De gerechtigheid van Trajanus en Herkenbald

Jimmy Boogaerts
Persbericht

De gerechtigheid van Trajanus en Herkenbald

Een verloren meesterwerk van Rogier Van der Weyden gereconstrueerd

Rond 1436 kreeg de bekende schilder Rogier Van der Weyden de opdracht om vier grote schilderijen te maken voor het Brusselse stadhuis. Het duurde een aantal jaren vooraleer de kunstenaar de werken voltooide maar nadien werden ze de trots van Brussel, enkel vergelijkbaar met het Lam Gods van Jan Van Eyck in Gent.  Het is moeilijk voor te stellen dat het Lam Gods niet meer zou bestaan maar voor de schilderijen van Van der Weyden is dit helaas het geval. Ze gingen in 1695 in de vlammen op tijdens het bombardement van Brussel door het leger van de Franse koning Lodewijk XIV. Nu resten ons slechts enkele geschreven en visuele inlichtingen om een idee te krijgen over het oorspronkelijk uitzicht van deze ooit beroemde schilderijen. De vraag stelt zich dan ook of het mogelijk is het oorspronkelijke uitzicht van de schilderijen te reconstrueren.

Van der Weyden had de opdracht gekregen om vier zogenaamde gerechtigheidstaferelen te schilderen. Dergelijke voorstellingen moesten rechters aansporen om rechtvaardig te oordelen. De onderwerpen komen meestal uit de klassieke oudheid of uit heiligenverhalen. De vier panelen van Brussel bestonden uit twee paren. We zullen het enkel hebben over de eerste twee panelen waarop de Gerechtigheid van Trajanus voorgesteld was. Deze legende vertelt hoe de Romeinse keizer Trajanus met zijn leger uit Rome wilde vertrekken om oorlog te voeren. Maar hij werd tegengehouden door een weduwe die klaagde dat zijn soldaten haar enige zoon hadden vermoord. Eerst wilde Trajanus zijn oordeel uitstellen maar de weduwe wees hem op zijn plicht om recht te spreken. Hierop gaf hij het bevel om de betrokken soldaten terecht te laten staan en sprak hij de doodstraf uit over de beschuldigde. Dit schilderde Van der Weyden in het eerste paneel. In het tweede paneel wordt paus Gregorius de Grote de centrale figuur. Deze paus leefde rond het jaar 600 en volgens de legende liep hij op een dag over het Forum van Trajanus te Rome en dacht eraan hoe rechtvaardig Trajanus was geweest. Hij repte zich naar de Sint-Pietersbasiliek en bad tot God voor de redding van de ziel van Trajanus. God willigde zijn verzoek in en bij het openen van de urne met de asse van Trajanus werd diens tong intact aangetroffen omdat ze rechtvaardige woorden gesproken had.

De schilderijen hingen in het Brusselse stadhuis in de Gulden Kamer, tegenwoordig de Gotische kamer genaamd. Door de afmetingen van deze kamer te combineren met beschrijvingen van reizigers die Brussel bezochten voor de vernietiging van het meesterwerk, blijkt dat de schilderijen ieder ongeveer 4,5 x 4 m groot waren. Voor het tweede Trajanus paneel bestaat interessante informatie en daarom heb ik geprobeerd van dit paneel een reconstructie te maken. De belangrijkste informatie hiervoor zijn een  wandtapijt dat te Bern bewaard wordt en een tekening in de Bibliothèque nationale te Parijs. Maar geen van beiden zijn een exacte kopie en tot nu toe hebben kunsthistorici zich niet gewaagd aan het uitwerken van een reconstructietekening. Misschien kan dit wel door de kunsthistorische gegevens te combineren met beeldanalyse zoals hedendaagse illustratoren toepassen.

Op het wandtapijt heeft het tafereel  niet de oorspronkelijke vierkante vorm maar is het “samengedrukt” tot een rechthoek. Vanzelfsprekend werd hiervoor de compositie aangepast en vermoedelijk werden personages weggelaten. De tekening toont een deel van het schilderij en enkele losse personages Als we het wandtapijt vergelijken met de tekening vallen de gelijkenissen en verschillen onmiddellijk op. We zien twee maal een biddende paus voor een altaar, evenals de paus die de schedel van Trajanus gepresenteerd krijgt. Maar de tekening lijkt de spiegeling van het wandtapijt. Dit lijkt logisch want bij het maken van een wandtapijt wordt een tekening op het weefgetouw gelegd maar de wever werkt aan de achterkant van het tapijt waardoor het ontwerp in spiegelbeeld wordt weergeven. De ontwerpers hielden hier echter vaak rekening mee door de tekening reeds in spiegelbeeld te maken. Dit lijkt voor het tapijt in Bern het geval te zijn want de vier panelen staan in logische volgorde in “leesrichting” van links naar rechts. Maar de tekening in Parijs werd gemaakt door een onbekende Duitse kunstenaar die het originele schilderij zeker gezien heeft. Hij heeft zelfs de kleur bij enkele details geschreven. Een verklaring voor deze tegenstrijdigheid kunnen we vinden door vergelijking met een schilderij dat Het huwelijk van Maria voorstelt en door een navolger van Van der Weyden werd gemaakt. Hierop zien we een geknield biddende paus voor een altaar, nagenoeg identiek met de tekening in Parijs. Dit lijkt aan te geven dat we op het tapijt toch een spiegelbeeld hebben. Hiermee is het probleem echter niet van de baan. De tekening vertoont enkele opvallende lege vlakken en een compositie die niet harmonisch is. Dit kan opgelost worden door  de scènes met respectievelijk de schedel van Trajanus en de biddende paus, van plaats te wisselen.

De tekening toont voldoende details om het oorspronkelijke architecturale decor te reconstrueren als een kerk met rondboogvensters, wat inderdaad het geval was voor de toenmalige Sint-Pietersbasiliek. Op het altaar waarvoor de paus bidt zien we op het wandtapijt een beeld van de Heilige Petrus maar op de tekening de Heilige Drievuldigheid. Het laatste sluit beter aan bij het verhaal en is vermoedelijk wat Van der Weyden schilderde. De kleren van de personages vormen een ander interessant aspect. Op de tekening draagt een man een kostuum dat typisch is voor de jaren 1480, ongeveer 40 jaar nadat Van der Weyden schilderde. De tekenaar heeft blijkbaar enkele personages “gemoderniseerd”, wat niet het geval is voor het wandtapijt. Maar anderzijds sluiten de houdingen en handgebaren van de figuren op de tekening beter aan bij de stijl van Van der Weyden dan voor het wandtapijt.

De combinatie van al deze elementen heeft toegelaten een reconstructietekening voor te stellen waarvan de compositie goed aansluit bij de stijl van Van der Weyden. Maar de beschikbare informatie is onvoldoende om over alles zekerheid te verschaffen en het is onvermijdelijk dat een aantal details in mijn reconstructie nog voor discussie vatbaar is.

 

Bibliografie

1Bibliografie.                                                

1.1literatuur

  • Bücken, Véronique, Griet Steyaert. De Erfenis van Rogier Van der Weyden. De schilderkunst in brussel|1450 – 1520. Tielt: Lannoo, 2013
  • Campbell, Lorne, Jan Van der Stock. Rogier Van Der Weyden. 1400/1464. De Passie van de Meester. Leuven: Davidsfonds,2009.
  • Campbell, Lorne. Van der Weyden. Chaucer Press, 2004.
  • Cetto, Anna Maria. Der Berner Traian- und Herkinbald – Teppich. Bern: Bernischen Historischen Museum, 1966.
  • Conrads, Marian, Gerda Zwartjes. Tirions kostuumgids. Westerse kledingstijlen van de vroege middeleeuwen tot heden. 7e druk Baarn: Tirion, 1993.
  • Cotterill, Henry Bernard, Italië in de Middeleeuwen gedurende duizend jaar (305-1313). Zutphen: W.J. Thieme & cie, 1923.
  • Dhanens, Elisabeth. Rogier van der Weyden. Revisie van de documenten. Brussel: Koninklijke academie voor wetenschappen, Letteren en schone kunsten. Klasse der schone Kunsten, Jaargang 57, Nr. 59, 1995
  • Duyvetter, Jan. Mal en mooi in de mode. Bussum: C.A.J. van Dishoeck boeken, 1969.
  • Fens, Marcel J. Alle 157 romeinse keizers. z.pl: Artisoscorpio, 2010: p. 112 – 116
  • Gelder, J.G van. ‘Enige kanttekeningen bij de gerechtigheidstaferelen van Rogier Van der Weyden.’ Rogier Van Der Weyden en zijn tijd. Brussel, Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van Blegië, Klasse der Schone Kunsten, 1974: p. 119 – 164
  • Giorgi, Rosa. Heiligen. Gent-Amsterdam: Ludion, 2004.
  • Hunink, Vincent, Mark Nieuwenhuis. Jacobus de Voragine. De hand van God. De mooiste heiligenlevens uit de Legenda Aurea. Amsterdam: Athenaeum – Polak & van Gennep, 2006.
  • Jonge, Krista De, e.a. Gotiek in het Hertogdom Brabant.Vlaams – Brabant: Peeters, 2009
  • Kemperdick, Stephan. Meester van de Lage Landen, Rogier van der Weyden. Keulen: Könemann, 1999.
  • Lodwick, Marcus. Klassieke kunst begrijpen. Symboliek en thematiek van klassieke, bijbelse en religieuze schilderkunst. Kerkdriel: Librero, 2014.
  • Scarre, Chris. Chronicle of the roman emperors. The reign-by-reign record of the rulers of imperial Rome. Londen: Thames & Hudson, 1995: p. 90- 97
  • Vos, Dirk De. Rogier Van der Weyden. Het volledige oeuvre. Antwerpen: Mercatorfonds, 1999.

1.2Afbeeldingen

  •  Fig. 1: Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 2:  Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 3:  Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 4: Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 5:  Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 6: Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 7:  Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 8: Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 9: Dirk Bouts. De gerechtigheid van keizer Otto: De marteldood van de onschuldige graaf. 325 x 182 cm. Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten
  • Fig. 10: Dirk Bouts. De gerechtigheid van keizer Otto: De vuurproef. 325 x 182 cm. Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten
  • Fig. 11: Van der Weyden- leerling, Het huwelijk van Maria. 128x105 cm, ca. 1450, Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal.
  • Fig. 12: Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 13: Van der Weyden- leerling, Het huwelijk van Maria. 128x105 cm, ca. 1450, Antwerpen, Onze-Lieve-Vrouwekathedraal.
  • Fig. 14  Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 15:  Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 16: Eigen tekening, ruwe schets reconstructie.  
  • Fig. 17: Rogier van der Weyden. Triptiek van de Zeven Sacramenten. 1440-1445. Olieverf op panneel, Middenpaneel: 200 x 97; zijpanelen: 119 x 63. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen.
  • Fig. 18: Rogier Van der Weyden. Columba- altaarstuk. rechter paneel. olieverf op paneel, 138 x 70. Alte Pinakothek, Bayerische Staatsgemäldsammlung, München.
  • Fig. 19. Atelier Van der Weyden. Opgraving van de Heilige Hubertus. 1437-1440. Olieverf op paneel, 88 x 80,5 cm. National Gallery, Londen.
  • Fig. 20 Atelier Van der Weyden. De droom van paus Sergius. 1437-1440. Olieverf op paneel, 88 x 80 cm. The J. Paul Getty Museum, Los Angles.
  • Fig. 21: De Vroegchristelijke Sint Pietersbasiliek. Cotterill 1923: 261.
  • Fig. 22: Maarten van Heemskerck. Paus Clemens VII in de Engelenburcht, 1556. boekdruk: gravuren en ets, 14,3 x 22,8 cm. Rijksmuseum, Amsterdam.
  • Fig. 23:  Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 24: Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 25: Rogier Van der Weyden. Triptiek van de Zeven Sacramenten. 1440-1445. Olieverf op paneel, Middenpaneel: 200 x 97; zijpanelen: 119 x 63. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen.
  • Fig. 26:  Atelier Van der Weyden. Opgraving van de Heilige Hubertus. 1437-1440. Olieverf op paneel, 88 x 80,5 cm. National Gallery, Londen.
  • Fig. 27:  Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 28:  Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 29: Rogier Van der Weyden. Abegg-triptiek. Ca. 1438-1440. olieverf op paneel, Middenpaneel: 103,5 x 72,4; luiken: 103,5 x 32,8. Abegg-Stiftung, Riggisberg.
  • Fig. 30: Rogier Van der Wedyen. Braque-triptiek. Ca.1450. olieverf op paneel, Middenpaneel: 33,5 x 62; luiken: 33,5 x 27. Musée du Louvre, Parijs.
  • Fig. 31: Rogier Van der Weyden. Bewening van christus. Ca. 1450-1464. Olieverf op paneel, 32,5 x 47cm. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten van België, Brussel.
  • Fig. 32: Rogier Van der Weyden. Calvariediptiek.Ca. 1463-1464. Olieverf op panel, elk paneel 178 x 92 cm. John G. Johnson-collectie, The Philadelphie Museum of Art, Philadelphia.
  • Fig. 33:  Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 34:  Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 35: Rogier Van der Weyden. Medici Madonna. Ca. 1460-1464. Olieverf op paneel, 53,3 x 37,5. Städelsches Kunstinstitut, Frankfurt.
  • Fig. 36: Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 37: Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 38: Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 39: Jacques Le Boucq, Portret van Rogier van der Weyden. ca. 1570, krijt op papier, 20 x 28 cm. Arras, Bibliothèque municipale.
  • Fig. 40: Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 41: Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 42: Legendes van Trajanus en Herkenbald. Ca.1450. wandtapijt, wol, zijde, goud- en zilverdraad. 461 x 1053 cm. Historisches Museum, Bern.
  • Fig. 43: Anonymus. Scènes uit de legende van Trajanus en Herkenbald. Ca. 1480. Tekening. 28 x 41 cm. Bibliothèque Nationale, Parijs.
  • Fig. 44:  Eigen tekening, reconstructie.

 

Universiteit of Hogeschool
bachelor of arts in de beeldende kunst
Publicatiejaar
2015
Kernwoorden
Share this on: