, 2000, pp. 557–67.

--. The Rise of The Network Society. 2nd ed. (with a new preface), Wiley-Blackwell, 2010.  

Castiglioni, Benedetta, and Viviana Ferrario. ‘Where Does Grandmother Live? An  Experience Through the Landscape of Urban Sprawl in Veneto (Italy)’. Landscape: From Knowledge to Action, edited by Martine Berlan-Darqué et al., Editions Quae, 2008, pp. 67–80.

Chambers, Iain. Popular Culture: The Metropolitan Experience. Methuen, 1986.

Clark, Peter. European Cities and Towns: 400-2000. Oxford University Press, 2009.

Cooke, Philip. ‘Modern Urban Theory in Question’. Transactions of the Institute of British  Geographers, vol. 15, no.3, 1990, pp. 331–43.  

Couch, Chris, et al. ‘Introduction: Definitions, Theories and Methods of Comparative  Analysis’. Urban Sprawl in Europe: Landscapes, Land-Use Change & Policy, edited by Chris Couch et al., Blackwell, 2007.

De Cauter, Lieven. De Capsulaire Beschaving: Over de Stad in Het Tijdperk van Angst. NAi,  2004.

Dehaene, Michiel, et al. ‘De Middelgrote Stad Als Europese Stedelijke Conditie En Strategie  = the Mid-Size City as a European Urban Condition and Strategy’. Medium: Images of the Mid-Size City,  Special Issue of Oase, vol. 89, 2013, pp. 2–9.

Donald, James. ‘This, Here, Now: Imagining the Modern City’. Imagining Cities: Scripts,  Signs, Memory, edited by Sallie Westwood and John Williams, Taylor & Francis, 2003, pp. 179–99.

Eeckhout, Bart. ‘“We Werken Eraan”: Stadsvernieuwing in Antwerpen = “We’re Working  on It”: Urban Renewal in Antwerp’. Medium: Images of the Mid-Size City,  Special Issue of Oase, vol. 89, 2013, pp. 28–29.

Finch, Jason, Lieven Ameel and Markku Salmela. “The Second City in Literary Urban  Studies: Methods, Approaches, key Thematics.” Literary Second Cities, edited by Jason Finch, Lieven Ameel and Markku Salmela. Palgrave, 2017, pp. 3-20.  

Gans, Herbert J. The Urban Villagers: Group and Class in the Life of Italian-Americans. The  Free Press, 1962.

Gold, J. R. “Modern City”. International Encyclopedia of Human Geography, edited by R.  Kitchen and N. J. Thrift, Elsevier Science, 2009, pp. 150–56.

“Germany”. Cities of the World: Vol. 3. Europe and the Mediterranean Middle East, edited by  Karen Ellicott, Thomson Gale, 6th edition, 2002, pp. 187-219.

Hall, Tim, et al. “Introduction”. The SAGE Companion to the City, edited by Tim Hall et al.,  SAGE Publications, 2008, pp. 1–9.

Harvey, David. Rebel Cities: From the Right to the City to the Urban Revolution. Verso, 2012.

Hetherington, Kevin. “Memories of Capitalism: Cities, Phantasmagoria and Arcades”.  International Journal of Urban and Regional Research, vol. 29, no. 1, Mar. 2005, pp. 187-200.

Highmore, Ben. “Introduction: Questioning Everyday Life”. The Everday Life Reader, edited  by Ben Highmore, Routledge, 2002, pp. 1-34.  

Hodos, Jerome I. Second Cities: Globalization and Local Politics in Manchester and  Philadelphia. Temple University Press, 2011.

Karsten, Lia, et al. Stadsmensen: Levenswijze En Woonambities van Stedelijke  Middengroepen. Uitgeverij Het Spinhuis, 2006.

Keunen, Bart. “World Cities and Second Cities: Imagining Growth and Hybridity in Modern  Literature.” Literary Second Cities, edited by Jason Finch, Lieven Ameel and Markku Salmela. Palgrave, 2017, pp. 21-42.  

Keunen, Bart, et al. ‘De stadsroman van Volvet naar Lite’. Spiegel der Letteren, vol. 48, no.  2, Dec. 2006, pp. 247–61.

Kleniewski, Nancy. ‘Introduction: Contemporary Issues in Urban Sociology’. Cities and  Society, edited by Nancy Kleniewski, Blackwell Pub, 2005, pp. 1–13.

Kunzmann, Klaus R. and Michael Wegener. “The Pattern of Urbanization in Western  Europe.” Ekistics, vol. 58, no. 350/351, 1991, pp. 282–291.  

Laermans, Rudi. ‘Stedelijkheid in de veralgemeende moderniteit’. Positiepaper. Centrum  voor Cultuursociologie, KULeuven, 2002.

Lefebvre, Henri.  Critique of Everyday Life. Special ed. London: Verso, 2008. ‘Right To The City’. Writings on Cities, translated by Eleonore Kofman and Elizabeth Lebas, Blackwell Publishers Ltd, 1967, pp. 61–181.

Lucassen, Leo, and Wim Willems. ‘Waarom Mensen in de Stad Willen Wonen: Een  Terugblik’. Waarom Mensen in de Stad Willen Wonen: 1200-2010, edited by Leo Lucassen and Wim Willems, Uitgeverij Bert Bakker, 2009, pp. 259-270. 

Marx, Karl. Capital, Vol I (1867). Marxists.org, 2015. https://www.marxists.org/archive/marx/works/download/pdf/CapitalVolume-…  

McNamara, Kevin. ‘Introduction’. The Cambridge Companion To The City in Literature,  edited by Kevin McNamara, Cambridge University Press, 2014, pp. 1–16.

Moore, Ben. ‘Walter Benjamin and The Arcades Project’. The Palgrave Handbook of  Literature and the City, edited by Jeremy Tambling, Palgrave Macmillan, 2016, pp. 59–74.

Notteboom, Bruno. ‘Orde En Geheugen: De Verbeelding van Gent Rond 1900 = Order and  Memory: Imagining Ghent around 1900’. Medium: Images of the Mid-Size City,  Special Issue of Oase, vol. 89, 2013, pp. 12–27.

Parker, Simon. Urban Theory and the Urban Experience: Encountering the City. Routledge,  2004.

Perec, Georges.  “Approaches to what?”. 1973. The Everday Life Reader, edited by Ben Highmore, Routledge, 2002, pp 176-178.  

--. Tentative d'épuisement d'un lieu parisien. Bourgois, 2008.

Pile, Steve. Real Cities: Modernity, Space and the Phantasmagorias of City Life. Routledge,  2005.

Pleij, Herman, et al. ‘De Verbeelding van de Stad in de Literatuur: Van de Middeleeuwen  Tot Eind Negentiende Eeuw’. Waarom Mensen in de Stad Willen Wonen: 1200-2000, edited by Leo Lucassen and Wim Willems, Uitgeverij Bert Bakker, 2009, pp. 124– 51.

Preston, Peter, and Paul Simpson-Housley. ‘Introduction: Writing the City’. Writing The  City: Eden, Babylon and the New Jerusalem, edited by Peter Preston and Paul Simpson-Housley, Routledge, 1994, pp. 1–14.

Puissant, Sylvette and Claude Lacour. “Mid-Sized French cities and their niche  competitiveness.” Cities, vol. 18, 2011, pp. 433-443.  

Sassen, Saskia. “The Global City: Introducing a Concept”. The Brown Journal of World  Affairs, vol. 11, no. 2, 2005, pp. 27-43.

Savage, Mike, and Alan Warde. ‘Modernity, Post-Modernity and Urban Culture’. Cities and  Society, edited by Nancy Kleniewski, Blackwell Pub, 2005, pp. 72–80.  

Sieverts, Thomas. Cities Without Cities: An interpretation of the zwischenstadt. 1997. Spon Press, 2003.  

Simmel, Georg. “The Metropolis and Mental Life.” 1903. Classic Essays on the Culture of  Cities, edited by Richard Sennett, Meredith, 1969, pp. 47–60.

Spengler, Oswald. “The Soul of the City.” Classic Essays on the Culture of Cities, edited by  Richard Sennett, Meredith, 1969, pp. 61-88.

Tambling, Jeremy. “Prologue: City-Theory and Writing, in Paris and Chicago: Space,  Gender, Ethnicity”. The Palgrave Handbook of Literature and the City, edited by Jeremy Tambling, Palgrave Macmillan, 2016, pp. 1–20.

“The Netherlands”. Cities of the World: Vol. 3. Europe and the Mediterranean Middle East,  edited by Karen Ellicott, Thomson Gale, 6th edition, 2002, pp. 405-421.

Turok, Ivan, and Vlad Mykhnenko. ‘The Trajectories of European Cities, 1960-2005’. Cities,  vol. 24, no. 3, 2007, pp. 165–82.

Tygstrup, Frederik. ‘The Literary City: Between System and Sensation’. Babylon Or New  Jerusalem?: Perceptions of the City in Literature, ed. by Valeria Tinkler-Villani,  Rodopi, 2005, pp. 225–38.

Van der Thüsen, Joachim. ‘The city as metaphor, metonym and symbol.” Babylon Or New  Jerusalem? Perceptions of the City in Literature, edited by Valeria Tinkler-Villani, Rodopi 2005, pp. 1-11.

Webber, Melvin M. ‘The Post-City Age’. 1968. The City Reader, edited by Richard T. LeGates  and Frederic Stout, 2nd ed., Routledge, 2000, pp. 535–39.

Wesselman, Daan. Reflections of/on the city : literature, space, and postmodernity. 2012.  Universiteit Leiden, PhD dissertation. https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/20182  

Wirth, Louis. “Urbanism as a Way of Life”. 1938. Classic Essays on the Culture of Cities,  edited by Richard Sennett, Meredith, 1969, pp. 143–64.

Zukin, Sharon. “Reading The Urban Villagers as a Cultural Document: Ethnicity, Modernity  and Capital.” City and Community, vol. 6, no. 1, 2007, pp. 39-48.  
 
Websites 
 
“Antwerpen”. Population.city http://population.city/belgium/antwerpen/ 
 
“Gent”. Population.city http://population.city/belgium/gent/ 
 
“Geschiedenis van Brugse Poort – Rooigem”. Stad Gent https://stad.gent/brugse-poortrooigem/over-de-wijk/geschiedenis-van-bru…  
 
“Graz”. Population.city http://population.city/austria/graz/ 
 
“Haarlem”. Population.city http://population.city/netherlands/Haarlem/ 
 
“Lublin”. Population.city http://population.city/poland/lublin/ 
 
“Municipalities”. Institut National d’études démographiques (Ined) https://www.ined.fr/en/everything_about_population/data/france/populati…  
 
“Münster”. Population.city http://population.city/germany/muenster/ 
 
“Over Citybooks”. Citybooks http://www.citybooks.eu/nl/over-citybooks “Steden”. Citybooks http://www.citybooks.eu/nl/steden 
 
“Utrecht”. Population.city http://population.city/netherlands/utrecht/ 
 

Universiteit of Hogeschool
Vergelijkende Moderne Letterkunde
Publicatiejaar
2018
Promotor(en)
professor Bart Keunen
Kernwoorden
https://twitter.com/lisacarafa
Share this on: