¿Qué hay en un número? Un Análisis Crítico del Discurso periodístico sobre la cuestión de los refugiados en la prensa española

Valerie Steenhaut
Persbericht

Hoe politieke leiders het beeld over vluchtelingen bepaalden

In de zomer van 2015 spoelden duizenden vluchtelingen aan langs de kusten van Griekenland en Italië. Ngo’s schreeuwden misnoegd verwijten naar de Europese politiek en de pers werd maandenlang beheerst door de zogenaamde “Europese vluchtelingencrisis”. Men sprak van een “migratiecrisis”, de “ergste sinds WOII”. In tijden van terrorisme en steeds groeiende xenofobie, doken er daarnaast ook stemmen op die angst koesterden tegenover de nieuwkomers, tot zelfs enkelingen die deze zagen als een regelrechte bedreiging. Maar is deze “crisis” wel zo problematisch als ze op het eerste gezicht lijkt? En zo nee, wie maakte van vluchtelingen dan ooit een probleem?

Vluchtelingen zijn in eerste instantie mensen; mensen die vluchten voor oorlog, geweld, vervolging, een staat die haar burgers niet langer beschermt. Nog geen 80 jaar geleden bevond Europa zich in hetzelfde schuitje, met 60 miljoen mensen wereldwijd op de vlucht. De oorlogsgebieden mogen dan wel zijn veranderd, anno 2015 waren nog steeds meer dan 60 miljoen mensen op de vlucht voor de oorlog in hun thuislanden. Ze komen niet alleen uit Syrië en Afghanistan, maar ook uit Sudan, Congo, Eritrea etc. Meer dan de helft van deze mensen zijn jonger dan 18 jaar. Kinderen. Ironisch genoeg bevindt de overweldigende meerderheid zich in landen als Turkije, Pakistan, Libanon, Iran, tot zelfs Ethiopië in deze tijden van “vluchtelingencrisis in Europa”.

 

Europa, het beloofde land

Wat Europa zo speciaal maakt is haar rijkdom, stabiliteit en asielbeleid. Bovendien zijn de niet-Europese landen die vluchtelingen in grote getalen opvangen allesbehalve ideaal. Denk daarbij aan Turkije, met een halfslachtig asielbeleid dat zich vertaalt in slechts tijdelijke werkvergunningen, of Libanon, waar een zwakke regering steeds meer wordt beïnvloed door de strubbelingen van de omliggende landen in oorlog en puin. De grote niet-Europese vluchtelingenkampen in deze landen zijn al even uitzichtloos. Niet onlogisch vroegen in 2015 daarom 1.255.600 mensen asiel aan in Europa via een systeem van bescherming en asiel dat de EU zelf ooit uitschreef na de lange jaren van wereldoorlog.

Reaching Europe - Patrick Chappatte

Jammer genoeg werkt het asielsysteem niet zoals het hoort. Terwijl mensen duizenden euro's aan smokkelaars betalen om mogelijks te kunnen verdrinken voor de kusten van Italië en Griekenland , maken Europese politici ruzie over het nog geen anderhalf miljoen vluchtelingen in Europa. Wat dit schamele aantal precies voorstelt tegenover de 60 miljoen vluchtelingen wereldwijd, of tegenover een Europese bevolking van 743,1 miljoen inwoners, is een vergelijking waar de internationale politiek niet van wakker ligt. Dit met eventuele uitzonderingen als Angela Merkel, die na haar fel bekritiseerde “Wir schaffen das” meer dan 500.000 vluchtelingen opnam, of landen als Hongarije, Zwitserland, Oostenrijk en Finland, die in 2015 ook enigszins hun plichten omtrent asiel navolgden. Wanneer we de cijfers van deze landen vergelijken met een land als Spanje , dat slechts 14.600 asielaanvragen binnenkreeg en er bovenop een schaamteloos laag aantal van goedkeurde in 2015, wordt de hypocrisie omtrent de term “Europese vluchtelingencrisis” al snel duidelijk.

En toch. Ondanks officiële cijfers die de nodige context bieden heerst er angst in Europa. Angst voor een overspoeling van “de vluchtelingen”, de andere die we niet kennen. Wanneer we kijken naar het hedendaagse discours in de media is deze gedachte echter niet zo verwonderlijk. Uit mijn onderzoek naar de journalistieke representatie van vluchtelingen in de Spaanse krant El País vallen enkele elementen heel duidelijk op. Ten eerste is het in artikels zelden duidelijk of het nu gaat om vluchtelingen of migranten, in die mate dat beide termen zelfs worden gebruikt als synoniemen. Aangezien “migranten” voor velen een slechte connotatie oproept, kan dit het beeld over vluchtelingen bezoedelen. Ten tweede zijn de vluchtelingen die naar Europa komen altijd met veel: hoge cijfers zonder wereldwijde context, overspoelende golven van vluchtelingen, tot zelfs “gigantische” en “enorme” stromen van mensen. Ook wordt er vaak een eurocentrische visie gepropageerd, die de aanwezigheid van vluchtelingen elders in de wereld volledig ondermijnt. Daarenboven worden vluchtelingen ook steeds afgebeeld in een situatie van absolute miserie, alsof ze nooit geluk noch voorspoed kenden.

 

De kracht van taal

Taal is een krachtig medium. De manier waarop de vluchtelingenkwestie telkens wordt beschreven, bepaalt in grote mate het beeld dat wij als lezers van een krant hebben over het onderwerp. Bij een diepere analyse bleek het journalistieke discours over vluchtelingen ook niet toevallig. De zittende regering van Rajoy had immers geen interesse om vluchtelingen op te vangen en gebruikte daarom haar eigen politieke discours om, via de pers, de bevolking van dit idee te overtuigen. De stijgende aanwezigheid van, al dan niet internationale, extreemrechtse stemmen zorgde daarbovenop ook nog eens voor een extra push in het voordeel van de regering. El País leek zich hiervan bewust en gebruikt kritische aanhalingstekens, de eigen journalistieke stem en nuancerende opiniestukken om het politieke discours van haar regering te nuanceren. De vraag is maar of dit bij elke lezer werd geregistreerd.

Aylan Kurdi

Na de publicatie van het aangespoelde kleuterlichaampje van Aylan Kurdi veranderde het discours van de Spaanse regering plots volledig. Wereldwijd waren mensen geschokt door het beeld van de verdronken kleuter, dat in één klap de onmenselijkheid van de hele vluchtelingensituatie belichaamde. In Spanje ontstond een golf van solidariteit. De regering van Rajoy moest van koers veranderen en gebruikte via de pers het politieke discours om haar mensen te vertellen wat ze wouden horen. Woorden als solidariteit en plicht waren alomtegenwoordig en ook de oppositie deed uitgebreid haar zegje. De vluchtelingenkwestie werd een politiek agendapunt waarmee politici van alle kleuren en rangen zich konden profileren in de loop naar de toen naderende Spaanse verkiezingen. Merk op dat het effectief erkennen van meer vluchtelingen voorlopig wel nog op zich laat wachten.

Ik kan hieruit enkel concluderen dat de Spaanse politiek heeft gefaald wanneer het gaat om vluchtelingen. De politiek gooit met loze woorden in de pers om zieltjes te winnen zonder de daad bij het woord te voeren. Bij uitbreiding geldt naar mijn mening hetzelfde voor Europa, wiens meerderheid aan politici een overdreven representatie van de “vluchtelingencrisis" propageert. Er is wel degelijk een vluchtelingencrisis in Europa, maar die draait niet om een te veel aan aankomende vluchtelingen. Het gaat om een humanitaire crisis waarbij mensen worden behandeld als cijfers. Ze sterven langs de illegale wegen naar Europa, terwijl haar politiek rustig verder discussieert. Ondanks het feit dat progressieve kranten als El País de zaak proberen te contextualiseren, zorgen de woorden van politici voor een klimaat van angst in Europa, alsook het idee dat het aantal vluchtelingen in onze Unie onhoudbare proporties aanneemt terwijl dit duidelijk niet het geval is. Om dit idee tegen te gaan, en om racisme, xenofobie en onverdraagzaamheid het hoofd te bieden, kan ik enkel aandringen steeds met een kritisch oog de krant open te slaan.

Bibliografie

ACNUR/UNHCR. Tendencias globales: desplazamiento forzado en 2015 forzados a huir. (Genebra:
UNHCR, 20 de junio, 2016). Disponible en
http://www.acnur.org/fileadmin/Documentos/Publicaciones/2016/10627.pdf?….
Al Jazeera. “Can Greece cope with the refugee crisis?” Human Rights. Al Jazeera, 29 de febrero,
2016. http://www.aljazeera.com/programmes/insidestory/2016/02/greece-cope-ref…-
160229083359503.html.
Al Jazeera. “EU urges member states to take 6,000 refugees a month.” Refugee, Al Jazeera, 10 de
marzo, 2016. http://www.aljazeera.com/news/2016/03/eu-urges-member-states-6000-refug…-
160310181509562.html.
Amnestía Internacional. Informe anual: España (Amnestía Internacional). Disponible en
https://www.amnesty.org/es/countries/europe-and-central-asia/spain/repo….
Amnistía Internacional España. “Refugio e inmigración.” Amnistía Internacional España.
http://www.es.amnesty.org/en-que-estamos/temas/refugio-e-inmigracion (consultado 27 de mayo,
2016).
Antolín Granados Martínez. “Medios de comunicación, opinión y diversidad (social y cultural)”.
Reflexiones en torno al fenómeno migratorio.” Medios de comunicación e inmigración (CAM-Obra
Social, 2006): 60.
Aruguete, N. “Framing: la perspectiva de las noticias.” La trama de la comunicación, 15 (2011): 67-
80.
BBC News. “Lebanon profile – Overview.” Middle East. BBC News, 12 de noviembre, 2015.
http://www.bbc.com/news/world-middle-east-14647311.
Bendadi, Samira. “De 5 vluchtelingenroutes van 2015.” Dossier: jaaroverzicht 2015. MO*
, 23 de
diciembre, 2015. http://www.mo.be/nieuws/de-5-vluchtelingenroutes-van-2015.
Buchanan, Elsa. “Migrant crisis: Which European country offers the most help to refugees?”
International Business Times, 15 de octubre, 2015. http://www.ibtimes.co.uk/migrant-crisis-whicheuropean-country-offers-mo….
Burch, Jonathon. “Turkey has new law on asylum, but sets limits for non-Europeans.” Reuters, 12 de
abril, 2013. http://www.reuters.com/article/us-turkey-refugees-idUSBRE93B0XO20130412.
Calleja, Á., Mariño, M., y A. Larrañeta. “El mayor drama migratorio desde la II Guerra Mundial.”
http://20minutos. microsite.20minutos.es/refugiados.
Canel Crespo, M. J. “El País, ABC y El Mundo: tres manchetas, tres enfoques de las noticias.” Zer 6
(1999): 97-118.
CEAR. “Informe 2015: Las personas refugiadas en España y Europa” (Oficinas Centrales de Cear:
Madrid, 2016).
57
CEAR. “Lesbos, ‘zona cero’ del derecho de asilo” (Madrid: CEAR, 2015).
CEAR. Informe 2016: Las personas refugiadas en España y Europa (Madrid: Oficinas Centrales de
CEAR, 2016).
Comisión Europea. “Crisis de los refugiados: La Comisión Europea toma medidas decisivas.” 9 de
septiembre, 2015.
Convención sobre el Estatuto de los Refugiados, adoptada en Ginebra, Suiza, el 28 de julio de 1951
por la Conferencia de Plenipotenciarios sobre el Estatuto de los Refugiados y de los Apátridas
(Naciones Unidas), convocada por la Asamblea General en su resolución 429 (V), del 14 de
diciembre de 1950. Disponible en:
http://www.acnur.org/t3/fileadmin/scripts/doc.php?file=t3/fileadmin/Doc….
Crespo Fernández, Eliecer. “El léxico de la inmigración: atenuación y ofensa verbal en la prensa
alicantina.” En Inmigracion, discurso y medios de comunicación. Instituto Alicantino de Cultura Juan
Gil-Albert, 2008.
Del Barrio, Ana. “No es lo mismo ser refugiado en Alemania que en España.” El Mundo, 8 de
septiembre, 2015.
http://www.elmundo.es/internacional/2015/09/08/55ed57a522601ddb6a8b4575….
Doornbos, Harald, y Ine Renson y Nico Schoofs. “Welke routes naar West-Europa gebruiken de
migranten/ vluchtelingen?” De Tijd, http://multimedia.tijd.be/vluchtelingen/.
Ensing, Anna. “In Barcelona zijn vluchtelingen welkom.” MO*
, 24 de noviembre, 2015.
http://www.mo.be/wereldblog/barcelona-zijn-vluchtelingen-welkom
EurActiv.com con AFP. “Aid to refugees: How do European countries compare?” EurActiv.com, 3 de
septiembre, 2015. http://www.euractiv.com/section/justice-home-affairs/news/aid-to-refuge….
Eurostat. “Asylum in the EU Member States: Record number of over 1.2 million first time asylum
seekers registered in 2015.” 4 de marzo, 2016.
Fairclough, Norman. Language and power. Londres: Longman, 1999.
Federación de Asociaciones de SOS Racismo del estado español. Informe Anual 2015 sobre el
racismo en el estado español. San Sebastián: Tercera Prensa-Hirugarren Prentsa, 2015.
Fernández, V. A. M., Boga, Ó. J. y C. C. Sánchez. “Agenda setting y crisis económica: influencia de
la prensa en el comportamiento de consumo y ahorro.” Estudios sobre el mensaje periodístico 18(1)
(2012): 147-156.
Fowler, Roger. Language in the news. Londres: Routledge, 1994.
Frontex. “Western Mediterranean route”. http://frontex.europa.eu/trends-and-routes/westernmediterranean-route/.
58
Gabriela, Sánchez. “Por qué algunos refugiados no quieren ser reubicados en España.” El Diario, 9 de
noviembre, 2015. http://www.eldiario.es/desalambre/refugiados-quieren-reubicadosEspana_0….
Global Migration Data Analysis Centre. 2015 Global Migration Trends Factssheet. IOM, 19 de abril,
2016. Disponible en http://iomgmdac.org/global-trends-2015-factsheet/.
Gómez Cuevas, Héctor. “Análisis crítico del discurso al campo del curriculum de la formación inicial
docente en Chile.” Estudios pedagógicos (Valdivia) 41.1 (2015): 315.
Han, Lagring. “Wij Tegen De Anderen. Een Critical Discourse Analysis Van De Reproductie Van
Globale Discoursen In Vlaams Televisienieuws Over Intern Terrorisme.” Tesina del master,
Universiteit Gent, 2013.
Heredia Fernández, Cristina. “Análisis del tratamiento visual de la fotografía de prensa informativa
sobre la presión migratoria en las vallas de Ceuta y Melilla”. Trabajo de final de grado, Universitat
Autónoma de Barcelona.
Hijazi Vicente, Susana. “El éxodo sirio: refugiados en Europa.” Trabajo de final de grado, Universitat
de Barcelona.
Igartua, J. y otros, “La información sobre inmigración e inmigrantes en la prensa española. ¿Barreras
mediáticas a la integración o imágenes que generan xenofobia?” En Comunicación presentada. Fórum
Universal de las Culturas, 2004: 24-27.
Jørgensen, Marianne y Louise Phillips. Discourse Analysis As Theory and Method. London: Sage
Publications, 2010.
Knack. “Ik vrees dat deze toestroom nog maar een voorproefje is.” Knack, 16 de septiembre, 2015,
http://www.knack.be/nieuws/belgie/ik-vrees-dat-deze-toestroom-nog-maar-….
Kushner, Tony. “Meaning nothing but good: ethics, history and asylum-seeker phobia in Britain.”
Patterns of Prejudice, 37, nu. 3 (2003): 257-276.
La Escuela de Periodismo UAM-EL PAÍS. “El País.” La Escuela de Periodismo UAM-EL PAÍS.
http://escuela.elpais.com/historia-de-el-pais/.
Lazareva, Inna. “Meet the Syrian refugees who do not dream of Europe.” Al Jazeera, 29 de abril,
2016. http://www.aljazeera.com/news/2016/04/meet-syrian-refugees-dream-europe-
160426122400104.html.
Lind, Dara. “The right to asylum: Why Europe has to take in people fleeing persecution.” Vox, 18 de
septiembre, 2015. http://www.vox.com/2015/4/22/8464623/asylum-refugees-law-europe.
López Talavera, M. del Mar. “La Ética Periodística en el tratamiento informativo de la inmigración.”
Cuadernos de Información y Comunicación 17 (2012).
59
Lopez, German. “This tweet perfectly captures why it's appalling to blame refugees for the Paris
attacks.” Vox, 13 de noviembre, 2015. http://www.vox.com/2015/11/13/9732874/paris-attacks-syriarefugees.
McCombs, Maxwell y D. Evatt. “Los temas y los aspectos: explorando una nueva dimensión de la
agenda-setting.” Comunicación y sociedad, 8(1) (1995).
McCombs, Maxwell y Donald L. Shaw. "The agenda-setting function of mass media." Public opinion
quarterly 36.2 (1972): 176-187.
McCombs, Maxwell. “Influencia de las noticias sobre nuestras imágenes del mundo.” En Los efectos
de los medios de comunicación. Investigaciones y teorías, 13-34. Barcelona: Paidós, 1966.
McElvaney, Kevin. “The refugee crisis through the eyes of refugees.” Al Jazeera, 31 de marzo, 2016.
http://www.aljazeera.com/indepth/inpictures/2016/03/refugee-crisis-eyes…-
160321064233481.html.
Ribas, Xavier. “Las vallas fronterizas de Ceuta y Melilla. ¿Un país para el futuro?” Trad. Antonio
Fernández Lera. http://www.xavierribas.com/Contents/Ceuta/Xavier_Ribas_CG_Cast.pdf.
Richardson, John. Analysing Newspapers: An Approach From Critical Discourse Analysis. New
York: Palgrave Macmillan, 2007.
Ruiz Jiménez, A. M y V. Sampedro Blanco. “La Constitución Europea en la prensa española de
ámbito nacional: un análisis comparativo de El País, El Mundo y ABC.” Boletín Elcano 59 (2005): 15.
Sarah, Aziz Abu. “Cinco cosas que aprendí en un campamento de refugiados en Siria.” National
Geographic. http://nationalgeographic.es/noticias/noticias/cinco-cosas-que-aprend-e….
Sato Díaz. “Estrella Galán (CEAR): ‘Los ciudadanos apoyan a los refugiados, pero los estados no
están a la altura’.” Cuartopoder, 4 de septiembre, 2015.
http://www.cuartopoder.es/lentesdecontacto/2015/09/04/estrella-galan-ce….
Stubbs, Michael. “British Traditions in Text Analysis — From Firth to Sinclair.” En Text and
Technology: In honour of John Sinclair, ed. Mona Baker, Gill Francis y Elena Tognini-Bonelli, 23.
Amsterdam: Benjamins, 1993.
UNHCR. Country Update #1: Ocober 2015 (UNHCR, 2015).
UNHCR. Europe Refugees & Migrants Emergency Response: Nationality of Arrivals to Greece, Italy
and Spain, January 2015 - February 2016 (UNHCR, 2016).
UNHCR. States Parties to the 1951 Convention relating to the Status of Refugees and the 1967
Protocol. Disponible en http://www.unhcr.org/3b73b0d63.pdf.
60
UNHCR. The 1951 Convention relating to the Status of Refugees and its 1967 Protocol. Genebra:
UNHCR, September 2011. Disponible en http://www.unhcr.org/4ec262df9.html.
UNHCR/ACNUR. “¿Quién es un Refugiado?.” UNHCR/ACNUR. http://www.acnur.org/t3/a-quienayuda/refugiados/quien-es-un-refugiado/
(consultado 5 de mayo, 2016).
UNHCR/ACNUR. “Solicitantes de asilo.” UNHCR/ACNUR. http://www.acnur.org/t3/a-quienayuda/solicitantes-de-asilo/
(consultado 5 de mayo, 2016).
Unión Europea. “Un Sistema Europeo Común de Asilo” (Luxemburgo: Oficina de Publicaciones de la
Unión Europea, 2014).
Van Dijk, Teun. “Discurso de las élites y racismo institucional.” En Inmigracion, discurso y medios de
comunicación, 16. Instituto Alicantino de Cultura Juan Gil-Albert, 2008.
Van Dijk, Teun. “El análisis crítico del discurso.” Revista anthropos: Huellas del conocimiento 186
(1999): 4-6.
Van Dijk, Teun. Racism in the press. Londres: Routledge, 1991.
Van Gorp, Baldwin. Framing asiel: Indringers en slachtoffers in de pers. Leuven: Acco, 2006.
Veganzones, C. y N. Mira. “Refugiados e inmigrantes: dos realidades distintas.” ABC, 2 de
septiembre, 2015. http://www.abc.es/espana/20150902/abci-diferencias-migrante-refugiado-
201509011803.html (consultado 27 de mayo, 2016).
Villalobos, Cristina “Inmigrantes delincuentes en prensa: un paso más allá del discurso de la
inmigración como problema.” Revista Internacional de Culturas y Literaturas (2015).
Vluchtelingenwerk Vlaanderen. Het jaar van de solidariteit. (Bruselas: Vluchtelingenwerk
Vlaanderen, 2016). Disponible en
http://www.vluchtelingenwerk.be/sites/default/files/vluchtelingenwerkvl…-
light_0.pdf (consultado 7 de junio, 2016).
Yabasun, Dersim. “International response to the largest regional refugee crisis.” Maastricht Law News
& Views, 25 de septiembre, 2014. http://law.maastrichtuniversity.nl/newsandviews/internationalresponse-t….

Universiteit of Hogeschool
Bedrijfscommunicatie
Publicatiejaar
2016
Promotor(en)
prof. dr. Nicole Delbecque
Kernwoorden
Share this on: