Is de wet 7 mei 1999 op de kansspelen, de weddenschappen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers verenigbaar met art. 56 VWEU (vrij verkeer van diensten)?
ONLINE KANSSPELEN IN BELGIE – GEGOKT EN VERLOREN
“Heel eerlijk? Ik gok minstens vijf uur per dag op voetbalwedstrijden. Van de Georgische competitie over jeugdwedstrijden in Tsjechië tot damesvoetbal in Schotland. Per week zet ik minstens tienduizend euro in.” Vijftien jaar geleden begon Wim te gokken in gokkantoren. Nu gokt hij uitsluitend nog online. “Je kunt aan je laptop of via je gsm op alle mogelijke wedstrijden gokken. En ja, dat valt best te combineren met mijn baan. Ik werk op kantoor, mijn gsm ligt gewoon naast mij.”
Wim is geen alleenstaand geval. Jaarlijks groeit de Belgische gokmarkt. Het gemak van gokken op het internet is daar niet vreemd aan. In ons land kan je sedert 1 januari 2011 legaal online gokken. Het aantal spelers is sindsdien pijlsnel gestegen. 160.000 in 2012, ruim 1 miljoen in 2014. Ook het aantal probleemspelers steeg. In 2016 stonden bijna 265.000 Belgen, een record, op de zwarte lijst: zij mogen geen casino meer binnen, en ook bij legale goksites zijn ze niet langer welkom.
Gewijzigde kansspelwet
Waren we dan niet beter af vóór 2011, toen goksites hier te lande nog verboden waren? Niet noodzakelijk. Wie online wilde spelen, vond makkelijk de weg naar illegale websites. Maar in tegenstelling tot de legale sites die we vandaag kennen, boden de illegale goksites geen garanties. Het was onmogelijk om na te gaan of het spel wel eerlijk verliep en of de website wel zou uitbetalen. En de probleemspeler? Die speelde voort. Er was namelijk geen manier om de illegale goksite te verplichten om probleemspelers uit te sluiten.
In 2010 besliste de wetgever dat het zo niet langer kon. Hoog tijd om de Belgische speler te beschermen. De oplossing? Een legaal aanbod creëren. Sinds 1 januari 2011 kan een aanbieder van online kansspelen een vergunning voor de Belgische markt krijgen. In ruil voor die vergunning moet hij het spel eerlijk spelen, probleemspelers uitsluiten, en zich fysiek aan ons land verbinden. Dat laatste zit zo. Stel dat hij online voetbalweddenschappen wil aanbieden, dan moet hij tevens een gokkantoor openen in België, en de server voor zijn website op Belgisch grondgebied plaatsen. Zo zijn we zeker dat hij zich niet aan de controles van de kansspelcommissie onttrekt. En dat hij hier belastingen betaalt. Alles samen een hele ommekeer. And they played happily ever after …
Europa en de vrije markt
Of niet? Online gokbedrijven stonden niet te springen voor de invoering van zo’n vergunning. En lieten hun tanden zien. Bestaat er immers niet zoiets als ‘vrijheid van diensten’ binnen de Europese Unie? Anders gezegd, kan je zomaar eisen dat een buitenlandse aanbieder van online kansspelen een vestiging in België moet openen, als hij al in een andere lidstaat van de Europese Unie gevestigd is? Neen, vonden de buitenlandse aanbieders. En daagden onze wetgever voor de rechter. Maar de aanval mislukte. De Belgische kansspelwet respecteert het Europees recht, klonk het verdict.
Boeken toe? Als het aan mij ligt niet. Ruim zes jaar verder zijn we. Het recht van de Europese Unie staat niet stil. En dat niet alleen. De Belgische vergunningen zijn hun kindertijd ontgroeid. We hebben een hoop praktijkervaring. Vandaar de vraag: houdt onze kansspelwet nog altijd stand binnen het recht van de Unie? Stof tot nadenken … en voor een scriptie!
Quo vadis, Europa?
Eerste stap: het Europees kansspelrecht doorgronden. Want, laat het duidelijk zijn, België staat heus niet alleen. Binnen de Unie regent het klachten over kansspelwetten. Zo’n klacht eindigt gewoonlijk op het bord van de Europese rechter in Luxemburg. Het is dan aan hem om ons te vertellen hoe we het Europees recht moeten begrijpen. Zo groeit het kansspelrecht, rechtszaak per rechtszaak. Zo’n stapel rechtszaken, daar kon ik wel wat mee. Analyze this.
Wat blijkt? Als een land het aanbod van (online) kansspelen wil beperken, moet het zijn keuzes kunnen rechtvaardigen. De eigen spelers beschermen, dat is een geldige reden. Maar dan mag het niet alleen bij woorden blijven. Een extreem voorbeeld. Stel dat je in land X geen gokspelen mag aanbieden, maar dat de inwoners alleen kunnen gokken bij de overheid zelf. Land X beweert zijn inwoners tegen gokverslaving te willen beschermen. So far so good. Maar stel nu dat land X in realiteit aan de lopende band reclame maakt om te gokken, in de hoop zoveel mogelijk inkomsten te generen. Dan overtreedt het het Europees recht. Met een smoes probeert het zijn markt af te sluiten voor buitenlandse aanbieders. Het komt er dus op aan om te controleren of een land de daad bij het woord voegt.
Hypocrisie
Tweede stap: het Belgische kansspelbeleid op de rooster leggen. In vergelijking met andere landen maakt België de toegang tot zijn markt van online gokspelen knap lastig. Met als reden: de eigen spelers beschermen. Maar rijmt dit ook met de werkelijkheid? Daarvoor zette ik mijn tanden in de berichtgeving die sinds 1 januari 2011 verscheen over ons kansspelbeleid. Vooral persartikelen, maar ook vragen in het Parlement en rapporten van de kansspelcommissie.
Er loopt heel wat mis. Een greep uit het aanbod. Probleemspelers op de zwarte lijst omzeilen zonder verpinken het online speelverbod, maar de autoriteiten laten begaan. Legale goksites lappen het verbod op gokken op krediet aan hun laars. De kansspelcommissie sust: “Een kwestie van interpretatie”. Wegens geldgebrek kan de kansspelcommissie de goksites niet meer controleren. De regering gebruikt de fondsen die daarvoor bestemd waren om haar begroting op te smukken. En zo gaat het maar door. Een 15-tal kritieken, die samen ruimschoots volstaan om ons kansspelbeleid neer te sabelen. Men kan er niet omheen: België overtreedt het Europees recht.
Eindafrekening
Met mijn scriptie wil ik aan de alarmbel trekken. Indien de regering verder gaat op de ingeslagen weg, is de strenge regeling voor online kansspelen niet langer houdbaar. Bescherming van de speler moet uit de praktijk blijken. Vijf voor twaalf ligt achter ons. Reageren is troef.
1. Bibliografie
1.1. Wetgeving
1.1.1. EU
VEU
VWEU
Richtl. Europees Parlement en Raad nr. 2000/31/EG, 8 juni 2000 betreffende bepaalde juridische aspecten van de diensten van de informatiemaatschappij, met name de elektronische handel, in de interne markt, Pb.L. 17 juli 2000, afl. 178, 1
Richtl. Europees Parlement en Raad nr. 2005/60/EG, 26 oktober 2005 tot voorkoming van het gebruik van het financiële stelsel voor het witwassen van geld en de financiering van terrorisme, Pb.L. 25 november 2005, afl. 309, 15
Richtl. Europees Parlement en Raad nr. 2006/123/EG, 12 december 2006 betreffende diensten op de interne markt, Pb.L. 27 december 2006, afl. 376, 36
Richtl. Europees Parlement en Raad nr. 2007/65/EG, 11 december 2007 tot wijziging van Richtlijn 89/552/EEG betreffende de coördinatie van bepaalde wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen in de lidstaten inzake de uitoefening van televisieomroepactiviteiten, Pb.L. 18 december 2007, afl. 332, 27
Mededeling (Comm.) betreffende een breed Europees kader voor onlinegokken, 23 oktober 2012, COM/2012/0596 final
Aanbeveling (Comm.) betreffende beginselen ter bescherming van consumenten en gebruikers van onlinegokdiensten en ter voorkoming van onlinegokken door minderjarigen, 14 juli 2014, 2014/478/EU
1.1.2. België
Wet 24 oktober 1902 op het spel, BS 23 december 1902
Wet 7 mei 1999 op de kansspelen, de weddenschappen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers, BS 30 december 1999
Wet 19 april 2002 tot rationalisering van de werking en het beheer van de Nationale Loterij, BS 4 mei 2002
Wet 10 januari 2010 tot wijziging van de wetgeving inzake kansspelen, BS 1 februari 2010
KB 13 januari 1975 houdende de lijst van de speelapparaten waarvan de uitbating toegelaten is, BS 14 januari 1975
KB 19 juli 2001 tot vaststelling van de lijst van de kansspelen waarvan de exploitatie is toegelaten in de kansspelinrichtingen klasse I, BS 31 juli 2001
KB 2 maart 2004 tot vaststelling van de lijst van de kansspelen waarvan de exploitatie is toegelaten in de kansspelinrichtingen klasse III, BS 18 maart 2004
KB 26 april 2004 tot vaststelling van de lijst van de automatische kansspelen waarvan de exploitatie is toegestaan in de kansspelinrichtingen klasse II, BS 4 mei 2004
KB 21 juni 2011 betreffende de kwaliteitsvoorwaarden die door de aanvrager van een aanvullende vergunning dienen te worden vervuld inzake kansspelen, BS 15 juli 2011
KB 22 december 2010 betreffende het maximum aantal inrichters van weddenschappen en de procedure voor het behandelen van vergunningsaanvragen ingeval een vergunning vrijkomt wegens intrekking of stopzetting, BS 29 december 2010
KB 22 december 2010 tot vaststelling van het maximum aantal vaste en mobiele kansspelinrichtingen klasse IV, de criteria die ertoe strekken een spreiding van deze inrichtingen te organiseren en de procedure voor de behandeling van de aanvragen ingeval een vergunning vrijkomt wegens intrekking of stopzetting, BS 29 december 2010
Wetsvoorstel op het spel, amendement van de Regering, Parl.St. Senaat 1997-98, 1-419/4, 22
Verslag van de Commissie Justitie bij het wetsvoorstel op het spel, Parl.St. Senaat 1997-98, 1-419/7, 22
Wetsontwerp tot wijziging van de wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers, van het Wetboek van de met inkomstenbelastingen gelijkgestelde belastingen, van de wet van 26 juni 1963 betreffende de aanmoediging van de lichamelijke opvoeding, de sport en het openluchtleven en het toezicht op de ondernemingen die wedstrijden van weddenschappen op sportuitslagen inrichten, van de wet van 19 april 2002 tot rationalisering van de werking en het beheer van de Nationale Loterij, Parl.St. Kamer 2008-2009, nr. 52- 1992/001
Verslag over het wetsontwerp tot wijziging van de wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers, van het Wetboek van de met inkomstenbelastingen gelijkgestelde belastingen, van de wet van 26 juni 1963 betreffende de aanmoediging van de lichamelijke opvoeding, de sport en het openluchtleven en het toezicht op de ondernemingen die wedstrijden van weddenschappen op sportuitslagen inrichten, van de wet van 19 april 2002 tot rationalisering van de werking en het beheer van de Nationale Loterij, Parl.St. Kamer 2008-2009, nr. 52- 1992/006
Verslag over het wetsontwerp tot wijziging van het Burgerlijk Wetboek, de wet van 7 mei 1999 op de kansspelen, de kansspelinrichtingen en de bescherming van de spelers, van het Wetboek van de met inkomstenbelastingen gelijkgestelde belastingen, van de wet van 26 juni 1963 betreffende de aanmoediging van de lichamelijke opvoeding, de sport en het openluchtleven en het toezicht op de ondernemingen die wedstrijden van weddenschappen op sportuitslagen inrichten en van de wet van 19 april 2002 tot rationalisering van de werking en het beheer van de Nationale Loterij, Parl.St. Senaat 2009-10, nr. 4-1411/6
Algemene Beleidsnota Nationale Loterij (S. WILMES), Parl.St. Kamer 2015-16, nr. 54-1428/015
Hand. Kamer comm. justitie 2013-14, 19 november 2013
Hand. Kamer comm. justitie 2014-15, 14 januari 2015
Hand. Kamer comm. justitie 2014-15, 22 april 2015
Hand. Kamer comm. justitie 2014-15, 29 april 2015
Hand. Kamer comm. justitie 2015-16, 8 juni 2016
Hand. Kamer comm. justitie 2015-16, 15 juni 2016
Hand. Kamer comm. justitie 2015-16, 6 juli 2016
Hand. Kamer comm. justitie 2015-16, 13 juli 2016
Hand. Kamer comm. justitie 2015-16, 21 september 2016
Hand. Kamer comm. justitie 2016-17, 25 januari 2017
Hand. Kamer comm. justitie 2016-17, 15 februari 2017
Vr. en Antw. Kamer 2013-14, 17 februari 2014, nr. 53/148
Vr. en Antw. Kamer 2015-16, 30 november 2015, nr. 54/052
Vr. en Antw. Kamer 2015-16, 28 december 2015, nr. 54/056
Vr. en Antw. Kamer 2015-16, 29 februari 2016, nr. 54/64
Vr. en Antw. Kamer 2015-16, 30 mei 2016, nr. 54/075
Vr. en Antw. Kamer 2016-17, 23 december 2016, nr. 54/100
Vr. en Antw. Kamer 2016-17, 23 februari 2017, nr. 54/107
Vr. en Antw. Senaat, Vr. nr. 6-6, 23 oktober 2014 (P. VAN DEN DRIESSCHE)
KANSSPELCOMMISSIE, Activiteitenverslag 2012, http://www.gamingcommission.be/opencms/export/sites/default/jhksweb_nl/…, 91 p.
KANSSPELCOMMISSIE, Activiteitenverslag 2013, http://www.gamingcommission.be/opencms/export/sites/default/jhksweb_nl/…, 50 p.
KANSSPELCOMMISSIE, Activiteitenverslag 2014, http://www.gamingcommission.be/opencms/export/sites/default/jhksweb_nl/…, 65 p.
KANSSPELCOMMISSIE, Activiteitenverslag 2015, http://www.gamingcommission.be/opencms/export/sites/default/jhksweb_nl/…, 82 p.
REKENHOF, Werking van de Kansspelcommissie. Audit op verzoek van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, 2013, https://www.ccrek.be/Docs/2013_19_KansspelCommissie.pdf, 73 p.
X, Regeerakkoord, 9 oktober 2014, http://www.premier.be/sites/default/files/articles/Accord_de_Gouverneme…
1.2. Rechtspraak
1.2.1. EU
HvJ 24 maart 1994, nr. C-275/92, ECLI:EU:C:1994:119, Schindler
HvJ 21 september 1999, nr. C-124/97, ECLI:EU:C:1999:435, Läärä
HvJ 21 oktober 1999, nr. C-67/98, ECLI:EU:C:1999:514, Zenatti
HvJ 11 september 2003, nr. C-169/98, ECLI:EU:C:2003:446, Anomar
HvJ 6 november 2003, nr. C-243/01, ECLI:EU:C:2003:597, Gambelli
HvJ 13 november 2003, nr. C-42/02, ECLI:EU:C:2003:613, Lindman
HvJ 17 juni 2004, nr. C‑260/04, ECLI:EU:C:2007:508, Commissie/Italië
HvJ 6 maart 2007, nr. C 360/04, ECLI:EU:C:2007:133, Placanica
HvJ 8 september 2009, nr. C-42/07, ECLI:EU:C:2009:519, Santa Casa
HvJ 6 oktober 2009, nr. C‑153/08, ECLI:EU:C:2009:618, Commissie/Spanje
HvJ 3 juni 2010, nr. C-203/08, ECLI:EU:C:2010:307, Sporting Exchange
HvJ 3 juni 2010, nr. C-258/08, ECLI:EU:C:2010:3083, Ladbrokes
HvJ 8 juli 2010, nrs. C-447/08 en C-448/08, ECLI:EU:C:2010:415, Sjöberg en Gerdin
HvJ 8 september 2010, nr. C-409/06, ECLI:EU:C:2010:503, Winner Wetten
HvJ 8 september 2010, nrs. C-316/07, C-358/07, C-359/07, C-360/07, C-409/07 en C-410/07, ECLI:EU:C:2010:504, Stoß et al.
HvJ 8 september 2010, nr.C-46/08, ECLI:EU:C:2010:505, Carmen Media Group
HvJ 9 september 2010, nr. C-64/08, ECLI:EU:C:2010:506, Engelmann
HvJ 30 juni 2011, nr. C-212/0, ECLI:EU:C:2011:437, Zeturf
HvJ 15 september 2011, nr. C-347/09, ECLI:EU:C:2011:582, Dickinger en Ömer
HvJ 16 februari 2012, nrs. C-72/10 en C-77/10, ECLI:EU:C:2012:80, Costa en Cifone
HvJ 12 juli 2012, nr. C-176/11, ECLI:EU:C:2012:454, HIT en HIT LARIX
HvJ 19 juli 2012, nr. C-470/11, ECLI:EU:C:2012:505, Garkalns
HvJ 24 januari 2013, nrs. C-186/11 en C-209/11, ECLI:EU:C:2013:33, Stanleybet
HvJ 12 september 2013, nr. C-660/11, ECLI:EU:C:2013:550, Biasci et al.
HvJ 30 april 2014, nr. C-390/12, ECLI:EU:C:2014:281, Pfleger et al.
HvJ 12 juni 2014, nr. C-156/13, ECLI:EU:C:2014:1756, Digibet en Albers
HvJ 22 oktober 2014, nr. C-344/13, ECLI:EU:C:2014:2311, Blanco
HvJ 22 januari 2015, nr. C-463/13, ECLI:EU:C:2015:25, Stanley International Betting en Stanleybet Malta
HvJ 11 juni 2015, nr. C-98/14, ECLI:EU:C:2015:386, Berlington Hungary
HvJ 28 januari 2016, nr. C-375/14, ECLI:EU:C:2016:60, Laezza
HvJ 4 februari 2016, nr. C-336/14, ECLI:EU:C:2016:72, Ince
HvJ 30 juni 2016, nr. C-464/15, ECLI:EU:C:2016:500, Admiral Casinos & Entertainment
HvJ 8 september 2016, nr. C-225/15, ECLI:EU:C:2016:645, Politano
1.2.2. België
GwH 14 juli 2011, nr. 128/2011
1.3. Rechtsleer
1.3.1. Handboek
ARNOVITZ, A., Cross-Border Gambling on the Internet: Challenging National and International Law, Zürich, Schulthess, 2004, 421 p.
CALLU, M., DE SMET, J.J. en NAESSENS, P., Kansspelwetgeving 1999-2013, Gent, Story publishers, 2012, 1051 p.
CLERENS, A., DECORTE, J., FANUËL, N., HOEKX, N., NOËL, V., PANIS, W., SMET, G. en VAN BAEVEGEM, P., Duiding Kansspelen, Brussel, Larcier, 2015, 332 p.
CORYN, T., FIJNAUT, C. en LITTLER, A., Economic aspects of gambling regulation, EU and US perspectives, Leiden, Martinus Nijhoff publishers, 2008, 208 p.
HARRIS, J. (ed.), Gaming Law, Londen, Thomson Reuters, 2014, 569 p.
HOEKX, N. en VERBEKE, A., Kansspelen in België – Les jeux de hasard en Belgique, Gent, Larcier, 2009, 208 p.
HÖRNLE, J. en ZAMMIT, B., Cross-border online gambling law and policy, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2010, 297 p.
1.3.2. Bijdrage in verzamelwerk
DIERICK, A., “Online kansspelen – wedden dat u ermee in aanraking komt?” in X., Internet en recht, Leuven, Larcier, 2013, 151-181
GEEROMS, S., “The regulation of gambling: European and national perspectives. Closing Remarks” in X., The regulation of gambling: European and national perspectives, Leiden, Martinus Nijhoff, 2007, 161-171
HEREMANS, T. en DE MEESTER, B., “Advocaten en gokkers, vakbonden en banken: rien ne va plus? Vrij verkeer van diensten in het kader van het EG en WTO-recht” in LENAERTS, K. en WOUTERS, J. (eds.), Themis internationaal en Europees recht, Brugge, die Keure, 2008, 5-29
HOEKX, N., “Placanica: combating crime vs curtailing the availability of gambling as grounds for justification in the case law of the European Court of Justice” in SPAPENS, T., LITTLER, A. en FIJNAUT, C. (eds.), Crime, Addiction and the Regulation of Gambling, Leiden, Martinus Nijhoff Publishers, 2009, 69-92
HOEKX, N., “The New Belgian Gambling Regulation In The European Context” in LITTLER, A., HOEKX, N., FIJNAUT, C. en VERBEKE (eds.), A.L., In the Shadow of Luxembourg: EU and National Developments in the Regulation of Gambling, Leiden/Boston, Martinus Nijhoff Publishers, 2011, 153-190
HOEKX, N. en VERBEKE, A., “De regulering van kansspelen: Wanneer bekent Europa kleur?” in X., Liber amicorum Cyrille Fijnaut, Antwerpen, Intersentia, 2011, 1009-1018
KERSTENS, P., “Gambling policy – The EU dilemma” in X., The regulation of gambling: European and national perspectives, Leiden, Martinus Nijhoff, 2007, 1-7
VERBIEST, T., “French and Belgian Views of the European gambling regulation” in X., The regulation of gambling: European and national perspectives, Leiden, Martinus Nijhoff, 2007, 127-159
1.3.3. Working paper
SCHWERTMANN, M.A., Gambling Licenses in the EU in European Union Law Working Paper, Stanford, Stanford Law School, 2015, 55 p.
1.3.4. Artikel
ADRIAANSE, P., BARKHUYSEN, T. en VAN DEN BOGAERT, S., “Nederlandse kansspelregulering aan de Europese maat. De zaken ‘Ladbrokes’ en ‘Sporting Exchange (Betfair)’ over internetaanbod en kansspelmonopolies in perspectief: les jeux sont faits?”, NJB 2010, afl. 29, 1900-1907
BANA, A., “De nieuwe Kansspelwet: mee met haar tijd, maar ook conform EU-recht?”, RABG 2010, afl. 6, 389-392
BOTO, A., “A New Legislative Framework for Online Gaming in Spain”, UNLV Gaming Law Journal 2013, afl. 4, 11-37
CALIGIURI, P., “Uncle Sven knows best: the ECJ, Swedish gambling restrictions, and outmoded proportionality analysis”, Boston College International and Comparative Law Review 2012, afl. 35, 575-587
CLERENS, A., “The New Gaming Act: Freedom of Services restricted”, World Online Gambling Law Report 2010, 14- 16
COLES, T., “Great Britain Introduces a Second Wave of Internet Gambling Regulation”, Gaming Law Review and Economics 2014, afl. 18, 37-41
DE PRETER, C. en DE MEESE, T., “De Europeesrechtelijke beoordeling van nationale gokwetgevingen”, TBH 2008, 439-443
DIERICK, A., “Online poker – To bet or not to bet?”, Computerrecht 2012, afl. 1, 10-20
HOEKX, N., “Kansspelen in Europa: Placanica. De rechtspraak van het Hof van Justitie en het verlossende woord dat nooit zal komen”, DCCR 2007, 227-243
HOEKX, N. “Kansspelen op het internet: heeft Bwin vs Santa Casa de kaarten geschud?”, DCCR 2009, afl. 83, 60-70
HOEKX, N. “Kansspelen op het internet: spelregels voor de wetgever”, Juristenkrant 2010, afl. 219, 10-11
HOEKX, N., “Spel zonder grenzen: de aanpak van buitenlandse kansspelwebsites”, DAOR 2011, 466-471
HOEKX, N. en MARIQUE, E., “Actualité et perspectives des jeux de hasard réels et en ligne”, RDP 2012, 739-781
HOFMANN, J. en JARRETT, M., “Retrogression: the Unraveling of the Framework of German Gaming Regulation”, Gaming Law Review and Economics 2013, afl. 17, 188-194
HOJNIK, J., “Gambling regulation in Slovenia: adapting socialist morality to the European Union free trade environment”, Gaming law review and economics 2013, afl. 17, 8-19
JENSEN, C., “Money over misery: restrictive gambling legislation in an era of liberalization”, Journal of European Public Policy 2016, 1-16
LAFFEY, D., DELLA SALA, V. en LAFFEY, K., “Patriot games: the regulation of online gambling in the European Union”, Journal of European Public Policy 2015, 1-16
LIPPERT, A., “The consistency requirement of the ECJ exemplified by the case law on the German gambling monopoly”, Europarecht 2012, 90-99
LITTLER, A., “Regulatory Perspectives on the Future of Interactive Gambling in the Internal Market”, E.L. Rev. 2008, 211-229
LOVEJOY, A.K., “A Busted Flush: Regulation of Online Gambling in the European Union”, Fordham International Law Journal 2014, afl. 5, 1525-1573
LYCKA, M., “Online Gambling: Towards a Transnational Regulation”, Gaming Law Review and Economics 2011, afl. 15, 179-195
LYCKA, M., “Central and Eastern Europe: Dawn of New Online Gambling Regulation”, Gaming Law Review and Economics 2011, afl. 15, 521-531
LYCKA, M., “The New Spanish Online Gambling Law: The Devil Will Be in the Details of the Secondary Regulation”, Gaming Law Review and Economics 2011, afl. 15, 705-714
LYCKA, M., “Recent Developments in European Union Gambling Case Law—Post Santa Casa Decisions of the Court of Justice of the European Union”, Gaming Law Review and Economics 2012, afl. 9, 488-499
LYCKA, M., “Regulating Online Gambling Markets: Regulatory Guide”, Gaming Law Review and Economics 2014, afl. 18, 383-390
MANGION, G., "Perspective from Malta: Money Laundering and Its Relation to Online Gambling", Gaming Law Review and Economics 2010, afl. 14, 363-370
MARIONNEAU, V., “Justifications of national gambling policies in France and Finland”, Nordic Studies on Alcohol and Drugs 2015, afl. 32, 295-309
MARIQUE, E., “Les jeux de hasard au moyen des instruments de la société de l’information”, Revue de droit Pénal et de criminologie 2009, 458-472
MATHISEN, G., “Consistency and Coherence as Conditions for Justification of Member State Measures Restricting Free Movement”, Common Market Law Review 2010, afl. 4, 1021-1048
MORSE, E., “Free trade and consumer protection: competing interests in the regulation of internet gambling”, REDC 2010, afl. 2, 289-304
MULDER J., “A New Chapter in the European Court of Justice Gambling Saga: A Stacked Deck?”, Legal Issues of Economic Integration 2011, afl. 3, 243–262
PAEPE, P., “Les jeux de hasard en ligne dans l’Union européenne: mise en contexte et commentaire de l’arrêt Santa Casa”, RDTI 2010, 55-79
PANTEA, M. en NESTOR, O.C., “Legislative and practical aspects on the new Romanian gambling regulation”, Journal of criminal investigations 2014, afl. 2, 7-12
PASVENSKIENE, A. , “Online gambling regulation problems in Lithuania and the European Union”, Social Sciences Studies 2010, afl. 4, 297–298
SALA, V.D., “Stakes and states: gambling and single market”, Journal of European public policy 2010, afl. 7, 1024-1038
SCHNEIDER, S. , “Online Gaming in France”, Gaming Law Review and Economics 2013, afl. 17, 260-261
SCHNEIDER, S., “Enforcing Licensing Regimes”, Gaming Law Review and Economics 2015, afl. 19, 569-570
STRAETMANS, G., “Case C-6/01, Anomar v. Estado português, Judgment of the Court of 11 September 2003 (Third Chamber), nyr; Case C-243/01, Piergiorgio Gambelli e.a., Judgment of the Court of 6 November 2003 (Full Court), nyr; and C-42/02, Diana Elisabeth Lindman, Judgment of the Court of 13 November 2003 (Fifth chamber), nyr”, Common Market Law Review 2004, afl. 5, 1409-1428
SZYDLO, M., “Continuing the judicial gambling saga in Berlington”, Common Market Law Review 2016, afl. 4, 1089-1106
VAN DEN BOGAERT, S. en CUYVERS, A., "'Money for nothing': The case law of the EU Court of Justice on the regulation of gambling", Common Market Law Review 2011, afl. 4, 1175–1213
VAN DER BEEK, J.C.M. en DE KONING, M., “De goksaga: nieuwe grenzen aan de beperkingen van gokken over de grenzen”, Nederlands tijdschrift voor Europees recht 2004, afl. 6, 137-146
VANDE REYDE, L., “De invloed van het Europees Hof van Justitie op de beleidsvorming binnen de EU: het gok-en kansspelenbeleid een zuiver nationale bevoegdheid?”, Jura Falconis 2010, afl. 4, 663-699
VERBIEST, T. en MONOV, M., “Het ‘Santa Casa’-arrest: rem op of versneller van de vrijmaking van kansspelen op het internet?”, Computerrecht 2010, afl. 1, 32-34
VILLENEUVE, J.-P., “National and International Challenges to the Swiss Gambling Regulatory Regime”, Gaming Law Review and Economics 2011, afl. 15, 343-353
ZOER, A.M. en TOLBOOM, F., “State of Play in Holland: Will the Dutch Reform Online Gambling Legislation?”, Gaming Law Review and Economics 2011, 39-41
1.3.5. Doctoraatsverhandeling
HOEKX, N., Kansspelen op het internet, Gent, Larcier, 2011, 578 p.
LITTLER, A., Member States versus the European Union: The Regulation of Gambling, Leiden/Boston, Martinus Nijhoff Publishers, 2011, 575 p.
PLANZER, S., Empirical views on European gambling law and addiction, Cham, Springer International Publishing, 2014, 334 p.
1.3.6. Masterscriptie
MAESSCHALCK, W., Illegaal gokken op het internet: nood aan een afdwingbaar regelgevend kader, onuitg. masterproef rechten VUB, 2013
VAN DEN BRANDE, D., Het Kansspelbeleid in België anno 2015. Een kritisch onderzoek naar haar doelstellingen en een toetsing met de praktijk, onuitg. masterproef criminologie KU Leuven, 2016
1.4. Overige bronnen
1.4.1. Dagblad / Weekblad
BOVE, L. “‘Geen mensen om goksector te controleren’”, De Tijd 8 september 2012
BOVE, L. “Regering wil meer mensen met Lotto doen spelen”, De Tijd 7 november 2015
BOVE, L. “Kansspelcommissie: ‘Laat mensen weer roken in casino’s’”, De Tijd 8 januari 2016
DE KEGEL, S., “Verlies verzekerd”, Trends 5 december 2013
GHYSENS, P., “Als de Duivels spelen, gokken we dubbel zoveel”, Het Laatste Nieuws 27 juni 2016
LE BACQ, T., “Gokkers op zwarte lijst gebombardeerd met gokreclame”, Het Nieuwsblad 16 januari 2016
MAECKELBERGH, B., “Rijk geworden door anderen geld te laten verspelen”, Het Laatste Nieuws 9 oktober 2015
MICHIELS, F., “Iedereen scoort”, Trends 15 december 2016
PARDOEN, T., “‘De overheid lijdt aan dezelfde ziekte als de gokverslaafden zelf: ze wil hier en nu geld verdienen’”, Humo 28 juni 2016
RASPOET, E., “Steeds meer Belgen hebben gokproblemen”, Knack 22 april 2015
ROMMERS, W. “Amper 200 gokkers op illegale websites beboet”, Het Nieuwsblad 6 februari 2017
SAUVILLER, R. en DI ROSA, S., “Blackjack Bart”, Humo 21 april 2015
SNICK, C., “'Vier casino's aan de kust, waar is dat voor nodig?'”, Het Nieuwsblad 28 mei 2014
SOENENS, D., “Kansspelcommissie vraagt om roken in casino’s toe te laten, politiek steigert”, De Morgen 8 januari 2016
VANDERSMISSEN, M., “'Na 50.000 euro verlies heb ik mezelf op de zwarte lijst laten zetten'”, Knack 23 september 2015
VANHECKE, N., “Internet is blinde vlek voor Kansspelcommissie”, De Standaard 2 mei 2017
VANWOENSEL, S., “Met 400.000 op goksites”, Gazet van Antwerpen 15 maart 2013
WAUTERS, R. en PEETERS, T., “Gokken onder valse naam is simpel: 70.000 valse gokaccounts gedetecteerd”, De Morgen 3 november 2015
X, “‘Volksgezondheid treedt onrechtmatig op tegen speelautomaten in rookkamer casino’”, Belga 14 september 2012
X, “200.000 gokkers op zwarte lijst”, De Standaard 30 oktober 2013
X, “Regering zuigt miljoenen uit overheidsfondsen”, De Tijd 24 september 2015
X, “Alleen echt kansspelbeleid maakt komaf met hypocrisie.”, De Tijd 10 november 2015
X, “Loterij-baas trekt ten strijde tegen valse online gokprofielen”, De Tijd 31 maart 2016
X, “ De Belg heeft een nieuwe favoriete verslaving”, De Morgen 28 september 2016
X, “Waalse regering steunt goksites in strijd tegen btw”, De Tijd 10 januari 2017
X, “‘Regulator duldt wantoestanden in goksector’”, De Tijd 17 januari 2017
1.4.2. Website
BAGO, Convenant voor ethische en verantwoordelijke reclame voor en marketing van kansspelen, 2016, http://bago.be/wp-content/uploads/2016/12/161018_Convenant_NL.pdf
BAGO, Private kansspelen in belgië, vandaag en morgen, 2016, http://bago.be/wp-content/uploads/2016/12/BAGO-White-Paper-NL-Final.pdf
EGBA, Market reality, 2017, http://www.egba.eu/facts-and-figures/market-reality/
EUROPESE COMMISSIE, Commissie eist van lidstaten naleving EU-regels bij regulering kansspelen, 2013, http://europa.eu/rapid/press-release_IP-13-1101_nl.htm
EUROPESE COMMISSIE, Gambling, 2017, http://ec.europa.eu/growth/sectors/gambling_nl
FOD JUSTITIE, België gaat in tegen Europa inzake online kansspelbeleid, 2014, http://justitie.belgium.be/nl/nieuws/persberichten/news_pers_2014-10-22
VAD, Dossier gokken, 2016, http://www.vad.be/assets/1089