Het digitaal editeren van Middelnederlandse teksten: een status quaestionis en een verkenning aan de hand van een digitale editie van de ‘Vierde Martijn’

Frans de Jonge
Persbericht

Het digitaal editeren van Middelnederlandse teksten: een status quaestionis en een verkenning aan de hand van een digitale editie van de ‘Vierde Martijn’

h1 { margin-bottom: 0.21cm; line-height: 100%; }h1.western { font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 14pt; }h1.cjk { font-family: "WenQuanYi Zen Hei"; font-size: 18pt; font-weight: normal; }h1.ctl { font-family: "Lohit Devanagari"; font-size: 18pt; }p { margin-bottom: 0.25cm; line-height: 120%; }p.cjk { font-size: 10pt; font-weight: normal; }a:link { }

Middeleeuwse teksten: wat kun je ermee?

 

Het einde van de veertiende eeuw luikt. Bij het licht van een flikkerende kaars is een ervaren schrijver naarstig aan het werk. Zijn doel? Het aanleggen van een verzameling teksten met morele aansporingen. Zijn perkament is van slechte kwaliteit, zijn schrift gejaagd. De buitenwereld zal dit werk nooit zien, misschien zijn medebroeders evenmin. Als altijd zwijgende kartuizermonnik wil hij namelijk toch iets dat tot hem persoonlijk spreekt.

 

Ook nu, meer dan 600 jaar later, spreekt deze verzameling teksten nog steeds, maar nu zijn wij de luisteraars. Deze verzameling teksten staat bekend als de Heber-Serrurecodex, zo genoemd naar twee voormalige bezitters: de Engelse boekenverzamelaar Richard Heber en de filoloog Constant Serrure. Naast een flinke verzameling Middelnederlandse werken is het de enige vindplaats van het leerdicht Rinclus, van het bijtende gedicht de Vierde Martijn en van Der kerken claghe, een klacht over de val van Acre in 1291. Om zulke teksten grondig te onderzoeken met de nieuwste technieken is een digitale editie gewenst. Met dat doel voor ogen is de huidige stand van zaken op het gebied van digitale edities onderzocht. Op basis daarvan zijn aanbevelingen geformuleerd die met een digitale editie van de Vierde Martijn in de praktijk zijn gebracht.

Wat is een digitale editie?

Voor het digitale veld voldoen de klassieke editietypedefinities niet. Traditioneel zijn er bijvoorbeeld diplomatische edities, die proberen een tekst weer te geven zoals de lezer hem oorspronkelijk zag, en kritische edities, waarin op basis van tekstkritiek uit meerdere afschriften de beste of meest oorspronkelijke tekst wordt samengesteld. Maar in het geval van een digitale editie kunnen in principe beide soorten edities uit hetzelfde bronbestand worden gegenereerd. Voor de wat meer technisch aangelegde gebruiker zal dit bronbestand de editie zijn, maar in de praktijk zal de meeste tijd worden doorgebracht met een al dan niet dynamische, gegenereerde weergave. Daarom wordt er met de term digitale documentaire editie gewerkt.

Een digitale documentaire editie is een nieuw object dat alle componenten van een digitale editie omvat: zowel de bron, de uitvoer als de hulpmiddelen die noodzakelijk zijn om de uitvoer weer te geven. Die hulpmiddelen moeten niet worden opgevat als specifieke programma’s, zoals een bepaalde tekstbewerker of een enkele webbrowser, maar als dat wat noodzakelijk is om een weergave te genereren. Het bronbestand is op zichzelf voor de meest voor de hand liggende toepassingen niet noodzakelijk bruikbaar. Het moet eerst worden omgezet in een formaat dat door de browser kan worden geïnterpreteerd en vervolgens weergegeven. Lang niet alle onderdelen van een digitale documentaire editie zijn voor alle toepassingen van belang. Vanuit een traditioneel oogpunt kan er daarom van meerdere edities worden gesproken.

Het beschikbare digitaal materiaal

Het huidige aanbod van digitaal beschikbaar materiaal komt in vele vormen en maten, van minder naar meer bruikbaar voor verdere verwerking, van facsimile's tot gedetailleerde transcripties. Een facsimile is een zo getrouw mogelijke reproductie van een origineel handschrift, bijvoorbeeld in de vorm van foto’s of scans. Transcripties brengen de oorspronkelijke tekst over naar moderne drukletters, waarbij het altijd de vraag is of de spelling van bijvoorbeeld ‘u’ en ‘v’ en ‘ij’ of ‘y’ moet worden gemoderniseerd. Hetzelfde geldt natuurlijk ook voor het gebruik van leestekens.

Uit het onderzoek naar de ontsluiting en toegankelijkheid van gedigitaliseerde collecties via online catalogi komt een duidelijk beeld naar voren. Het is onmiskenbaar gebruiksvriendelijker als de zoekfuncties voor digitale manuscripten volledig geïntegreerd zijn met de normale catalogi. Anders bestaat het gevaar dat alle moeite die hiervoor gedaan wordt geheel over het hoofd wordt gezien. De catalogus van de Universiteitsbibliotheek van Gent biedt in dit opzicht een uitmuntend voorbeeld dat zeker navolging verdient. Digitale facsimile’s zijn volledig en intuïtief geïntegreerd in het gebruikelijke zoeksysteem, zonder noemenswaardige restricties op te leggen aan de gebruiker.

De bekendste bron van digitale teksten is de Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren (DBNL). Wie zich in eerste instantie richt op de DBNL zal veel moois vinden, maar vooral wat verder gaat dan het paradigma van gedigitaliseerde papieren werken kan op die manier aan de aandacht ontsnappen. De DBNL maakt namelijk een indrukwekkende, verrassend complete hoeveelheid primaire en secundaire literatuur op gebruiksvriendelijke wijze beschikbaar, maar ze biedt geen volwaardige digitale edities aan.

Hoe het zou moeten

Het internet maakt het voor iedere onderzoeker gemakkelijk om zijn of haar transcripties wereldkundig te maken, maar tegelijkertijd is al dat werk lastig vindbaar tenzij men er reeds van afweet. Al kleven er zeker nadelen aan een systeem als UniCat, waar de catalogi van Belgische universitaire bibliotheken en de Koninklijke Bibliotheek van België via een enkele website raadpleegbaar zijn, zouden gedigitaliseerde werken idealiter toch via een dergelijk systeem te vinden moeten zijn.

Verrassend weinig bronnen geven duidelijk aan welke rechten en plichten de gebruiker heeft. Als de rechten beperkt zijn is dat niet ernstig, want dat is de standaardaanname, maar als de rechten de gebruiker veel vrijheid geven zou dit net als op de websites van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (KANTL) duidelijk moeten worden aangegeven. In principe ligt een open-accesslicentie voor de hand, want het beoogde doel is immers gewoonlijk dat onderzoekers met het materiaal aan de slag gaan. Indien men voor een dergelijke licentie opteert, zou men, wederom net als bij KANTL, ook het bronbestand beschikbaar moeten stellen. Elk onderdeel van een digitale documentaire editie heeft voor een andere doelgroep nut. Kort samengevat, het beste praktijkvoorbeeld komt van KANTL, waar alle relevante data worden aangeboden onder duidelijke voorwaarden.

Door het gebruik van een algemeen geaccepteerde standaard zal het indien noodzakelijk ook in de toekomst eenvoudig mogelijk zijn om het document naar een eventueel toekomstig bestandsformaat om te zetten. Het grootste gevaar voor het voortbestaan van de digitale editie van de Vierde Martijn die deze aanbevelingen in de praktijk brengt ligt daarom in de toekomstige levensduur van Github, de website waar zij gehuisvest is. Wie geïnteresseerd is, kan eens een kijkje nemen op <http://frenzie.github.io/vierde-martijn/> om de digitale editie van de Vierde Martijn te raadplegen.

Bibliografie

p { margin-top: 0.32cm; margin-bottom: 0.21cm; direction: ltr; text-align: left; orphans: 2; widows: 2; }a:link { }

Asselbergs, W.J.M.A. 1964. “Het Landschap van de Vierde Martijn.” Verslagen En Mededelingen van de Koninklijke Academie Voor Nederlandse Taal- En Letterkunde (Nieuwe Reeks) Jaargang 1964: 249–77. http://www.dbnl.org/tekst/_ver016196401_01/_ver016196401_01_0012.php.

“Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities.” 2003. Max-Planck-Gesellschaft. http://openaccess.mpg.de/Berlin-Declaration.

Besamusca, Bart, and Ada Postma, eds. 2003. De Middelnederlandse Vertaling van de Lancelot En Prose Overgeleverd in de Lancelotcompilatie. Pars 1 (Vs. 1-5530). Middelnederlandse Lancelotromans 4. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://www.textualscholarship.nl/?p=7020.

Biemans, Jos A.A.M. 1997. Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche: Codicologisch Onderzoek Naar de Overlevering van de “Spiegel Historiael” van Jacob van Maerlant, Philip Utenbroeke En Lodewijk van Velthem, Met Een Beschrijving van de Handschriften En Fragmenten. Vol. 1. Onderzoek. Appendices. Schrift En Schriftdragers in de Nederlanden in de Middeleeuwen. Leuven: Peeters.

Biemans, Jos A.A.M., Hans Kienhorst, and Willem Kuiper, eds. 2000. Het Handschrift-Borgloon: Hs. Amsterdam, Universiteitsbibliotheek (UvA), I a 24 L,m,n. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 6. Hilversum: Uitgeverij Verloren.

Boot, Peter. 2013. “Richtlijnen Voor Digitale Diplomatische Edities in de Reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden.”

Boot, Peter, and Herman Brinkman, eds. 2003. Het Geraardsbergse Handschrift. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 1. Constantijn Huygens Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. http://geraardsbergen.huygens.knaw.nl/.

Bray, Tim, Jean Paoli, C.M. Sperberg-McQueen, Eve Maler, François Yergeau, and John Cowan, eds. 2006. Extensible Markup Language (XML) 1.1 (Second Edition). W3C Recommendation. Second. W3C - World Wide Web Consortium; http://www.w3.org/TR/2006/REC-xml11-20060816/; W3C - World Wide Web Consortium. http://www.w3.org/TR/2006/REC-xml11-20060816/.

Brinkman, Herman. 2014. “Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden (MVN).” https://www.huygens.knaw.nl/mvn/.

Brinkman, Herman, and Ike de Loos, eds. 1996. Het Gruuthuse-Handschrift : Hs. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 79 K 10. 2 vols. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 13. Hilversum: Uitgeverij Verloren.

Brinkman, Herman, and Janny Schenkel, eds. 1997. Het Comburgse Handschrift: Hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. Poet. et Phil. 2 ̊22. 2 vols. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 4. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://www.textualscholarship.nl/?p=7009.

———, eds. 1999. Het Handschrift-van Hulthem: Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België, 15.589-623. 2 vols. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 7. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://www.dbnl.org/tekst/_hul001hult02_01/.

———, ed. 1995. Het Handschrift-Jan Phillipsz.: Hs. Berlijn, Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz, Germ. Qu. 557. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 2. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://www.dbnl.org/tekst/_jan008janp02_01/.

Bruch, H., ed. 1982. Croniken van Den Stichte van Utrecht Ende van Hollant. Rijks Geschiedkundige Publicatiën: Grote Serie 4. ’s-Gravenhage: Nijhoff. http://resources.huygens.knaw.nl/kroniekbeke.

Coppoolse, David. 2011. “Flandrica.be. de Virtuele Vlaamse Erfgoedbibliotheek [2011-06-15].” Anet Gebruikersdag. Antwerpen: Vlaamse Erfgoedbibliotheek; Vlaamse Erfgoedbibliotheek. http://www.vlaamse-erfgoedbibliotheek.be/en/node/1882.

“Delpher.” 2014. http://www.delpher.nl.

“Digitale Bibliotheek Voor de Nederlandse Letteren.” 2014. http://dbnl.org.

Driel, Joost van. 2011. “Een Streven Naar Kunst: Formele Vernieuwingen in de Middelnederlandse Literatuur Omstreeks 1300.” Spiegel Der Letteren 53 (1): 1–28. doi:10.2143/SDL.53.1.2071215.

Engelsman, Bartholomeus. 2010. Van Den Proprieteyten Der Dinghen. Edited by Noor Versélewel de Witt Hamer. Bezorgd door de Werkgroep Middelnederlandse Artesliteratuur (WEMAL), in samenwerking met het Huygens Instituut KNAW, de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren en het Instituut voor Nederlandse Lexicologie. http://bartholomeusengelsman.huygens.knaw.nl.

“Flandrica.be.” 2014. http://www.flandrica.be.

Franzini, Greta. 2014. “A Catalogue of Digital Editions.” https://sites.google.com/site/digitaleds/home.

Gijsen, Annelies van. 1993. “De ’Vierde Martijn’ En de Komeet van 1299.” In In de Zevende Hemel; Opstellen Voor P.E.L. Verkuyl over Literatuur En Kosmos, edited by H. van Dijk, Maria A. Schenkeveld-van der Dussen, and J.M.J. Sicking, 68–74. Groningen: Passage.

Govers, Marie-José, Mariken Goris, Peter van Heusden, and Hans Kienhorst, eds. 1994. Het Geraardsbergse Handschrift: Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 1. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://dbnl.org/tekst/_ger001gera02_01/.

Govers, Marie-José, Mariken Goris, Peter van Heusden, Anda Schippers, Gerard Sonnemans, and Wilma Wissink, eds. 1994. Het Geraardsbergse Handschrift: Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 1. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://dbnl.org/tekst/_ger001gera02_01/.

Haeringen, C.B. van. 1960. “Boekbesprekingen.” De Nieuwe Taalgids 53: 39–41. http://dbnl.org/tekst/_taa008196001_01/_taa008196001_01_0012.php.

Hegman, W.E., ed. 1958. Vierde Martijn. Vol. 31. Zwolse Drukken En Herdrukken Voor de Maatschappij Der Nederlandse Letterkunde Te Leiden. Zwolle: Tjeenk Willink.

Hermesdorf, B.H.D. 1965. “Bij Twee Uitleg-Kruisen in de Vierde Martijn.” Verslagen En Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie Voor Taal- En Letterkunde, 59–64. http://www.dbnl.org/tekst/_ver016196501_01/_ver016196501_01_0004.php.

“Het Geheugen van Nederland.” 2014. http://www.geheugenvannederland.nl.

Hickson, Ian, Robin Berjon, Steve Faulkner, Travis Leithead, Erika Doyle Navara, Edward O’Connor, and Silvia Pfeiffer, eds. 2014. HTML5: A Vocabulary and Associated APIs for HTML and XHTML. W3C Recommendation. W3C. http://www.w3.org/TR/2014/REC-html5-20141028/.

Hogenbirk, Marjolein, ed. 2009. Walewein Ende Keye. Een Dertiende-Eeuwse Arturroman Overgeleverd in de Lancelotcompilatie. Eerste editie. Digitale editie, bezorgd door Marjolein Hogenbirk, met medewerking van W.P. Gerritsen. http://www.waleweinendekeye.huygens.knaw.nl.

Huizenga, Erwin, ed. 2004. Het Weense Arteshandschrift: Hs. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2818. 2 vols. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 10. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://www.textualscholarship.nl/?p=7015.

Kay, Michael, ed. 2007. XSL Transformations (XSLT) Version 2.0. W3C Recommendation. W3C. http://www.w3.org/TR/2007/REC-xslt20-20070123/.

Kestemont, Mike. 2012. “What Can Stylometry Learn from Its Application to Middle Dutch Literature?” Journal of Dutch Literature 2: 46–65. http://journalofdutchliterature.org/jdl/vol02/nr02/art03.

Kienhorst, Hans, and Kees Schepers, eds. 2009. Het Wiesbadense Handschrift: Hs. Wiesbaden, Hessisches Hauptstaatsarchiv, 3004 B 10. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 11. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://www.textualscholarship.nl/wp-content/bestanden/2011/06/Het-Wiesbadense-handschrift_LRbinnenwerk.pdf.

Kuiper, Willem. 1999. “Een ’Groet Scat’ in Een ’Clein Vat’.” Nieuw Letterkundig Magazijn 17 (1): 16–19. http://www.dbnl.org/tekst/_nie012199901_01/_nie012199901_01_0011.php.

———, ed. 2008. Bibliotheek van Middelnederlandse Letterkunde. Nieuwe digitale reeks. Amsterdam: Leerstoelgroep Historische Nederlandse Letterkunde UvA. http://cf.hum.uva.nl/dsp/scriptamanent/bml/bmlindex.htm.

Kwakkel, Erik. 2002. Die Dietsche Boeke Die Ons Toebehoeren: de Kartuizers van Herne En de Productie van Middelnederlandse Handschriften in de Regio Brussel (1350-1400). Miscellanea Neerlandica 27. Leuven: Peeters.

Langbroek, Erika, and Annelies Roeleveld, eds. 2001. Het Hartebok. Hs. Hamburg, Staats- Und Universitätsbibliothek, 102c in Scrinio. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 8. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://www.textualscholarship.nl/wp-content/bestanden/2011/06/Het-Hartebok_LRbinnenwerk.pdf.

Lievens, R. 1960. “De Dichter Hein van Aken.” Spiegel Der Letteren 4: 57–74.

Mertens, T. 1994. Richtlijnen Voor de Uitgave van Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden. Verloren.

Mertens, Thom, ed. 1978. Den Anderen Merten: Synoptische Archiefeditie van Jacob van Maerlant’s Tweede Martijn. Nijmegen: Alfa.

Mertens, Thom, Dieuwke E. van der Poel, and Koen Goudriaan, eds. 2013. Het Liederenhandschrift Berlijn 190: Hs. Staatsbibliothek Zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz Germ. Oct. 190. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 12. Hilversum: Uitgeverij Verloren.

Mertens, Thom, Dieuwke E. van der Poel, Gisela Gerritsen-Geywitz, Koen Goudriaan, Hermina Joldersma, Ike de Loos, Johan Oosterman, and Amand Berteloot, eds. 2013. Het Liederenhandschrift Berlijn 190 : Hs. Staatsbibliothek Zu Berlin, Preußischer Kulturbesitz Germ. Oct. 190. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 12. Hilversum: Uitgeverij Verloren.

Oostrom, Frits van. 2006. Stemmen Op Schrift: Geschiedenis van de Nederlandse Literatuur, Begin Tot 1300. Amsterdam: Bert Bakker.

———. 2013. Wereld in Woorden: Geschiedenis van de Nederlandse Literatuur, 1300-1400. Amsterdam: Bert Bakker.

Oppenhuis de Jong, Soetje Ida, ed. 2003. De Middelnederlandse Perceval-Traditie. Middelnederlandse Lancelotromans 9. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://www.textualscholarship.nl/?p=7024.

“Over Het Geheugen: Copyright.” 2003. Koninklijke Bibliotheek. http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/paginas/over_het_geheugen/copyright.

Pierazzo, Elena. 2011. “A Rationale of Digital Documentary Editions.” Literary and Linguistic Computing 26 (4): 463–77. doi:10.1093/llc/fqr033.

Reynaert, Joris. 1996. Catalogus van de Middelnederlandse Handschriften in de Bibliotheek van de Universiteit Te Gent. Vols. 2-1. De handschriften verworven na 1852 (deel 1). Werken Uitgegeven Door de Faculteit van de Letteren En Wijsbegeerte 182. Universiteit Gent. http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/000/389/784/BIB-ELS-012330-02_2010_0001_AC.pdf.

Sahle, Patrick. 2014. “Scholarly Digital Editions. An Annotated List, Compiled by Patrick Sahle.” http://www.digitale-edition.de/vlet-about.html.

Serrure, C.P., ed. 1861. “Het Vierde Boek van Den Wapene-Martijn, Door Hein van Aken.” In Vaderlandsch Museum Voor Nederduitsche Letterkunde, Oudheid En Geschiedenis, 4:55–90. Gent: H. Hoste. http://dbnl.org/tekst/_vad004vade04_01/_vad004vade04_01_0008.php.

Sonnemans, Gerard, and Hans Kienhorst, eds. 1996. Het Geraardsbergse Handschrift: Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 3. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://dbnl.org/tekst/_tub001tubi02_01/.

Van den Berg, Marinus K.A., Amand Berteloot, and Thom Mertens, eds. 2005. Het Gaesdonckse-Traktatenhandschrift: Olim Hs. Gaesdonck, Collegium Augustinianum, Ms. 16. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 9. Hilversum: Uitgeverij Verloren. http://www.textualscholarship.nl/wp-content/bestanden/2011/06/Het-Gaesdonckse-traktatenhandschrift_LRbinnenwerk.pdf.

Vanhevel, Nina. 2011. “Een Digitale Editie van de Reis van Sint Brandaan Als Concrete Toepassing van de Nieuwe Filologie.” Master’s thesis, Universiteit Gent. http://lib.ugent.be/catalog/rug01:001786336.

Verbij-Schillings, Jeanne, ed. 1999. Het Haagse Handschrift van Heraut Beyeren: Hs. Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 131 G 37. Middeleeuwse Verzamelhandschriften Uit de Nederlanden 6. Hilversum: Uitgeverij Verloren.

Universiteit of Hogeschool
Master in de taal- en letterkunde: Engels-Nederlands
Publicatiejaar
2015
Kernwoorden
Frenzie
Share this on: