De toepassing van de Martensclausule op Cyberoorlog

Joris Depoorter
Persbericht

“CYBEROORLOG: VAN FICTIE NAAR REALITEIT”

Men zou het niet altijd zeggen, maar oorlog is aan (strikte) regels onderworpen. Burgers mogen niet aangevallen worden, niet alle wapens zijn toegelaten, bepaalde voorwerpen zijn onschendbaar en overtredingen worden (zwaar) bestraft. Deze regels zijn echter ontworpen voor klassieke oorlogsvoering. Met de ontwikkeling van een nieuwe frontlinie, namelijk de digitale wereld, staan juristen, militairen en overheden voor een vraagstuk: in welke mate moet een cyberoorlog verder gereglementeerd worden, wanneer de oude regels tekort schieten? Deze thesis probeert op (een aantal van) deze problemen te antwoorden.

 

De media berichten regelmatig over computeraanvallen op verschillende doelwitten. Soms zijn deze vrij “onschuldig”, zoals het hacken van webcams of het platleggen van computers door gewone criminelen. Soms zitten er echter staten achter die aanval, zoals aanvallen op overheidssites, spionage en, voor de kenners, het virus dat de Iraanse kerncentrales infecteerde. Deze door de overheid gesanctioneerde operaties kunnen potentieel een cyberoorlog ontketenen, wat voor heel wat films en boeken een verhuis van de fictie naar de non-fictie-afdeling zou betekenen. Iets waar alle media echter stelselmatig over zwijgen, is of dit wel mag.

 

(Cyber)oorlog vanuit een juridisch standpunt bekijken, kan vreemd en uiterst saai lijken. Nochtans kunnen enkele interessante conclusies worden genomen en kan het een heel ander licht werpen op enkele actuele problemen, zoals het NSA-spionageschandaal. Voor dat echter mogelijk is, moeten cyberoorlogen eerst bestaan. Niet iedereen was het erover eens dat die nu kunnen uitbreken, maar na enkele (spectaculaire) voorbeelden, zijn de meeste specialisten het eens, en om het met president Obama te parafraseren: “Cyberwar is real”.

 

Toch is er nog geen enkele oorlog uitgebroken, deels omdat de gevolgen nu nog niet groot genoeg zouden zijn, deels omdat staten nog terughoudend zijn om zich enkel op digitale confrontatie toe te leggen. Dat is een probleem: de Verdragen van Geneve, Den Haag en zowat elk verdrag dat oorlogsrecht regelt, ontstaan pas nadat de wereld de nieuwste verschrikkingen van een of ander wapen, een of andere tactiek ziet. Cyberoorlog kan nu dus nog niet volledig geregeld worden, want niemand weet op welke vlakken die oorlog een impact zou kunnen hebben.

 

            Van de NSA tot de kerncentrales van Doel

 

Rechten lijkt voor veel mensen een hele saaie studierichting. Als je dat recht echter op iets modern als cyberoorlog toepast, krijg je enkele interessante conclusies. Zo kun je digitale spionage inperken via het recht op privacy, en komt de hele affaire rond Edward Snowden en de NSA neer op een enorme inbreuk op het privéleven van burgers, hoe je het ook bekijkt. Maar het gaat verder. Minister Jambon kwam op een top in de VS samen met andere wereldleiders rond terrorisme en nucleaire veiligheid. Dat laatste kwam vooral aan bod nadat een werknemer van de kerncentrales in Doel gevolgd werd door enkele terroristen. Daar komt ook de digitale wereld bij kijken: iemand met slechte bedoelingen moet helemaal niemand volgen, hij of zij moet enkel een kerncentrale hacken, de beveiliging uitschakelen en voor een tweede Tsjernobyl of Fukushima zorgen.

 

Onmogelijk, waanzin, fictie, zegt u? In 2010 werd Stuxnet ontdekt, een digitaal virus dat door de VS en Israël ontwikkeld zou zijn om, ingebracht via een USB-stick, de kerncentrales van Iran stil te leggen. Het is een kleine stap van het stilleggen van een centrale naar het doen ontploffen van een, slechts een kwestie van coderen. Gelukkig beschermt het internationaal recht de gewone burger tegen zulke mogelijkheden, door het verbod op het gebruik van bepaalde wapens.

 

Spionage en kernwapens zijn twee vraagstukken, maar de lijst gaat eindeloos verder. Van mensenrechten tot territorium in de digitale wereld, van digitaal terrorisme tot het bestrijden daarvan, van de mogelijkheid van software als wapen tot het verdedigen tegen zulke wapens met de “oude” middelen, er zijn zoveel problemen rond cyberoorlog dat deze thesis niet alles kan behandelen. Gelukkig heeft een vooruitziende diplomaat met de naam Martens (geen Belg of Nederlander maar een Rus, hoewel de naam anders doet vermoeden) lang geleden een clausule opgesteld waardoor nieuwe wapens via oude wetten geregeld worden.

 

            E-terrorisme?

 

Die regels worden jammer genoeg niet altijd gevolgd. Daesh, Al-Qaeda en dergelijke tonen maar al te vaak aan dat zij de zogenaamde rules of engagement gemakkelijk naast zich neerleggen. Dit kan zich zeker uitstrekken tot digitaal terrorisme. Deze thesis buigt zich dan ook over de vraag of dit mogelijk is, hoe dit aangepakt kan worden en wie dit moet aanpakken. Toch een geruststelling vooraf: terroristen willen er een theatraal schouwspel van maken. De digitale wereld leent zich daar tot dusver niet toe, dus uw GPS zal niet gehackt worden door een of andere jihadist met een laptop en modem.

 

Zijn de regels rond cyberoorlog wel te volgen door iemand? Moet er een strenge regelgeving komen, of is het internet een vrije zone, waar alles mag en niets moet? Deze thesis komt daar en op zovele andere problemen terug. Rechten, het kan voor de leek bijzonder saai klinken, maar de grote actuele relevantie en het hoge science-fictiongehalte maken het toch een nuttig en relevant thema. Voor de newbie interessante weetjes, voor de geïnteresseerden nieuwe informatie, maar vooral een poging tot het aanzetten van verdere discussie, want alles verloopt de dag van vandaag online. Het gevaar wordt dus steeds groter en groter, en moet dus ingeperkt worden.

 

Joris Depoorter

Bibliografie

Bibliografie

A.            Wetenschappelijke artikelen en literatuur

 

Coupland, R. M., The Red Cross Wound Classification, ICRC, Geneve, 1991, 15 p.

 

Coupland, R. M., “Towards a Determination of Which Weapons Cause ‘Superfluous Injury or Unnecessary Suffering’”, International Physicians for the Prevention of Nuclear War, 1997, ippnw.org

 

Kesler, B., “The Vulnerability of Nuclear Facilities to Cyber Attack”, Strategic Insights Stanford, 2010, vol. 10 nr. 1, large.stanford.edu, 15-25.

 

Kumar, V., Srivastava, J., Lazarevic A., (eds.), Managing Cyber Threats – Issues, Approaches and Challenges, Springer press, New York, 2005, xvii + 330 p.

 

N.N., “Children of the Atomic Bomb – A UCLA  Physician’s Eyewitness Report and Call to Save the World’s Children”, UCLA, s.d., aasc.ucla.edu.

 

Nelsen, D. R., Nisani, Z., Cooper, A. M., Fox, G. A., Gren, E. C., Corbit, A. G., Hayes, W. K., “Poisons, toxigens, and venoms: redifining and classifying toxic biological secretions and the organisms that employ them”, Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society, 2014, vol. 89 nr. 2, ncbi.nlm.nih.gov.

 

Nuclear Energy Agency, Chernobyl: Assesment of Radiological and Health Impacts – 2002 Update of Chernobyl: Ten Years On, OECD, 2002, oecd-nea.org.

 

Wax, P. M., Becker, C. E., Curry, S. C., “Unexpected ‘gas’ casualties in Moscow: a medical toxicology perspective”, Annals of Emergency Medicine, 2003, vol. 41 nr. 5, 700-705.

B.            Verdragen en andere primaire rechtsbronnen

 

Verklaring betreffende de afkeuring van het gebruik in oorlogstijd van projectielen minder wegend dan 400 gram van 11 december 1868, Sint-Petersburg.

Verdrag betreffende de regels en gebruiken tijdens oorlog te land van 1899, Den Haag.

 

Verdrag betreffende de regels en gebruiken tijdens oorlog te land van 1907, Den Haag.

 

Protocol voor het verbod op het gebruik van verstikkende, giftige of andere gassen, en van bacteriologische methoden van oorlogvoering, Genève, 17 juni 1925.

 

Handvest van de Verenigde Naties van 26 juni 1945, San Francisco, UNTS XVI.

 

Statuut betreffende het Internationaal Gerechtshof van 24 oktober 1945, San Francisco.

 

Verdrag betreffende de preventie en de bestraffing van de misdaad van genocide van 9 december 1948, Parijs, UNTS 277.

 

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van 10 december 1948, San Francisco

 

Eerste verdrag van Geneve ter verbetering van de omstandigheden van de gewonden van legers te velde van 12 augustus 1949, Geneve, UNTS 31.

 

Europees Verdrag betreffende de Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden van 4 november 1950, Rome.

 

Verdrag betreffende diplomatieke relaties van 18 april 1964, Wenen, UNTS 95.

 

Internationaal Verdrag betreffende de Burgerlijke en Politieke Rechten van 16 december 1966, New York, UNTS 171.

 

Resolutie XXIII van de Conferentie van Teheran voor de Mensenrechten van 12 mei 1968, Teheran, icrc.org.

 

Verdrag betreffende het verbod op de ontwikkeling, productie en bewaring van biologische en toxische wapens en betreffende hun vernietiging van 26 maart 1975, London/Moscow/Washington D.C., UNTS 163.

 

Protocol bij het Verdrag van Geneve betreffende de bescherming van slachtoffers van internationale gewapende conflicten van 8 juni 1977, Geneve, UNTS 3.

 

Protocol bij het verdrag van Geneve betreffende de bescherming van slachtoffers van niet-internationale gewapende conflicten van 8 juni 1977, Geneve, UNTS 609.

 

Verdrag betreffende het verbod of het gebruik van bepaalde conventionele wapens die geacht kunnen worden buitensporig te verwonden of die zonder onderscheid werken van 10 oktober 1980, Geneve, UNTS 171.

 

Verklaring betreffende de ontoelaatbaarheid van interventie en tussenkomst in de interne zaken van Staten, Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, 9 december 1981, Doc. Nr. GA RES/36/103.

 

Grondwet en Conventie betreffende de Internationale Telecommunicatie-Unie van 6 november 1982, Parijs, UNTS 319.

 

Verdrag betreffende het verbod op de ontwikkeling, productie, bewaring en het gebruik van chemische wapens en betreffende hun vernietiging van 13 januari 1993, New York/Parijs, UNTS 317.

 

Resolutie 52/39 C van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, 31 december 1997, Doc.Nr. A/RES/52/39.

 

Statuut van het Internationaal Strafhof 17 juni 1998, Rome, Doc.nr. A/CONF.183/9.

 

Comité voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties, General Comment 29, 31 augustus 2001, Doc.Nr. CCPR/C/21/Rev.1/Add.11.

 

Resolutie 1368 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, 12 september 2001, Doc.nr. S/RES/1368.

 

Resolutie 1373 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, 18 september 2001, Doc. nr. S/RES/1373.

 

Act to deter and punish terrorist acts in the United States and around the world, to enhance law enforcement investigatory tools, and for other purposes, 26 oktober 2001, nr. 107-56.

 

Cybercrimeverdrag van de Raad van Europa van 23 november 2001, Budapest.

 

Resolutie 1386 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, 20 december 2001, Doc. nr. S/RES/1386.

 

Draft Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, Verenigde Naties, 2001, www.legal.un.org.

 

Draft Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts with commentary, Verenigde Naties, 2001, www.legal.un.org.

 

In Larger Freedom: Towards Development, Security and Human Rights for All, Rapport van het Secretariaat-Generaal van de Verenigde Naties, 2005, Doc.nr. A/59/565.

 

CAVV, Cyber Warfare, december 2011, nr. 77.

 

Resolutie 68/167 betreffende het recht op privacy in het digitale tijdperk van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, 18 december 2013, Doc.nr. A/RES/68/167.

C.            Rechtspraak

 

PCIJ, S.S. “Wimbledon”, 1923, P.C.I.J. Series A nr. 1, p. 15 e.v.

 

UNRIAA, Lusitania, 1923, Vol. VII, p. 32 e.v.

UNRIAA, Zafiro, 1925, Vol. VI, p. 160 e.v.

 

PCIJ, Factory at Chorzow, 1927, P.C.I.J. Series A, nr. 17, p. 29 e.v.

 

PCIJ, Frankrijk vs. Turkije, 1927, ser. A nr. 10.

 

UNRIAA, Lehigh Valley Railroad Company and Others (U.S.A.) v. Germany: “Black Tom” and “Kingsland” incidents, 1930, Vol. VIII, p. 84 e.v. en p. 1939 e.v.

 

UNRIAA, Dickson Car Wheel Company (U.S.A.) v. United Mexican States, 1931, vol. IV, p. 669 e.v

 

PCIJ, Phosphates in Morocco, 1938, Series A/B, nr. 74.

 

Nürembergtribunaal, United States of America v. Alfried Felix Krupp von Bohlen un Albach et al., Nuremberg, 1948.

 

IGH, Corfu Channel, 1949, ICJ Reports 1949, p. 4 e.v.

 

ECRM, Denmark, Norway, Sweden and the Netherlands v. Greece, 31 mei 1961, nr. 3321/67, 3322/67, 3323/67, 3324/67, echr.coe.int.

 

IGH, North Sea Continental Shelf, 1969, ICJ Reports 1969, p. 3 e.v.

 

Mensenrechtencommissie, Lopez v. Uruguay, 1979 (communicatienr. 52/1979), Doc.nr. CCPR/C/13/D/52/1979.

 

PCIJ, United States Diplomatic and Consular Staff in Tehran, 1980, P.C.I.J. Reports 1980, p. 3 e.v.

 

EHRM, Silver and others v. United Kingdom, 25 maart 1983, Series A, Nr. 61, p. 33 e.v.

 

EHRM, Sunday Times v. United Kingdom, 25 maart 1983, Series A, Nr. 30, p. 31 e.v.

PCIJ, Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. Verenigde Staten van Amerika), 1986, I.C.J. Reports 1986, p. 14 e.v.

 

UNRIAA, Case concerning the difference between New Zealand and France concerning the interpretation or application of two agreements concluded on 9 July 1986 between the two States and which related to the problems related to the Rainbow Warrior affair, 1990, Vol. XX, p. 215 e.v.

 

Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Tadic, 1995, IT-94-1-A.

 

ICJ, Advisory Opinion, Legality of the threat or use of nuclear weapons, 8 juli 1996, I.C.J. Reports 1996, p. 226 e.v.

 

Joegoslaviëtribunaal, Prosecuter vs. Martic, 1996, IT-95-11.

 

Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Furundzija, 10 december 1998, IT-95-17/1-T.

 

Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Akayesu, 2 september 1998, ICTR-96-4-T.

 

IGH, Case concerning Oil Platforms (Islamic Republic of Iran v. United States of America), 6 november 2003, ICJ Reports 2003, p. 161 e.v.

 

IGH, Advisory Opinion on the Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied Palestinian Territory, 9 juli 2004, ICJ Reports 2004, p. 136 e.v.

 

Joegoslaviëtribunaal, Prosecutor v. Limaj, 30 november 2005, IT-03-66-T.

 

IGH, Armed Activities on the Territory of the Congo (Democratic Republic of the Congo v. Uganda), 19 december 2005, ICJ Reports 2005, p. 168 e.v.

 

ICC, Prosecutor v. Thomas Lubanga Dyilo, 29 januari 2007, ICC-01/04-01/06.

 

IGH, Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Bosnia and Herzegovina v. Serbia and Montenegro, 26 februari 2007, ICJ Reports 1996, P. 595 e.v.

D.            Rechtsleer

1.              Artikels, bijdragen in naslagwerken, databanken …

 

Baheri, Z., Fard, A. S., “Status of espionage from the perspective of international laws with emphasis on countries’ diplomatic and consular relations”, Journal of Scientific Research and Development, 2015, Vol. 2 nr. 1, 41-45.

 

Barney, S., “Innocent Packets? Applying navigational regimes from the Law of the Sea Convention by analogy to the realm of cyberspace”, Naval Law Review, nr. 48, 2001, 56-83.

 

Borelli, S., “The (Mis)-Use of General Principles of Law: Lex specialis and the Relationship between International Human Rights Law and the Laws of Armed Conflict” in Pineschi, L., (ed.), General Principles of Law: The Role of the Judiciary, Springer, New York, 2015, 265-294.

 

Bothe, M., “The Law of Neutrality” in Fleck, D. (ed.), The Handbook of International Humanitarian Law, Oxford University press, Oxford, 2013, 549-580.

 

Bothe, M., “Nuclear Weapons Advisory Opinions”, MPEPIL, OPIL, oktober 2015, opil.ouplaw.com, 9 p.

 

Bourbonniere, M.,  Haeck, L., “Jus in Bello Spatiale”, Air & Space Law, vol. XXV, 2000, 1-11.

 

Buchan, R., “Cyberattacks: unlawful uses of force or prohibited interventions?” Journal of Conflict and Security Law, 2012, nr. 17.

 

Buergenthal, T., “To Respect and to Ensure: State Obligations and Permissible Derogations” in Henkin, L. (ed.), The International Bill of Rights, Columbia University Press, New York, 1981, 72-91.

Cassese, A., “The Martens Clause: Half a Loaf or Simply Pie in the Sky?”, EJIL, vol. 11, 2000, 187-216.

 

Crawford, J. R.,  “The Identification and Development of Customary International Law”, Foundations and Futures of International Law, 23 mei 2014, 15 p.

 

Crawford, J., Peel, J., Olleson, S., “The ILC’s Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts: Completion of the Second Reading”, EJIL, 2001, vol. 12 nr. 5, 963-991.

 

Condron, S. M., “Getting It Right: Protecting American Critical Infrastructure in Cyberspace”, Harvard Journal of Law and Technology, 2006-2007, nr. 20, 403-422.

 

Daskal, J., “The geography of the battlefield: a framework for detention and targeting outside the ‘hot’ conflict zone”, University of Pennsylvania Law Review, 2013, nr. 161, 1165-1234.

 

Dinstein, Y., “The Right to Life, Physical Integrity, and Liberty” in Henkin, L. (ed.), The International Bill of Rights, Columbia University Press, New York, 1981, 114-137.

 

Dinstein, Y., “Computer Network Attacks and Self-Defense” in Schmitt, M. N., O’Donnell, B. T., (eds.), Computer Network Attack and International Law, Naval War College, Rhode Island, 2002, 100-119.

 

Dinstein, Y., “Warfare, Methods and Means”, MPEPIL, OPIL, september 2015, opil.ouplaw.com, 9 p.

 

Dörr, O., “Use of Force, Prohibition of”, MPEPIL, OPIL, september 2015, opil.ouplaw.com, 17 p.

 

Forcese, C., “Spies Without Borders: International Law and Intelligence Collection”, Journal of National Security Law & Policy, 2011, vol. 5 nr. 179, 179-210.

 

Franceus, F., “Cyberaanvallen en het recht van de gewapende conflicten: bemerkingen bij een juridische primeur in België en de Verenigde Staten”, BISC, 19 oktober 2012, 30 p.

 

Gasser, H.-P., Thürer, D., “Humanitarian Law, International”, MPEPIL, OPIL, maart 2011, opil.ouplaw.com, 18 p.

 

Gjelten, T., “Shadow Wars: Debating Cyber Disarmament”, World Affairs, 2010, nr. 173.

 

Greenwood, C., “Historical Development and Legal Basis” in Fleck, D. (ed.), The Handbook of Humanitarian Law in Armed Conflicts, Oxford University Press, Oxford, 1995, 1-43.

 

Greenwood, C., “Caroline, The”, MPEPIL, OPIL, april 2009, opil.ouplaw.com, 4 p.

 

Greenwood, C., “Self-Defence”, MPEPIL, OPIL, april 2011, opil.ouplaw.com, 13 p.

 

Goldsmith, J., “How Cyber changes the Laws of War”, EJIL, 2013, vol. 24 nr. 1, 129-138.

 

Gombeer, K, “Het internationaal juridisch kader voor interstatelijk gebruik van computeraanvallen”, Juridische Meesterwerken, VUB, 2010-2011, 165-220.

 

Hoisington, M., “Cyberwarfare and the Use of Force Giving Rise to the Right of Self-Defense”, Boston College International and Comparative Law Review, 2009, nr. 32, 439-454.

 

Hughes, R., “A Treaty for Cyberspace”, International Affairs, 2010, nr. 2, 523-541.

 

ILA, Report of the Sixty-Ninth Conference, 2000, 725: Statement of Principles Applicable to the Formation of General Customary International Law.

 

Jensen, E., “Sovereignty and neutrality in cyber conflict”, Fordham International Law Journal, 2012, nr. 35, 815-841.

 

Jensen, E. T., “Computer Attacks on Critical National Infrastructure: A Use of Force Invoking the Right of Self-Defence”, Stanford Journal of International Law, 2002, nr. 38, 202-240.

 

Johnson, D., Post, D., “Law and Borders: the rise of law in cyberspace”, Stanford Law Review, nr. 48, 1996, 1366-1402.

 

Jyh-An, L., Ching-Yi, L., “Forbidden City enclosed by the great firewall: the law and power of internet filtering in China”, Minnesota Journal of Law Science and Technology, nr. 13(1), 125-151.

 

Kadelbach, S., “Nuclear Weapons and Warfare”, MPEPIL, OPIL, juni 2013, opil.ouplaw.com, 21 p.

 

Kanuck, S., “Sovereign Discourse on cyber conflict”, Texas Law Review, 2010, nr. 88, p. 1571-1597.

 

Kobrin, S., “Territoriality and the governance of cyberspace”, Journal of International Business Studies, nr. 32, 2001, 687-704.

 

Kolb, R., “The relationship between international humanitarian law and human rights law: A brief history of the 1948 Universal Declaration of Human Rights and the 1949 Geneva Conventions”, International Review of the Red Cross, 1998, nr. 400, icrc.org.

 

Kolb, R., “Human Rights and Humanitarian Law”, MPEPIL, OPIL, Maart 2013, opil.ouplaw.com, 17 p.

 

Korff, D., “The Standard Approach under Articles 8-11 ECHR and Article 2 ECHR”, European Commission, ec.europa.eu.

 

Kunig, P., “Intervention, Prohibition of”, MPEPIL, OPIL, april 2008, www.opil.ouplaw.com, 15 p.

 

Levarska, L., “Regulation of Cyber-Warfare: Interpretation versus Creation”, ESR, December 2013, nr. 70, 15 p.

 

Marauhn, T., “Chemical Weapons and Warfare”, MPEPIL, OPIL, juni 2010, opil.ouplaw.com, 10 p.

 

Marauhn, T, Ntoubandi, Z. F., “Armed Conflict, Non-International”, MPEPIL, OPIL, mei 2011, opil.ouplaw.com, 14 p.

 

Meron, T. “The Martens Clause, Principles of Humanity, and Dictates of Public Consience”, The American Journal of International Law, vol. 94, 2000, 78-89.

 

Rabkin, J. A., Rabkin, A., “An Emerging Threats Essay – To Confront Cyber Threats, We Must Rethink the Law of Armed Conflict”, Task force on national security and law, Hoover Institution Stanford University, 2012, 15 p.

 

Radsan, A. J., “The Unresolved Equation of Espionage and International Law”, Michigan Journal of International Law, 2007, Vol. 28 nr. 595, 595-623.

 

Rapport van de International Law Commision over het werk van zijn 46ste Sessie, 2 mei 1994-22 juli 1994, A/49/10.

 

Roscini, M., “World Wide Warfare – Jus ad bellum and the Use of Cyber Force”, Max Planck UNYB, 2010, nr. 14, 85-130.

 

Nye, J. S., “Cyber Power”, Harvard Kennedy School, Belfer Center, 2010, www.dtic.mil, 24 p.

 

Quénivet, Q., “The History of the Relationship between International Humanitarian Law and Human Rights Law” in Arnold, R., Quénivet, N. (eds.), International Humanitarian Law and Human Rights Law: Towards a new merger in International Law, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden, 2008, 1-14.

 

Sassoli, M., “Transnational Armed Groups and International Humanitarian Law”, Humanitarian Policy and Conflict Research Harvard University, 2006, nr. 6, 43 p.

 

Sassoli, M., “Guantanamo, Detainees”, MPEPIL, OPIL, mei 2013, opil.ouplaw.com, 15 p.

 

Schaap, A. J., “Cyber Warfare Operations: Development and Use under International Law”, Air Force Law Review, 2009, nr. 64, p. 121-153.

 

Schaller, C., “Spies”, MPEPIL, OPIL, september 2015, opil.ouplaw.com, 5 p.

 

Schmitt, M. N., “Computer Network Attack and the Use of Force in International Law: Thoughts on a Normative Framework”, IITA (USAF), juni 1999, 41 p.

 

Sitaropoulos, N., “Weapons and superfluous injury or unnecessary suffering in international humanitarian law: human pain in time of war and the limits of law”, Revue Hellénique de Droit International, 2001, vol. 54, 71-108.

 

Strydom, H. A., “Weapons of Mass Destruction”, MPEPIL, OPIL, augustus 2013, opil.ouplaw.com, 14 p.

 

Svarc, D., “Biological Weapons and Warfare”, MPEPIL, OPIL, augustus 2015, opil.ouplaw.com, 7 p.

 

Tams, C. J., “The Use of Force against Terrorists”, EJIL, 2009, Vol. 20 nr. 2, 359-397.

 

Ticehurst, R., “The Martens Clause and the Laws of Armed Conflict”, International Review of the Red Cross, nr. 317, 1997, www.icrc.org.

 

van den Herik, L., “De digitale oorlog: waan of werkelijkheid”, NjW, 2013, nr. 6, 348-355.

 

Volio, F, “Legal Personality, Privacy, and the Family” in Henkin, L. (ed.), The International Bill of Rights, Columbia University Press, New York, 1981, 185-208.

 

von Bernstorff, J., “Martens Clause”, MPEPIL, OPIL, december 2009, opil.ouplaw.com, 6 p.

 

Wagner, M., “Non-State Actors”, MPEPIL, OPIL, juli 2013, opil.ouplaw.com, 12 p.

 

Wilde, R., “Triggering State Obligations Extraterritorially: The Spatial Test in Certain Human Rights Treaties”, in Arnold, R., Quénivet, N. (eds.), International Humanitarian Law and Human Rights Law: Towards a new merger in International Law, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden, 2008, 133-153.

 

Woltag, J.-C., “Cyber Warfare”, Max Planck Encyclopedia of Public International Law, Oxford Public International Law, mei 2010, opil.ouplaw.com, 9 p.

 

Wright, Q., “Espionage and the Doctrine of Non-Intervention in Internal Affairs” in Stanger, R., (ed.), Essays on Espionage and International Law, Ohio State University Press, Columbus, 3-28.

 

Zemanek, K., “Armed attack”, MPEPIL, Oxford Public International Law, oktober 2013, opil.ouplaw.com, 8 p.

2.              Boeken

 

Arai-Takahashi, Y., The Margin of Appreciation Doctrine and the Principle of Proportionality in the Jurisprudence of the ECHR, Intersentia, Antwerpen, 2001, xiii + 247 p.

 

Boothby, W. H., Conflict Law: The Influence of New Weapons, technology, Human Rights and Emerging Actors, Asser Press, Den Haag, 2014, xv + 464 p.

 

Bothe, M., Ronzitti, N., Rosas, A. (eds.), The New Chemical Weapons Convention: Implementation and Prospects, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden, 1998, xv + 613 p.

 

Brownlie, I., International Law and the Use of Force by States, Clarendon Press, Oxford, 1963, xxviii + 532 p.

 

Brownlie, I., Principles of Public International Law, Oxford University press, Oxford, 1998, xlviii + 741 p.

 

Dinniss, H. H., Cyber Warfare and the Laws of War, Cambridge University press, Cambridge, 2012, xix + 331 p.

 

Dixon, M., Textbook on International Law, Oxford University press, Oxford, 2013, xxxii + 393 p.

 

Chen, T. M., Jarvis, L., Macdonald, S. (eds.), Cyberterrorism, Understanding, Assessment and Response, Springer Press, New York, 2014, xxiii + 215 p.

 

Duffy, H., The ‘War on terror’ and the framework of international law, Cambridge University press, Cambridge, 2005, xxxvi + 488 p.

 

Gasser, H.-P., Junod, S.-S., Pilloud, C., de Preux, J., Sandoz, Y., Swinarski, C., Wenger, C. F., Zimmerman, B., Pictet J.(voorz.), Commentary on the Additional Protocols of 8 June 1977 to the Geneva Conventions of 12 August 1949, Geneve, Martinus Nijhoff Publishers, 1987, xxxv + 1625 p.

 

Gorman, F. C., Non-State Actors, Terrorism and the United Nations: A Critical Analysis through Three Case studies Examining the United Nations’ Effectiveness in Addressing the Threat Imposed by Violent Non-State Actors, Thesis aan de Virginia Polytechnic and State University, Virginia, 2009, v + 132 p.

 

Horbach, N., Lefeber, R., Ribbelink, O., Handboek Internationaal Recht, Asser Press, Den Haag, 2007, xxii + 946 p.

Humanitarian Policy and Conflict Research, Manual on International Law Applicable to Air and Missile Warfare, Harvard University, Cambridge, 2009, viii + 56 p.

 

Humanitarian Policy and Conflict Research, Commentary on the HPCR Manual on International Law Applicable to Air and Missile Warfare, Harvard University, Cambridge, 2010, vi + 348 p.

 

Kremer, J.-F., Müller, B. (eds.), Cyberspace and International Relations: Theory, Prospects and Challenges, Springer Press, Berlijn, 2014, xxiv + 284 p.

 

Melzer, D., Interpretive guidance on the notion of direct participation in hostilities, Internationaal Comité van het Rode Kruis, Geneve, 2009, 85 p.

 

Nasu, H., McLaughlin, R. (eds.), New Technologies and the Law of Armed Conflict, Asser Press, Den Haag, 2014, xx + 259 p.

 

Nowak, M., Introduction to the International Human Rights Regime, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden, 2003, xv + 365 p.

 

Oberleitner, G., Human Rights in Armed Conflict – Law, Practice, Policy, Cambridge University press, Cambridge, 2015, xx + 431 p.

 

Pictet, J. S. (ed.), Commentary – I Geneva Convention for the amelioration of the condition of the wounded and sick in armed forced in the field, International Committee of the Red Cross, Geneve, 1952, xvi + 466 p.

 

Pictet, J. S. (ed.), Commentary – III Geneva Convention Relative to the treatment of prisoners of war, International Committee of the Red Cross, Geneve, 1960, xxxii + 764 p.

 

Pictet, J. S. (ed.), Commentary – IV Geneva Convention Relative to the protection of civilian persons in time of war, International Committee of the Red Cross, Geneve, 1958, xxviii + 660 p.

Schmitt, M. N. (ed.), Essays on Law and War at the Fault Lines, Springer Press, Den Haag, 2012, xii + 637 p.

 

Schmitt, M. N. (ed.), Tallinn Manual on The International Law Applicable to Cyber Warfare, Cambridge University press, Cambridge, 2013, 215 p.

 

Sims, N. A., The Future of Biological Disarmament: Strengthening the Treaty Ban on Weapons, Routledge, New York, 2009, xvii + 216 p.

 

Sivakumaran, S. The law of non-international armed conflict, Oxford University Press, Oxford, 2012, xxiv + 696 p.

 

Svensson-McCarthy, A.-L., The International Law of Human Rights and States of Exception, Martinus Nijhoff Publishers, Den Haag, 1998, xxiii + 780 p.

 

Verton, D., Black Ice: the invisible threat of cyber-terrorism, McGraw-Hill, New York, 2003, xxvii + 273 p.

 

The United States War Crimes Commission, Law Reports of Trials of War Tribunals – Volume X The I.G. Farben and Krupp Trials, Londen, 1949, ix + 181 p.

Universiteit of Hogeschool
Master in de Rechten
Publicatiejaar
2016
Promotor(en)
Gert Vermeulen
Kernwoorden
Share this on: