Philippe Van Boxmeer (1863-1955). Stadsbouwmeester van Mechelen tussen 1893 en 1913.

Jozefien Feyaerts
Persbericht

Philippe Van Boxmeer (1863-1955). Stadsbouwmeester van Mechelen tussen 1893 en 1913.

Philippe Van Boxmeer (1863-1955): de architect achter de controverse

In 1893 trad Philippe Van Boxmeer in dienst als Mechelse stadsbouwmeester. Gedurende twee decennia kon hij op die manier zijn stempel drukken op het bouwbeleid van de stad. Zijn grootste verdienste als stadsarchitect is zijn inzet voor het behoud van waardevol patrimonium in privaat bezit. Dankzij hem werden vele pittoreske ‘kunstgevels’ uit verschillende perioden en in verschillende stijlen in het Mechelse straatbeeld bewaard en gerestaureerd. Toch associëren vele Mechelaars vandaag de naam Van Boxmeer vooral met de zogenaamde ‘belfortstrijd’. Zijn ontwerp voor de restauratie van de Mechelse lakenhalle met belforttoren op de Grote Markt ontketende begin 20ste eeuw een nooit geziene polemiek in de stad.  Toch realiseerde Van Boxmeer veel meer dan alleen dat gecontesteerde restauratieproject. Een omvattend onderzoek dat ook andere aspecten van zijn oeuvre belicht – zijn taak als stadsbouwmeester, zijn samenwerking met het stadsbestuur, zijn visie als restauratie-architect in andere projecten, zijn gebouwd oeuvre als privéarchitect – was dan ook noodzakelijk.

“Ik sta verbaasd bij ’t gedacht dat het in iemand zijn kop komen kan aan zooiets te roeren en dat er iemand verwaand genoeg zijn zou zoo iets te vermoorden!”. Aan het woord is Stijn Streuvels, die zich net zoals vele andere Belgische kunstenaars in 1911 uitsprak tegen de restauratieplannen van Philippe Van Boxmeer voor de oude lakenhalle. Deze laatste zag de lakenhalle graag hersteld – zeg maar gereconstrueerd – in de ‘oorspronkelijke’ gotische stijl, en hij voorzag bovendien een monumentale belforttoren naar Brugs model. Vooral omwille van deze controversiële restauratieplannen (die overigens nooit werden uitgevoerd) genoot Van Boxmeer bij vele Mechelaars een kwalijke reputatie. Een negatieve bijklank die zelfs tot op vandaag nog doorklinkt.

Toch heeft Van Boxmeer heel wat betekend voor het Mechelse historische patrimonium. Geïnspireerd door de ontwikkelingen in de monumentenzorg in heel wat andere Vlaamse steden, speelde hij in Mechelen een voortrekkersrol in de restauratie van private waardevolle gevels. Tijdens zijn ambtstermijn (1893-1913) verwezenlijkte hij heel wat restauraties aan particuliere eigendommen die door de stad werden gefinancierd. Ook kon hij de Beyaert (het huidige postkantoor op de Grote Markt) en het Paleis van de Grote Raad, zijn magnum opus, restaureren en voltooien. Andere belangrijke restauraties van zijn hand zijn die van de stadsschouwburg en de Katelijnekerk.

Van Boxmeer schreef zich helemaal in in de 19de-eeuwse restauratiepraktijk: de grens tussen restauratie, reconstructie en nieuwbouw was vaag. De 19de eeuw is dan ook periode van vele paradoxen. De Franse Revolutie betekende enerzijds het begin van een radicale breuk met het verleden, maar anderzijds was de 19de eeuw ook de ‘eeuw van het historisme’.  Voor de aankleding van nieuwe architectuur werd naar stijlen uit het verleden gekeken, terwijl men ook steeds meer aandacht had voor de bewaring en restauratie – of zelfs reconstructie - van het historische patrimonium. De geschiedschrijving kende een ware explosie, met de ontwikkeling van ‘nationale verhalen’ door de nieuwe natiestaten. In die context ontstond ook de Belgische monumentenzorg, en Van Boxmeer ging eind 19de-eeuw volop door op dat elan.

Dat Van Boxmeer echter ook een stadsarchitect met een duidelijke toekomstvisie was, blijkt uit zijn vele ambitieuze ideeën voor stedenbouwkundige projecten, zowel binnen als buiten de Mechelse vesten. Toch zijn maar enkele plannen echt gerealiseerd. Het bekendste voorbeeld is de aanleg van het Vrijbroekpark. Van Boxmeers tomeloze ambitie stootte echter vaak op financiële grenzen en een gebrek aan langetermijnvisie bij het stadsbestuur.

Over zijn relatie met het bestuur valt overigens ook heel wat te zeggen. De ambitieuze en eigenzinnige architect kwam meermaals met het liberale stadsbestuur in aanvaring. De ruzies met zijn liberale schepen van openbare werken Houtmortels die werden opgetekend in de gemeenteraadsverslagen, lezen als een soap. Ze leidden uiteindelijk tot het tijdelijke ontslag van Van Boxmeer als stadsarchitect.

Maar ook buiten zijn ambt als stadsbouwmeester was Van Boxmeer vele jaren actief als architect. Hij bouwde zowel woningen als religieuze architectuur, kasteelarchitectuur, rusthuizen, … Hij bouwde zowel in Mechelen als daarbuiten, en in zowat alle in historische neostijlen.

Samenvattend kan gesteld worden dat ook Van Boxmeer (1863-1955) een waar 19de-eeuws architect was. Hij was als architect actief van 1890 tot aan de Eerste Wereldoorlog. Gebeten door het verleden, zette hij zich als stadsarchitect in voor het behoud van het Mechels patimonium en leidde heel wat restauraties aan bekende Mechelse monumenten. Ook als zelfstandige architect toonde hij zich als typisch 19de-eeuws architect door steeds in de historische stijlen te werken, hoewel het architecturaal landschap bij het begin van de 20ste eeuw begon te veranderen. Dat zijn carrière zich afspeelt op een scharnierpunt naar een nieuwe tijd, de 20ste eeuw, maakt dit onderzoek extra interessant. Ook in de monumentenzorg veranderde er veel: er kwam steeds meer kritiek op de typisch 19de-eeuwse restauratiepraktijk waarvan Van Boxmeer een schoolvoorbeeld is. Zijn ontwerp voor de restauratie van de lakenhalle met belforttoren ontketende om die reden een ware polemiek in Mechelen. Toch mag niet vergeten worden dat Van Boxmeer veel meer betekende dan alleen dat gecontesteerde restauratieproject. Dit onderzoek probeert de erfenis van Van Boxmeer uit de schaduw van de belfortstrijd te halen en zijn verdienste voor het Mechelse patrimonium èn als zelfstandig architect te belichten. Dat Van Boxmeer bovendien door zijn eigenzinnig karakter vaak de wind van voren kreeg door verschillende instanties, maakt het verhaal alleen maar extra gekruid.

Bibliografie

IV. BIBLIOGRAFIE

IV.1. LITERATUUR

AERTS, W., DE CEULAER, R., VAN LANGENDONCK, L., Beschermd cultuurpatrimonium in de provincie Antwerpen. Arrondissement Mechelen, Antwerpen: Bestendige deputatie van de provincieraad Antwerpen, 1989.

 

AUBRY, F. e.a., Restauratie en conservatie, Brussel, Directie Monumenten en Landschappen van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, 2011.

 

BERGMANS, A., DE MAEYER J. (red.), Neostijlen in de 19de eeuw. Zorg geboden?, Leuven, Universitaire pers, 2002.

 

BRENDERS, F., Het ‘stadhuis’ van Mechelen. Groei, verval en restauratie, in: M&L, jg. 6, 1987, nr. 4, pp. 12-21.

 

Bulletin des Commissions Royales d'Art et d'Archéologie, jg. 47, 1908.

 

Bulletin des Commissions Royales d'Art et d'Archéologie, jg. 50, 1911, p. 82.

 

Coloma “De onbekende”, Mechelen, H.I.C., 1990.

 

CONSTANDT, L., BEERNAERT, B., Stenen herleven: 111 jaar 'Kunstige Herstellingen' in Brugge 1878-1988, Brugge, Van de Wiele, 1988.

 

COOMANS, T., Pierre Langerock (1859-1923), architecte et restaurateur néo-gothique (Revue des archéologues et historiens d'art de Louvain, 24), Louvain-la-Neuve, s.n., 1991, pp 117-140.

 

DE BELDER, H., Het feest gaat door, Mechelen, s.n., s.d.

 

De Halle van Mechelen bedreigd!, Antwerpen, De vereeniging tot behoud van natuur-en stedenschoon, 1911.

 

DE KEYSER, B., De ingenieuze neogotiek: techniek en kunst 1852-1925, Leuven, Davidsfonds, 1997.

 

DE MAEYER, J., Negentiende-eeuwse restauratiepraktijk en actuele monumentenzorg,  Leuven, Universitaire pers, 1999.

 

DENSLAGEN, W. F., Omstreden herstel: kritiek op het restaureren van monumenten. Een thema uit de architectuurgeschiedenis van Engeland, Frankrijk, Duitsland en Nederland, 's Grravenhage, Staatsuitgeverij, 1987, p. 98.

 

DE ROO, R., Het stadhuis van Mechelen, in: Driemaandelijks Tijdschrift van het Gemeentekrediet van België, oktober 1965, nr. 74, pp. 199-212.

 

EEMAN, M., KENNES, H., MONDELAERS, L., Bouwen door de eeuwen heen: inventaris van het cultuurbezit in België. Deel 9n Mechelen binnenstad, Gent, Snoeck-Ducaju, 1984.

 

Gedenkboek Rusthuis Releghem ZEMST, s.l., s.n., s.d.

 

GODENNE, L., Malines, jadis et aujourd'hui, Mechelen, Godenne, 1908.

 

INSTALLÉ, H., De mechelse Belfortstrijd (1911), in: Vlaanderen, 1984, nr. 33, pp. 242-250.

 

INSTALLÉ, H., Historische stedenatlas van België. Mechelen, Brussel, Gemeentekrediet, 1997.

 

JULIENS, J., 1893-1993. Viering 100 jaar Rusthuis Releghem Zemst, Zemst, s.n., 1993.

 

KOCKEN, M., Gids voor oud en groot Mechelen, Antwerpen, C. De Vries – Brouwers, 1989.

 

KOCKEN, M., Mechelen volgens Van den Eynde, Mechelen, Stevens, 1892.

 

KOCKEN, M., Mechelen vroeger en nu, Mechelen, Mechelse Uitgevers Maatschappij, 1986.

 

LAUREYS, D., Bouwen in beeld: de collectie van het Architectuurarchief van de Provincie Antwerpen, Turnhout, Brepols, 2004.

 

LENS, A., MORTELMANS, J., Gids voor oud Lier, Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 1980.

 

OST, A., De Mechelse Reuzenhallen, in: De Bouwgids, jg. 3, 1911, nr. 9, pp. 212-215.

 

RAEYMAEKERS, W., Baron François du Four. Een leven tussen drukpersen, renpaarden en politiek, Turnhout, Brepols, 1995.

 

SCHOONJANS, Y., Architectuur en vooruitgang: de cultuur van het eclecticisme in de 19de eeuw, Gent, A&S books, 2007.

 

STEURS, F., Het keizershof en het hof van Margareta van Oostenrijk te Mechelen, Mechelen, s.n., 1879.

 

STROOBANTS, B., Het wedervaren van het Mechelse stadhuis (tent. cat.), Mechelen, (Hof van Busleyden), 1999.

 

STYNEN, H., De onvoltooid verleden tijd. Een geschiedenis van de monumenten- en landschapszorg in België 1835-1940, Brussel, Stichting Vlaams erfgoed, 1998.

 

TAMBUYSER R., In memoriam “Filip Van Boxmeer” (1863-1955), in: Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, jg. 59, 1955, pp. 16-24.

 

VAN BOXMEER, P.,  Art. Archéologie. Folklore, in: Le Folklore Brabançon, jg. 17, 1937-38, pp. 57-76.

 

VAN BOXMEER, P., Ascendance de van Beethoven, in: Le Folklore Brabançon, jg. 19, 1939-1940, pp. 107-131.

 

VAN BOXMEER, P., Ce que révèlent les ruines du palais du Grand Conseil. Mémoire sur les maisons de la rue de Beffer destinée à servir d’emplacement au nouvel Hôtel des Postes, in: Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, jg. 14, 1904, pp. 173-209.

 

VAN BOXMEER, P., De la restauration des halles du palais du Grand Conseil à Malines, in: Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, jg. 1, 1889, pp. 17-22.

 

VAN BOXMEER, P., Het Paleis van den Grooten Raad, s.1., s.n., 1911.

 

VAN BOXMEER, P., L’achèvement de la tour de Saint-Rombaut à Malines. Doit-on suivre le plan publié par R. Chalon ou bien la gravure de W. Hollar?, Edingen, Spinet, 1899.

 

VAN BOXMEER, P., La jonction et la Collégiale de Bruxelles, in: Le Folklore Brabançon, jg. 17, 1937-38, pp. 528-529.

 

VAN BOXMEER, P., L'ancien palais du Grand Conseil de Malines, in: Bulletin des métiers d'art, jg. 3, 1903, pp. 1-23.

 

VAN BOXMEER, P., La régence médiévale d'une ville brabançonne, in: Le Folklore Brabançon, jg. 16, 1936-37, p. 295.

 

VAN BOXMEER, P., La restauration de l’hôtel de ville de Malines, in: Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, jg. 15, 1905, pp. 217-245.

 

VAN BOXMEER, P., L'atavisme musical du grand van Beethoven et son ascendance brabançonne, in: Le Folklore Brabançon, jg. 15, 1935-36, pp. 34-39.

 

VAN BOXMEER, P., “La vieille Halle de Malines menacée”!!, Mechelen, H. Dierickx-Beke Fils, 1911.

 

VAN BOXMEER, P., Le prétendu plan original de la tour de Ste Waudru à Mons, ne serait-il pas plutôt un ancien plan de notre tour malinoise?, in: Handelingen van de Koninkelijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, jg. 1, 1889, pp. 55-61.

 

VAN BOXMEER, P., Steenockerzeel et Humelgem et leurs Seigneurs. Généalogie des van Hamme. Diest, s.n., 1930.

 

VAN CASTER G., Ancien palais du Grand conseil à Malines (nouvel Hôtel des Postes), in: Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, jg. 9, 1899, pp. 113-137.

VAN CASTER, G., Hôtel de Ville de Malines. Projet de restauration, in: Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, jg. 16, 1906, pp. 35-54.

 

VAN CASTER, G., L' hôtel de Ville de Malines. Son origine, son histoire et sa restauration, in: Handelingen van de Koninkelijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, jg. 15, 1905, pp. 105-136. 

VAN CASTER G., Projet d’appropriation et de restauration des halles de Malines, Malines, Godenne, 1912.

 

VANDENBREEDEN, J., BASTIN, C., DIERKINS-AUBRY, F., EVRARD, J., De 19de eeuw in België. Architectuur en interieurs, Tielt, Lannoo, 1994.

 

VAN DOORSLAER, G., Inventaris der kunstvoorwerpen in openbare instellingen bewaard. Ste Kathelijnekerk te Mechelen, Turnhout, Brepols, 1940.

 

VAN HOUCKE, A., La restauration de l'hôtel de ville de Malines, in: Bulletin des Métiers d'Art, jg. 6, 1906, pp. 233-238.

 

VAN LOO, A. (ed.), Repertorium van de architectuur in België: van 1830 tot heden, Antwerpen, Mercatorfonds, 2003.

 

VAN PRAET, C., De bestraffing van economische collaboratie in de hout- en meubelsector na de Tweede Wereldoorlog: vervolging en rechtspraak door de krijgsraden te Kortrijk, Mechelen, Brussel en Luik. (Onuitgegeven licentiaatsverhandeling Universiteit Gent, vakgroep Nieuwste Geschiedenis, 2009).

 

VAN UYTVEN, R. (ed.), De geschiedenis van Mechelen: van heerlijkheid tot stadsgewest, Tielt, Lannoo, 1991.

 

VERHEYDEN, P., Tot behoud van stadhuis en Halle te Mechelen, Mechelen, s.n., 1911.

VERHEYDEN, P., II ne faut pas transformer les Halles de Malines, in: Tekhné. Revue belge de l'architecture et des arts qui s'y rapportent, jg. 1, 1912, nr. 41, pp. 453-455.

 

BRONNEN

 

Archief KASKA

 

ANTWERPEN, Archief KASKA, Modern Archief 184, 288: Inschrijvingsregister leerlingen, (1880-1885).

 

ANTWERPEN, Archief KASKA, Modern Archief 185, 289: Inschrijvingsregister leerlingen, (1885-1891).

 

ANTWERPEN, Archief KASKA, Modern Archief 202, 303: Register betreffende de jaarlijkse prijskampen van het KASKA, (1881-1890).

 

ANTWERPEN, Archief KASKA, Modern Archief 229, 321: Band betreffende proclamatie en uitreiking van prijzen (1881-1890).

 

 

Persoonlijk archief Van Boxmeer

 

MECHELEN, Persoonlijk archief Van Boxmeer: Album formé par Philippe van Boxmeer, architecte-directeur honaire des travaux de la ville de Malines, (01/12/1952).

 

MECHELEN, Persoonlijk archief Van Boxmeer: Beschouwingen over twintig jaren bestuur der

stadswerken, (1935).

 

MECHELEN, Persoonlijk archief Van Boxmeer: contract tussen de staat en Van Boxmeer en Langerock voor de restauratie van de Keldermansvleugel, (02/08/1899).

 

MECHELEN, Persoonlijk archief Van Boxmeer: Het Vrijbroekpark, (1948).

 

MECHELEN, Persoonlijk archief Van Boxmeer: La formation des architectes au 19è siècle (s.d.).

 

MECHELEN, Persoonlijk archief Van Boxmeer: Levensloop, (s.d.).

 

MECHELEN, Persoonlijk archief Van Boxmeer: Ma carrière. Antagonismes et conflicts; satisfactions et déceptions, (s.d.).

 

MECHELEN, Persoonlijk archief Van Boxmeer: verklaring van Gustave Van der Voort, (21/06/1951).

 

 

STADSARCHIEF LIER

SAL, Bouwdossiers 1907: Dhr. J. VAN IN – MERTENS, Grote Markt, (1907).

 

STADSARCHIEF MECHELEN

 

SAM, Verzameling Berlemont, deel 89:  Onze-Lieve-Vrouwstraat.

 

SAM, Verzameling Berlemont, deel 53: Haverwerf.

 

SAM, Verzameling Berlemont, deel 46: Grote Markt 4.

 

Bulletin Communal

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Geheime zitting, (18/03/1886).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Une demande de subside pour la restauration des toitures, gouttières et fenêtres de l'église de Ste Catherine, (05/08/1889).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Culte. - Rapport de la section des travaux publics sur le projet de restaurations à l'église Ste Catherine, (07/10/1889).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Une lettre du Conseil de fabrique de l'église de Ste Cathérine concernant la restauration de cette église, (19/12/1889).

 

SAM, Bulletin Communal, (MR 71): Culte. - Rapport de la section des finances sur la demande de subside pour la restauration des toitures de l'église de Ste Cathérine, (05/11/1891).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Travaux de restauration au théâtre, fr. 4000, (11/12/1891).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Monuments. - Rapport de la section des travaux publics sur le plan pour la restauration de la façade du théâtre, (07/04/1892).

 

SAM, Notulen: bespreking aangepast ontwerp, (5/01/1893).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Le procès-verbal d'adjudication des travaux de restauration de l'ancien palais de Marguerite d'York, (18/05/1893).

 

SAM, Notulen: beraadslaging over de organisatie van de dienst openbare werken, (18/05/1893).

 

SAM, Notulen: Travaux Communaux – Nomination de l'architecte de la ville, (21/06/1893 ).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Hospices civiles. - Demande d'un crédit pour payer les

honoraires de l'architecte pour le lazaret construit à l'hôpital (06/08/1894).

 

 SAM, Bulletin Communal (MR 71): Eredienst. - Verslag der sectie van openbare werken over de vraag van toelage voor herstellingswerken aan Ste Catharinakerk, (09/11/1896).

 

SAM, Notulen: Verslag van schepen Houtmortels, (31/05/1897).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Verslag der sectie van openbare werken over het plan voor het doortrekken der Schoutestraat en het verbreeden der buitenwaartsche Cathelijnevest, (14/9/1897).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Vraag De Vos i.v.m. tijdelijke schorsing van Van Boxmeer, (02/11/1897).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Ordemotie van raadslid De Vos, (30/11/1897).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Personeel. - Ondervraging van M. De Vos, raadslid, (7/12/1897).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71), interventie van schepen Houtmortels over de restauratie van de halle, (10/12/1897).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Ordemotie van raadslid De Vos, (20/12/1897).

 

SAM, Notulen: Geheime zitting. Lezing van de brief van Van Boxmeer, (27/12/1897).

 

SAM, Notulen: Geheime zitting. Verslag van het Schepencollege i.v.m. schorsing Van Boxmeer, ( 30/12/1897).

 

SAM, Notulen: Geheime zitting. Mededeling van de brief van Van Boxmeer, (16/2/1898).

 

SAM, Notulen: Geheime zitting. Benoeming stadsingenieur, (07/03/1898).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Verslag aanbesteding bouw van het stadsmagazijn (04/04/1898).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): vraag van het schepencollege omtrent de herstelling van de halle, (06/06/1898).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Openbare Werken. - Afschaffing der plaats van bouwmeester. Inrichting eener plaats van werkgeleider-opperteekenaar, (12/09/1898).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): index, (1899).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): interventie van raadslid Op de Beeck, (20/03/1899).

 

SAM, Bulletin Comunal (MR 71) : Kunstgebouwen. - Verslag der Afdeeling van Openbare Werken over het ontwerp van overeenkomst met den Staat voor den afstand van het onvoltrokken Paleis van den Grooten Raad,  (20/04/1899).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Benoeming van Paul de Geynst in geheime zitting, (02/10/1899).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Benoeming Meyns, (23/10/1899).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Dankbrief van M. Paul De Geynst voor zijne benoeming tot stadsingenieur, (23/10/1899).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Voorstel van het Schepencollege, (23/10/1899).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Benoeming Van de Weyer, (13/11/1899).

 

SAM, Notulen: Stedelijke werken – voorstel tot afschaffing der plaats van bouwmeester, ( 25/01/1900).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Voorstel tot hervorming van de dienst openbare werken, (29/03/1900).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Gemeentewerken. - Verslag der Sectie van openbare Werken over het voorstel voor het inrichten van den dienst, (10/04/1900).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Stedelijke Werken. - Herinrichting der plaats van stadsbouwmeester, (26/04/1900).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Overeenkomst met de h.h. Gebroeders Lamot voor het behoud des gevels van het gebouw “Hemelrijk” O.L.Vrouwstraat, (06/08/1900).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Voorstel van den stadsbouwmeester, om met stadstusschenkomst, eene tweede verdieping te voege aan het belangwekkend huis “De Kluis”, Gildenstraat, (06/08/1900).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Verslag bij welk de heer Stadsbouwmeester een krediet vraagt van fr. 1.000, voor de herstelling des gevels van het huis “Hemelrijk” O.L.Vrouwstraat, ( 20/09/1900).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Verslag der Sectie van Openbare Werken over het voorstel betrekkelijk den gevel van het huis De Kluis, Gildestraat, (23/05/1901).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Sint Jozefskerk Coloma. Verslag der Sectie van Financieën over het voorstel der kerkfabriek voor het bouwen eener pastorij, (20/03/1902).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Motie Laenen, (05/06/1902).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Sint Jozefskerk Coloma. Verslag der Sectie van Financieën over het voorstel der kerkfabriek voor het bouwen eener pastorij, ( 26/06/1902).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Oude gebouwen. - Overeenkomst met den hr Neutjens voor de herstelling van den houten gevel Cathelijnestraat, 113, (04/08/1902).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Verslag der Sectie van Openbare Werken over den brief van den heer Diedens, nopens de herstelling des gevels van het huis “Sint-Jozef'”, Haverwerf, (11/12/1902).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Kunstgevels. - Verslag der Sectie van Openbare Werken over de herstelling van het huis “De Gouden Appel” Groote Merkt, (04/02/1904).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Kunstgevels. - Overeenkomst voor de herstelling van eenen ouden gevel, Adeghemstraat, (15/09/1904).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Herbouwing des voorgevels van het huis “De Girafe”, (11/11/1904).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Ontwerp van den heer kanunnik van Caster voor het herstellen der oude gevels van het Stadhuis, (26/07/1906).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Gemeentewerken. - Verslag der Vereenigde Afdeelingen van Openbare Werken en Geldwezen over het ontwerp tot herstelling der oude gevels van het Stadhuis, (18/10/1906).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Index Wegeniswerken (1907).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Kunstgevels. - Overeenkomst met den heer Rosseel voor het herstellen des voorgevels van het huis Vischmerkt, n° 34, (30/08/1907).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Interventie raadslid Hertsens, (18/02/1909).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Besluit des Kerkraads van Sint-Libertus, houdende vraag om toelage op de stadsgelden voor het opbouwen eener kerk in die parochie, (29/12/1909).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Verslag der afdeeling van geldwezen over eene vraag om toelage voor het opbouwen eener kerk in de parochie van Sint-Libertus, (31/03/1910).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Kunstgebouwen. - Verslag der Afdeeling van Betwistbare Zaken over het contrakt voorloopig gesloten met den heer Van Boxmeer, stadsbouwmeester, voor het herstellen van de gebouwen der Halle, (24/11/1910).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Halle. - Herstelling. - Ontworpen werken. - Plans, (26/01/1911).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Bestuur. - Paleis van den Grooten Raad en Stadhuis met naastgelegen Stadseigendom, Groote Markt, nr 2. - Ruiling – Verslag der Afdeeling van Betwistbare Zaken, (21/09/1911).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Herstelling van den ouderwetschen gevel van het huis “De Kreeft”, Yzeren Leen, 1,000 fr., (30/11/1911).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Kunstgebouwen. - Interpellatie van M. Van Haesendonck over het verbouwen der Halle en voorstel tot nieuw onderzoek, (25/01/1912).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Kunstgevels. - Huis Hoogstraat 25-27. - Voorgevel. - Herstelling. - Ontwerp. - Verslag der Afdeeling van Openbare Werken, (16/4/1912).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Kunstgebouwen. - Paleis van den Grooten Raad. - Voltooiing. - Verslag der Afdeeling van Openbare Werken, (15/05/1912).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Kunstgevels. - Verslag der Afdeeling van Openbare Werken over de ontworpen herstelling des voorgevels van het huis “Le Berger”, Schoenmarkt, (23/1/1913).

 

SAM, Bulletin Communal (MR 71): Voorstel tot afschaffing der plaats van stadsbouwmeester en instelling eener plaats van ingenieur, (30/10/1913).

 

SAM, Verslagen bij de notulen van 1914, p. 59: Verslag van de afdeling van openbare werken, (30/06/1914).

 

Verslagen der bouwaanvragen

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4325-4328 (1893-1908).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4325, nr. 11770: Verslag onderhoud stadsscholen (07/03/1894).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4325, nr. 12336: Verslag onderhoud groentemarkt, vleeshal en slachthuis (25/5/1895).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen,  4325 nr. 12464: Huis: den houten gevel, (29/07/1895).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4325, nr. 13334: Verslag bouw turnzaal (02/09/1897).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4326 nr. 14785: Verslag Hemelrijk, (11/05/1900).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4326, nr. 15103: Huis Girafe, (20/10/1900).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4326, nr. 15313: Gothiek huis Zoutwerf, (06/02/1901).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4326, nr. 15830: Verandering aan den voorgevel Egmontplaats 6 (18/10/1901).

 

SAM, Mordern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4326, nr. 16264: Houten gevel, Kathelijnestraat M. Neutjens, (13/06/1902).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4327 nr. 16363: Vredegerecht, (16/8/1902).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4327, nr. 16483: Gevel Sint-Jozef, (25/10/1902).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4327, nr. 16639: Houten gevel Kathelijnestraat, (02/02/1903).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4327, nr. 17391: Herbouwingen van kunstgevels, (02/02/1903).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4327, nr. 17221: Herbouwing van het huis “De Girafe” Groote merkt, (29/12/1903).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4327, nr. 18087: Gevel Girafe, (29/4/1905).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4328, nr. 18914: Verslag van advies KCM over restauratieontwerp De Beyaert, (11/09/1906).

 

SAM, Modern Archief, Verslagen der bouwaanvragen, 4328, nr. 18206: Gevel der Pekton Steenstraat, (10/07/1908).

 

Secretariaatsarchief

SAM, Secretariaatsarchief, 1893 vak 36 nr. 3: Décès de M. Louckx, architecte de la ville/Vacance de la place de  l’architecte/Nomination de M. Van Boxmeer, (1893). 

SAM, Secretariaatsarchief, 1895 vak 65 m 47: Voorstel van den heer stadsbouwmeester tot het openen en verbreeden van straten omtrent het Zand/Neckerspoel, (1895).

SAM, Secretariaatsarchief, 1897 vak 67 nr. 1: Aanbesteding van werken — Aanbeveling aan den heer Stadsbouwmeester, (1897).

SAM, Secretariaatsarchief, 1897 vak 67 nr. 9: Opschorsing van den heer stadsbouwmeester, (1897).

 

Schepene openbare werken – Verslag der laste van stadsbouwmeester met twee stukken van het onderzoek, (12/10/1897) in: SAM, Secretariaatsarchief 1897 vak 67 nr. 9: Opschorsing van den heer stadsbouwmeester, (1897).

 

College – Besluit stadsbouwmeester voor veertien dagen op te schorsen, (12/10/1897), in: SAM, Secretariaatsarchief 1897 vak 67 nr. 9: Opschorsing van den heer stadsbouwmeester, (1897).

 

Stadsbouwmeester – Weerlegt de punten welke aanleiding hebben gegeven tot zijn schorsing en vraagt nieuw enkwest,  (20/10/1897), in: SAM, Secretariaatsarchief 1897 vak 67 nr. 9: Opschorsing van den heer stadsbouwmeester, (1897).

 

A. Van Poppel – Gemelde bevestiging, (20/10/1897), in: SAM, Secretariaatsarchief 1897 vak 67 nr. 9: Opschorsing van den heer stadsbouwmeester, (1897).

 

Stadsbouwmeester – Protest tegen de nieuwe straf hem toegepast, (05/01/1898), in: SAM, Secretariaatsarchief, 1897 vak 67 nr. 9: Opschorsing van den heer stadsbouwmeester, (1897).

SAM, Secretariaatsarchief, 1898 vak 67 nr. 6: Ontslag van den stadsbouwmeester Van Boxmeer, (1898).

SAM, Secretariaatsarchief, 1899 vak 67 nr. 13: Herinrichting der plaats van stadsbouwmeester — Benoeming van den heer Meyns — Ontslag — Benoeming van den heer Van de Weyer, (1899).

 

Extract uit het register der processen-verbaal der gemeenteraadszittingen – zitting van 23/10/1899, (1899), in: SAM, Secretariaatsarchief, 1899 vak 67 nr. 13: Herinrichting der plaats van stadsbouwmeester – Benoeming van den heer Meyns – Ontslag – Benoeming van den heer Van de Weyer, (1899).

 

Ontslagbrief Meyns, (31/10/1899), in: SAM, Secretariaatsarchief, 1899 vak 67 nr. 13: Herinrichting der plaats van stadsbouwmeester – Benoeming van den heer Meyns – Ontslag – Benoeming van den heer Van de Weyer, (1899).

SAM, Secretariaatsarchief, 1904 vak 67 nr. 2: Aanmaning aan stadsbouwmeester om de kredieten in de begroting voorzien niet te overtreffen, (1904).

SAM, Secretariaatsarchief, 1908 vak 1 nr. 31: Godshuizen — Ontwerp voorgelegd door den heer Van Boxmeer, opgemaakt voor het inrichting van nieuwe raadplegingskabinetten met wachtzalen in ‘t gasthuis, (1908).

 

SAM, Secretariaatsarchief, 1911 vak 39 nr. 4: Verordening op het bouwen en reglement taks op de gebouwen en de riolen, (1911).

SAM, Secretariaatsarchief, 1915 vak 36 nr. 2: Vraag van Mr. Van Boxmeer, tijdelijken bestuurder der werken, om in Zijne vervanging te voorzien, (1915).

 

 

Modern archief

 

SAM, Modern Archief, 4189: Openbare werken – plannen der stadswerken 1888 tot 1894: Théâtre – Ancienne Salle de reception du Palais de Marguerite D'Autriche – Pignon vers l'Hôpital, (s.d.).SAM, Modern Archief, Gedeponeerde plannen 1902 nr. 110: Van Boxmeer, Consciencestraat 7, (1902). 

SAM, Modern Archief, Gedeponeerde plannen 1902 nr. 32: De Glas, Grote markt 19, (1902).SAM, Modern Archief, Bouwdossiers 1892/0065: bouwen woning – Delafaille, Koeistraat 69, (1892).

 SAM, Modern Archief, Bouwdossiers 1893/0139: maken winkelraam – Van Velsen, Ijzerenleen 31, (1893).

SAM, Modern Archief, Bouwdossiers 1893/0156: bouwen woning – Basse, Leopoldstraat, (1893).

SAM, Modern Archief, Bouwdossiers 1894/0168: bouwen bejaardentehuis – Petites soeurs des pauvres, Oude Brusselsche steenweg, (1894).

SAM, Modern Archief, Bouwdossiers 1901/0070: bouwen meisjesschool – Dames van Maria, Colomalaan, (1901).

 

SAM, Modern Archief, Bouwdossiers 1902/0169: herbouwen huis Sint-Jozef - Diedens, Haverwerf, (1902).

 

SAM, Modern Archief, Bouwdossiers 1909/0224: bouwen brouwerij Zeeridder – Van Diepenbeeck, Befferstraat 33-35, (november 1909).

 

SAM, Modern Archief, Bouwdossiers 1911/0192, restauratie woning – Jordens, Ijzerenleen 48, (30/12/1911). 

SAM, Bestand Varia, V 431: Restauratie Grote Markt, (1910).SAM, Bestand Varia, V 406: archief van de KKOLKM, (1886-1955).

 

SAM, Verzameling Berlemont, thematische map nr. 13 p. 205: krantenknipsel betreffende restauratie stadshalle, (1969).

SAM, Verzameling Iconografie, KO/A/53: Herstelling halle, (s.d.).

SAM, Verzameling Iconografie, KO/A/80: Bestrating Lange en Korte Nieuwstraat, (1911).

SAM, Verzameling Iconografie, KO/A/83: Nieuwe straten Donkerlei, (1896).

SAM, Verzameling Iconografie, KO/A/99: Project gaanderij groentehal, (1897).

SAM, Verzameling Iconografie, KO/C/12: Herstelling halle (Hallestraat), (s.d.).

SAM, Verzameling Iconografie, KO/C/14: Gelijkvloers + kelders halle, (s.d.).

SAM, Verzameling Iconografie, K0/C/65: Grondplan stadhuis, (1911).

SAM, Verzameling Iconografie, KO/E/14: Façade coin Bailles de fer et rue etroite, (1911).

SAM, Verzameling Iconografie, C. 8.121: Transfert de l’Academie des Beaux-arts au pensionnat de l’Athénée, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, B 6.383: restauratieontwerp zijgevels van de Beyaert, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, C 6.396: restauratieontwerp voorgevel van de Beyaert, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, B 10.227: Herstelling van den voorgevel “au Berger”, Schoenmarkt n° 1, (30/09/1912).

 

SAM, Verzameling Iconografie, B 10.228:  Herstelling van den voorgevel Hoogstraat n° 25-27, (30/03/1912).

 

SAM, Verzameling Iconografie, BEYAERT Foto 6421: Zicht voor de neogotische restauratie door Ph. Van Boxmeer uit 1908, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, BEYAERT Foto 6423: De zijgevel, zijde Grote Markt, voor de restauratie + “In het Haentien”, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, POSTGEBOUW Foto 198: Voorheen STADHUIS, OUD. Zicht op gebouw na de restauratie, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, POSTGEBOUW Foto 199: Voorheen STADHUIS, OUD. Zicht op gebouw na restauratie en ingebruikneming door Post, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, BEYAERT Foto 6421: Zicht na de restauratie van 1908, met de kathedraal op de achtergrond, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, Foto 6610: voorgevel Hemelrijk voor de restauratie, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, Foto 6609: zijgevel Hemelrijk voor de restauratie, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, PALEIS GROTE RAAD Zichtkaart 4506: Zicht van op Grote Markt, oude toestand, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, C 6.405: restauratieontwerp halle door Bauwens, (1843).

 

SAM, Verzameling Iconografie, STADHUIS, PLAN Zichtkaart 2419: Zicht van origineel plan, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, C 10.443: voorstudie restauratie Keldermansvleugel door F. Mertens, (1899).

 

SAM, Verzameling Iconografie, STADHUIS Zichtkaart 3072: zicht van de grote Raadzaal, (s.d.).

 

SAM, Verzameling Iconografie, STADHUIS Foto 206: Trouwzaal, (s.d.).

 

2. PROVINCIEARCHIEF ANTWERPEN

 

PAA, Gebouwen, 656/1245: herstellingswerken gerechtshof Mechelen, (1880-1889).PAA, Gebouwen, 648/560: stadhuis Mechelen – herstellingswerken aan gevels, (1906-1911).

 

PAA, Gebouwen, 648/561: stadhuis Mechelen – herstellingswerken “oude hallen”, (1911-1926).PAA, Gebouwen Mechelen, 10/1/C/1 nr.7: restauration de la façade du theâtre dans le style primitif, (1892-1893).PAA, Gebouwen, 642/2951-2957: kerk van Sint-Libertus, (1910-1964).

 

 

3. ARCHIEF KCML

 

BRUSSEL, ARCHIEF KCML, A0956: plan Sint-Katelijnekerk, (27/07/1892).

 

BRUSSEL, ARCHIEF KCML, A0957: plan Sint-Katelijnekerk, (1899).

 

BRUSSEL, ARCHIEF KCML, A0990-A1000: plans stadhuis (voormalige lakenhal), (1911).

 

BRUSSEL, ARCHIEF KCML, A1004-A1010: plans Sint-Libertuskerk, (1910).

 

 

5. AARTSBISCHOPPELIJK ARCHIEF

 

AAM, Restauratiedossier Sint-Katelijnekerk, (1890-1909).

 

 

GERAADPLEEGDE WEBSITES

 

Bouwaanvraag voor het herstellen van de houten gevel van huis “Prins van Parma” in de Sint-Katelijnestraat 115 (vroeger 113), 1902, (s.d.), op de website van de Regionale Beeldbank Mechelen, http://www.beeldbankmechelen.be/index2.php?option=com_memorix&task=topview&searchplugin=eenvoudig&Itemid=53&mrxpopup=1&CollectionID=1&PhotoID=SME001010229&RecordID=10824&ResultRecord=4, geraadpleegd op 18 mei 2012.

 

De Kreeft' Ijzerenleen 68 – Nauwstraat, (s.d.), op de website van de Regionale Beeldbank Mechelen, http://www.beeldbankmechelen.be/index2.php?option=com_memorix&task=topview&searchplugin=eenvoudig&Itemid=53&mrxpopup=1&CollectionID=1&PhotoID=SME001000442&RecordID=459&ResultRecord=-1, geraadpleegd op 23 mei 2012.

 

DE GEKROONDE LEEUW' Hoogstraat 25-27, (s.d.), op de website van de Regionale Beeldbank Mechelen, http://www.beeldbankmechelen.be/index2.php?option=com_memorix&task=topview&searchplugin=eenvoudig&Itemid=53&mrxpopup=1&CollectionID=1&PhotoID=SME001000158&RecordID=170&ResultRecord=-1, geraadpleegd op 23 mei 2012. 

 

PLOMTEUX, G., (s.d.), Pastorie (ID: 1539), op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/1539, geraadpleegd op 11 april 2012.

 

DE SADELEER, S. (s.d.), Voormalige stoeterij, “Haras de Rethy” (ID: 75806), op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/75806, geraadpleegd op 23 juli 2012.

 

D'HONDT, B.,  August Van Haesendonck (1861-1935), (27/01/2010), op de website van Odis: http://www.odis.be/lnk/PS_40713, geraadpleegd op 10 april 2012.

 

EEMAN, M.., KENNES, H., MONDELAERS, L., (s.d.), Leopoldstraat (ID: 793), op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/793, geraadpleegd op 15 juli 2012.

 

HEYLEN, S., (17/10/2002), François du Four (1871-1945), op de website van Odis, http://www.odis.be/pls/odis/opacuvw.toon_uvw?CHK=PS_6992&p_modus=O&P_DOC_TYPE_ID=HTM&refresh=undefined, geraadpleegd op 22 juli 2012.

 

KENNES, H., PLOMPTEUX, G., STEYAERTS, R., (1984), Parochiekerk Sint-Jozef-Coloma (ID: 1540), op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/1540, geraadpleegd op 4 augustus 2012.

 

KENNES, H., PLOMPTEUX, G., STEYAERTS, R., (1984), Pastorie (ID: 1501), op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/1501, geraadpleegd op 4 augustus 2012.

 

KENNES, H., (s.d.), Schaarbeeklei (ID: 9026), op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/9026, geraadpleegd op 28 april 2012.

 

KENNES, H., WYLLEMAN, L., (1990), Grote Markt (ID: 2612), op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/2612, geraadpleegd op 2 augustus 2012.

 

Mechelen breekt open, (s.d.), op de website van de stad Mechelen: http://www.mechelen.be/225/content/2337, geraadpleegd op 7 maart 2012.

 

Mechelen in beroering, (s.d.), op de website van de stad Mechelen: http://www.mechelen.be/225/content/2334, geraadpleegd op 7 maart 2012.

 

Mechelen in opmars, (s.d.), op de website van de stad Mechelen: http://www.mechelen.be/225/content/2333, geraadpleegd op 7 maart 2012.

 

Mechelen in rustige tijden, (s.d.), op de website van de stad Mechelen: http://www.mechelen.be/225/content/2336, geraadpleegd op 7 maart 2012.

 

Mechelen in wording, (s.d.), op de website van de stad Mechelen: http://www.mechelen.be/225/content/2331, geraadpleegd op 7 maart 2012.

 

Neo-Vlaamse renaissance, (s.d.), op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/thesaurus/stijl, geraadpleegd op 11 april 2012.

 

PLOMPTEUX, G., Mechelen extra muros (ID: 204011), (s.d.), op de website van  het Agentschap Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/20411, geraadpleegd op 28 april 2012.

 

PLOMTEUX, G., (s.d.), Parochiekerk Sint-Libertus (ID: 1500), op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/1500, geraadpleegd op 11 april 2012.

 

PLOMPTEUX, G., STEYAERT, R., (s.d.), Albert Grisarstraat, op de website van het Agentschap Onroerend Erfgoed, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/geheel/13367, geraadpleegd op 22 juli 2012.

 

VAN DER JEUGHT, F., Een kring met traditie voor een stad met geschiedenis, (2011), op de website van de Koninklijke Kring vor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen, http://www.oudheidkundigekring.be/mechelen/vereniging/geschiedenis, geraadpleegd op 4 juni 2012.

 

VAN DE VOORDE, S., Hoger Instituut voor Schone Kunsten, Antwerpen (1885-1995), (13/01/2012), op de website van Odis: http://www.odis.be/lnk/OR_7596, geraadpleegd op 10/4/2012.

Universiteit of Hogeschool
Kunstwetenschappen
Publicatiejaar
2012
Share this on: