De Sortes Homericae, een vorm van bibliomantie?
Homerus als waarzegger: de Sortes Homericae
Stelt u zich het volgende voor: een gezellige avond onder vrienden, de nodige hapjes en wellicht ook – maar niet noodzakelijk – alcoholische drankjes, en een niet al te serieus gespreksonderwerp om de avond mee te vullen. Bent u benieuwd naar wat uw toekomst u te bieden heeft? Breng dan vooral uw favoriete boek mee. Stel een vraag, open het boek op een willekeurige pagina, en lees wat de eerste regel op deze bladzijde als antwoord geeft. Gegarandeerd stof tot vermakelijke discussies!
Denkt u hier een nieuwe trend ontdekt te hebben? In dat geval heeft u het mis: ook de oude Grieken (2de-5de eeuw) maakten op hun symposia (drinkgelagen) al gebruik van de bibliomantie of boekenwaarzeggerij. Hiervoor gebruikten ze onder andere een orakelboek met de naam Sortes Homericae (‘Lotsbeschikkingen van Homerus’). Homerus, de auteur van de Ilias en de Odyssee, werd door de Grieken als een goddelijke figuur beschouwd. Het was dan ook niet vreemd dat zijn werken werden geraadpleegd om de toekomst te voorspellen.
De Sortes Homericae in de praktijk
Het gebruik van de Sortes Homericae was wel iets ingewikkelder dan een willekeurig boek openslaan: allereerst moest men in de hemerologie – een soort kalender – nalezen of men het orakelboek op dat moment van de dag wel mocht raadplegen. Vervolgens stelde men een vraag, en werd met deze in het achterhoofd driemaal gedobbeld. De combinatie van de drie geworpen cijfers (die toen nog door Griekse letters werden weergegeven: α=1, β=2, γ=3, δ=4, ε=5, ς=6) zocht men op in een lijst van 216 verzen, die allemaal afkomstig waren uit de Ilias of de Odyssee. Pas daar begon het moeilijkere werk: het interpreteren van het antwoord. Zoals bij de meeste orakels, stonden ook de Sortes Homericae niet bepaald bekend om hun pasklare antwoorden. Het is niet bekend of er ook voor het interpreteren vaste regels waren, maar wellicht was men voldoende op de hoogte van de Ilias en de Odyssee om tenminste naar de oorspronkelijke context te kunnen kijken.
De Sortes Homericae konden natuurlijk niet begrepen worden zonder enige kennis van de homerische werken, te beginnen met de personages die een belangrijke rol speelden. De meeste namen komen u wellicht bekend voor: helden als Achilles, Agamemnon en vooral Odysseus konden het vaakst in verband gebracht worden met de antwoordverzen, wat de goden betreft waren er belangrijke rollen weggelegd voor Zeus, Athena en Apollo. Vaak kwam de onderliggende betekenis van de antwoordverzen ook overeen met het karakter dat in de Ilias en de Odyssee aan deze personages werd toegeschreven: de antwoorden van Odysseus waren net zo dubbelzinnig als de listige held, Achilles uitte vooral dreigende voorspellingen terwijl de oppergod Zeus het vaakst in verband werd gebracht met hoe men zijn lot toch niet zou kunnen ontlopen. Athena, Apollo en Hermes zijn dan weer een heel ander verhaal: deze drie goden hebben ieder hun eigen band met hetzij de bibliomantie, hetzij de Sortes Homericae, waardoor ze als beschermgoden van het orakelboek beschouwd kunnen worden.
Ook keerden bepaalde thema’s in de Sortes Homericae vaak terug, zowel in de homerische context als in die van het orakel. Zo is het opvallend hoe vaak antwoordverzen alludeerden op de nakende dood van Achilles – wat uiteraard als een negatieve voorspelling moest worden opgevat – of de spoedige thuiskomst van Odysseus – wat dan weer een positieve bijklank had.
En was een antwoord echt onduidelijk of niet helemaal naar de zin van de vraagsteller, dan dobbelde men gewoon nog een keer. De bedoeling van de Sortes Homericae schijnt mensen vermaken te zijn geweest, eerder dan geloofwaardige toekomstvoorspellingen te geven.
Telemachus' toekomst: ook de uwe?
Over naar een concreet voorbeeld, dan maar. Ik legde aan de Sortes Homericae de vraag voor die vele mensen zich op een bepaald moment in hun leven stellen: ‘Zal ik binnenkort de liefde vinden?’. Denkend aan deze vraag dobbelde ik de cijfercombinatie 2-3-1 (βγα), wat het volgende antwoord opleverde: ‘om een goede reputatie te krijgen, ook onder het nageslacht’.
Op het eerste zicht heeft dit vers weinig met de liefde te maken, dus kijken we eerst naar de oorspronkelijke context van deze uitspraak in de Odyssee. Daarin spreekt de godin Athena namelijk bemoedigende woorden tot Telemachus, zoon van Odysseus. Tien jaar na het einde van de Trojaanse oorlog is Odysseus nog steeds niet thuisgekomen, en de situatie in zijn thuisland Ithaka wordt steeds erger wanneer vrijers zijn vrouw proberen versieren en zijn bezittingen verspillen. Athena raadt Telemachus aan per boot rond te reizen om informatie te krijgen over zijn vader. Ze voorspelt ook dat hij na zijn thuiskomst de vrijers zal uitroeien, waarna hij een goede reputatie zal krijgen.
Als we deze context al gebruiken om het orakelantwoord te interpreteren, zullen we deze metaforisch en dus niet al te letterlijk moeten opvatten: niemand verwacht immers dat de vraagsteller een boottocht zal gaan maken om vervolgens mannen die zijn moeder het hof maken af te slachten. Hoe we de voorspelling van de Sortes Homericae wel kunnen interpreteren, is als een aanmoediging – van de godin Athena dan nog wel – aan de vraagsteller om uit zijn veilige cocon te komen en zelf op zoek te gaan naar de liefde. Bovendien wordt er ook over nageslacht gesproken, dus met die liefde lijkt het allemaal wel in orde te komen. Ook de goede reputatie doet vermoeden dat hier een mooie toekomst voorspeld wordt.
Dit is maar één van de vele interpretaties die aan dit vers gegeven kunnen worden, mogelijk ziet u er een totaal andere betekenis in. Bijvoorbeeld dat in het oorspronkelijke verhaal het niet Telemachus, maar zijn vader Odysseus zal zijn die na zijn thuiskomst de vrijers zal vermoorden, waardoor de jongen niet de reputatie zal krijgen die hem door Athena beloofd was? Of dat dit antwoord weliswaar over nageslacht spreekt, maar de liefde hier eigenlijk nergens aan bod komt? Ik nodig u graag uit om hierover verder te discussiëren, op een gezellige vriendenavond met lekkere hapjes en de nodige – al dan niet alcoholische – drankjes. En vergeet vooral uw favoriete boek niet.
a) Primaire bronnen
Bijnsdorp, B., ‘De Ilias van Homeros’, <https://benbijnsdorp.nl/homerus_ilias.html> [geraadpleegd op 26 maart 2018].
Bijnsdorp, B., ‘De Odyssee van Homeros’, <https://benbijnsdorp.nl/homeros/homerus_odyssee.html>, [geraadpleegd op 26 maart 2018].
Cary, E., Dio Cassius. Roman History, The Loeb Classical Library 32 (Londen, 1914).
Daniel, R.; Maltomini, F., Supplementum Magicum II (Virginia, 1992).
Evelyn-White, H.G., Hesiod, the Homeric Hymns and Homerica with an English Translation, The Loeb Classical Library 57 (Cambridge, 1914).
Gulick, C.B., The Deipnosophistae of Athenaeus, The Loeb Classical Library 204 (Harvard, 1956).
Keany, J.J.; Lamberton, R., Plutarch. Essay on the Life and Poetry of Homer (Atlanta, 1996).
Kenyon, F., Greek Papyri in the British Museum I (Milaan, 1973).
Maltomini, F., ‘P. Lond. 121 (= PGM VII), 1-121: Homeromanteion’, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 106 (1995) 107-122.
Montevecchi, O., Papyri Bononienses I (Milaan, 1953).
Parsons, P., ‘3831. Homer Oracle’ in The Oxyrhynchus Papyri 56 (Oxford, 1989) 44-48.
Parsons, P.; Grenfell, B.; Hunt, A. et. Al., The Oxyrhynchus Papyri 56 (Oxford, 1989).
Preisendanz, K., ‘Die Homeromantie Pap. Lond. CXXI’, Philologus 72 (1913) 552-556.
Preisendanz, K., Papyri Graecae Magicae II (Leipzig, 1931).
Shackleton Bailey, Valerius Maximus. Memorable Doings and Sayings, The Loeb Classical Library 492 (Cambridge, 2000).
Wesseley, Neue griechische Zauberpapyri (Wenen, 1893).
b) Secundaire bronnen
Addey, C., Divination and Theurgy in Neoplatonism: Oracles of the Gods (Routledge, 2016).
Alvar Nuño, A., ‘Ἀνερρρίφθω κύβος. Ayax y Aquiles tiran los dados’, MHNH: Revista Internacionalde Investigación sobre Magia y Astrología Antiguas 6 (2006) 15-32.
Appianus, Mendelssohn, L., Historia Romana, Bibliotheca scriptorium Graecorum et Romanorum Teubneriana (Leipzig, 1992).
Ball, S., ‘What Exactly is a Dice Oracle?’, Spirituality Today (5 april 2018), <http://spirituality.today/articles/what-exactly-is-a-dice-oracle-by-ste…; [geraadpleegd op 12 april 2018].
Ball, S., Elemental Divination (2018).
Berti, M.; Blackwell, C.; Daniels, M.; Strickland, S.; Vincent-Dobbins, K., ‘Documenting Homeric TextReuse in the Deipnosophistae of Athenaeus of Naucratis’, Bulletin of the Institute of Classical Studies 59/2 (2016) 121-139.
Betz, H., The Greek Magical Papyri in Translation, including the Demotic Spells (Chicago, 1986).
Bouché-Leclercq, A., Histoire de la divination de l’Antiquité (Parijs, 1882).
Britannica Academic, ‘Yijing’, Encyclopaedia Britannica (9 april 2018), < academic-ebcom.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/levels/collegiate/article/Yijing/41854> [geraadpleegd op 19 april 2018].
Clarysse, W., ‘Doe-het-zelforakels. Van Astrampsychus tot Napoleon’ in K. Vandorpe; H. Verreth, Grieken en Romeinen bewegen hemel en aarde (Leuven, 1996) 65-67.
Collins, D., ‘The Magic of Homeric Verses’, Classical Philology 103(3) (2008) 211-236.
Delabatista, D.; van Bork, G.J.; van Gorp, H.; Verkruijsse, P.J.; Vis, G.J., ‘Bibliomantie’, Algemeen Letterkundig Lexicon, 2012-2017, <http://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_02623.php> [geraadpleegd op 7 december 2017].
Dove, J.F., The Iliad of Homer (Londen, 1824).
Facebook, ‘For Reading Addicts’ (8 maart 2018) <https://www.facebook.com/ForReadingAddicts/photos/a.153715111423931.304… 813/1501290703333025/?type=3&theater> [geraadpleegd op 8 maart 2018].
Franke, T., ‘Macrinus’, Brill’s New Pauly (2006) <http://dx.doi.org.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/10.1163/1574-9347_bnp_e7…; [geraadpleegd op 2 februari 2018].
Frankfurter, D., ‘Voices, Books and Dreams: the Diversification of Divination Media in Late Antique Egypt’ in S.I. Johnston; P. Struck, Mantike: Studies in Ancient Divination (Leiden, 2005), 233-254.
Graf, ‘Rolling the Dice for an Answer’ in S.J. Johnston; P. Struck, Mantike: Studies in Ancient Divination (Leiden, 2005) 51-97.
Harraur, C., ‘Dardanus. Founder of the Samothracian Mysteries’, Brill’s New Pauly (2006) <http://dx.doi.org.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/10.1163/1574-9347_bnp_e3…; [geraadpleegd op 8 november 2017].
Johnston, S.I., Ancient Greek Divination (Oxford, 2008).
Karanika, A., ‘Homer the Prophet’ in A. Lardinois; J. Blok; M. Van der Poel, Sacred Words: Orality, Literacy and Religion (Leiden, 2011).
Keany, J.J.; Lamberton, R., Plutarch. Essay on the Life and Poetry of Homer (Atlanta, 1996)
Leutsch, E.L. ; Schneidewin, F.G., Corpus Paroemiographorum Graecorum (Hildesheim, 1965).
Liddell, H.G.; Scott, R., ᾿λυκάβας’, The Online Liddell-Scott-Jones Greek-English Lexicon (1940), <http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0… ka%2Fbas> [geraadpleegd op 8 maart 2018].
Livingston, R., ‘Bibliomancy Oracle’, Tumblr (2012), <http://bibliomancyoracle.tumblr.com/> [geraadpleegd op 12 april 2018].
Loane, H., ‘The Sortes Vergilianae’, The Classical Weekly 21 (1928) 185-189.
MacPhail, J.A., Porphyry’s Homeric Questions in the Iliad (Berlijn, 2011).
Maltomini, F., ‘P.Bon. 3+4: una nota codicológica’, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 85 (1991) 239-243.
Martín-Hernández, ‘Two More Verses for the Homeromanteion (PGM VII)’, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 190 (2014) 97-98.
Martín-Hernández, R., ‘Using Homer for Divination: Homeromanteia in Context’, CHS Research Bulletin 2(1) 2013.
Naether, F., Die Sortes Astrampsychi: Problemlösungsstrategien durch Orakel im römischen Ägypten (Tubingen, 2010).
Olson, S.D., ‘Index of Authors, Texts and Persons’, Digital Athenaeus, <http://digitalathenaeus.org/> [geraadpleegd op 24 april 2018].
Oxford University Press, ‘Bibliomancy’, OED Online, januari 2018, <www.oed.com/view/Entry/18635> [geraadpleegd op 7 december 2017].
Parke, H.W.; Wormell, D.E.W., The Delphic Oracle II: The Oracular Responses (Oxford, 1956).
Project Gutenberg, Gargantua and Pantagruel, Complete. Five Books Of The Lives, Heroic Deeds And Sayings Of Gargantua And His Son Pantagruel (2016) < https://www.gutenberg.org/files/1200/1200h/1200-h.htm> [geraadpleegd op 28 januari 2018].
Rutgers, L.V.; Van der Horst, P.W.; Havelaar, H.W.; Teugels, L., The Use of Sacred Books in the Ancient World (Leuven, 1998).
Schwendner, G., ‘Under Homer’s Spell. Bilingualism, Oracular Magic and the Michigang Excavation at Dimê’ in L. Ciraolo; J. Seidel, Magic and Divination in the Ancient World (Leiden, 2002) 107-118.
Sizoo, A., Augustinus’ Belijdenissen (Middelburg, 2011).
Smythe, W.H., Descriptive Catalogue of a Cabinet of Roman Imperial Large-brass Medals (Bedford, 1834).
Turner, E., The Typology of the Early Codex (Philadelphia, 1977).
Van der Horst, P. W., Sortes. Het gebruik van heilige boeken als lotsorakels in de oudheid (Amsterdam, 1999).
Van der Horst, P., ‘Sortes: Sacred Books as Instant Oracles’ in L.V. Rutgers; P.W. Van der Horst ; H.W. Havelaar; L. Teugels, The Use of Sacred Books in the Ancient World (1998) 143-174.
Vandorpe, K., ‘Bikkelen om te toekomst’ in K. Vandorpe; H. Verreth, Grieken en Romeinen bewegen hemel en aarde (Leuven, 1996) 105-108.
West, M.L., Studies in the Text and Transmission of the Iliad (Munchen, 2001).
Wiśniewski, R., ‘Pagans, Jews, Christians, and a Type of Book Divination in Late Antiquity’, Journal of Early Christian Studies, 24/4 (2016) 553-568.
Ziolkowski, T., ‘Tolle, lege: Epiphanies of the Book’, The Modern Language Review, 109(1) (2014) 114.
Zographou, A., ‘Un oracle homérique de l’Antiquité tardive’, Kernos 26 (2013) 173-190.