De betrokkenheid van België in het 'renditions'- en geheime detentieprogramma van de CIA.

Dani Brutyn
Persbericht

De betrokkenheid van België in het 'renditions'- en geheime detentieprogramma van de CIA.

CIA- foltervluchten België, partner in crime?

Na de aanslagen van 11 september 2001, nu tien jaar geleden, lanceerde de VS de zogenaamde “War on Terror”. In naam van de veiligheid werd een CIA- systeem van „extraordinary renditions. opgericht. Hierbij werden terreurverdachten willekeurig op vliegtuigen gezet en overgevlogen naar geheime detentiecentra, waar ze gefolterd werden om zoveel mogelijk inlichtingen te verzamelen. Europa zou betrokken zijn geweest bij dit programma, en ook België bleef niet onbesproken. Een onderzoek.Het 'renditions'- en geheime detentieprogramma van de CIA maakt deel uit van de vele maatregelen die werden genomen in het kader van de strijd tegen terreur. De VS gebruikt 'extraordinary renditions' al decennia lang. Initieel bracht men verdachten via deze procedure naar de VS zodat ze daar berecht konden worden. In de nasleep van 9/11 kreeg deze praktijk een heel andere betekenis. Terreurverdachten worden, buiten het wettelijk kader, ontvoerd en overgebracht naar geheime detentiecentra in het buitenland. Daar worden ze onderworpen aan harde ondervragingsmethoden en foltering. De VS is ervan overtuigd dat het via deze methoden de noodzakelijke inlichtingen omtrent terroristische activiteiten kan inwinnen. Voorstanders van deze werkwijze verklaren dat de recente moord op Osama Bin Laden enkel mogelijk was dankzij informatie, verkregen vanuit deze buitenlandse detentiecentra.Eind 2005 berichtten verschillende media dat ook Europese lidstaten, al dan niet actief, meewerkten aan het CIA- programma. Er zouden zelfs geheime CIA- gevangenissen zijn in Oost- Europa. De Zwitserse politicus Dick Marty werd door de Raad van Europa aangesteld om deze beschuldigingen te onderzoeken. Ondanks het feit dat vele Europese lidstaten terughoudend stonden tegenover deze onderzoeken, verklaarde Marty in 2006 dat “het onwaarschijnlijk was dat Amerikaanse operaties konden plaatsvinden zonder de actieve deelname, of tenminste geheime verstandhouding, van de Europese lidstaten en hun nationale inlichtingendiensten". Een later rapport van het Europees Parlement uit 2007 stelt zelfs dat er tussen 2001 en 2005 zo'n 1245 vluchten het Europese luchtruim hebben doorkruist.De Belgische regering ontkende alle betrokkenheid bij het systeem tot op het moment dat een onderzoek van het Europees Parlement melding maakt van vier mogelijk CIA- vluchten. Een rapport uit 2009 van een senatoriële begeleidingscommissie, stelt dat er zeker sprake is van 6 CIA- vluchten boven Belgisch grondgebied. Of deze vliegtuigen op dat moment verdachten vervoerden, is niet duidelijk.Onze veiligheidsdiensten hebben de beschikbare dossiers als geheim geclassificeerd. Harde bewijzen blijven dus uit. Verder onderzoek naar deze mensenrechtenschendingen en de rol van onze Belgische overheid en diensten is noodzakelijk.Er is geen enkel verdrag en geen enkele wet die het gebruik van 'extraordinary renditions' in zijn geheel verbiedt. Daarom is het niet eenvoudig om de verantwoordelijke overheden en inlichtingendiensten voor deze mensenrechtenschendingen te berechten. Het onderzoek naar de betrokkenheid van de lidstaten gaat vandaag verder. Volgens het statuut van het Internationaal Strafhof in den Haag, zijn gedwongen verdwijningen, waar 'extraordinary renditions' vaak in resulteren, een misdaad tegen de menselijkheid. De Verenigde Staten erkennen het Internationaal Strafhof echter niet.In deze Masterproef word de betrokkenheid van de Belgische staat in het 'renditions'- en geheime detentieprogramma van de CIA bestudeerd. Aan de hand van diverse bronnen (rapporten van NGO.s zoals Amnesty International, documenten van onze Europese instellingen,...) wordt getracht een beeld te schetsen van de Belgische rol in het CIA- programma. Dit onderzoek is een eerste verkennend onderzoek, dat vooral het onderwerp onder de mensen wil brengen en de omvang van deze problematiek wil duiden. Deze thesis toont ook aan dat we mensenrechten niet als vanzelfsprekend kunnen beschouwen. Mensen werden van straat geplukt en jarenlang vastgehouden en gefolterd. Hun familie wachtte vaak maanden, soms jaren, op nieuws over hun verdwenen familielid. Deze praktijk illustreert dat de rechten van duizenden mensen werden geschonden, terwijl de internationale gemeenschap toekeek. Verschillende mensen zitten vandaag nog steeds in een donkere cel te wachten op een eerlijk proces.De angst voor het internationale terrorisme is vandaag niet minder dan tien jaar geleden, integendeel. Onze maatschappij is geëvolueerd naar een risicomaatschappij, waarin steeds meer verregaande maatregelen worden genomen, waaronder dit 'renditions'-programma, in de hoop zo tegemoet te komen aan het onveiligheidsgevoel van de burger. Het nemen van zulke maatregelen kan echter ook een omgekeerd effect hebben. Naast de angst voor het terrorisme, kan angst voor het buitensporig optreden van een staat ontstaan.

Bibliografie

1.1. Wetgeving

1.1.1. Verenigde Naties

  • Universele Verklaring inzake de Rechten van de Mens van 10 december 1948 aangenomen volgens Resolutie 217A (III) van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, UN Doc. A/RES/217 A (III) (1948).
  • Conventies van Genève van 12 augustus 1949, United Nations Treaty Series, vol. 75, 31, 85, 135 en 287.
  • Derde Conventie van Genève van 12 augustus 1949 betreffende de behandeling van krijgsgevangenen, United Nations Treaty Series, vol. 75, 135-284.
  • Internationaal Verdrag betreffende de Status van Vluchtelingen van 28 juli 1951, United Nations Treaty Series, vol. 189, 137 – 220.
  • Verdrag van Tokio inzake strafbare feiten en bepaalde andere handelingen begaan aan boord van luchtvaartuigen van 14 september 1963, United Nations Treaty Series, vol. 1969, 220 – 240.
  • Internationaal Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten van 19 december 1966, United Nations Treaty Series, Vol. 999, 172-346.
  • Internationaal Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing van 26 juni 1987, United Nations Treaty Series, Vol. 1465, 112-209.
  • Verdrag van Chicago inzake de internationale burgerluchtvaart van 7 december 1944, United Nations Treaty Series, vol. 15, 295–374.
  • Verdrag van de Verenigde Naties inzake jurisdictionele immuniteiten van Staten en hun eigendom van 1 maart 2004 volgens Resolutie 59/38 van d e Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, UN Doc. A/59/508 (2004).
  • Internationaal Verdrag voor de bescherming van alle mensen tegen Gedwongen Verdwijningen van 20 december 2006 volgens Resolutie 61/177 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, U.N. Doc. A/61/488 (2006).
  • Verdrag van de Verenigde Naties inzake jurisdictionele immuniteiten van Staten en hun eigendom van 1 maart 2004 volgens Resolutie 59/38 van d e Algemene Vergadering van de Verenigde,Naties, UN Doc. A/59/508 (2004).
  • Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden van 4 november 1950, BS 19 augustus 1955.
  • Ontwerpartikelen inzake Staatsaansprakelijkheid voor Internationale Onrechtmatige Daden van 12 december 2001 aangenomen volgens Resolutie 56/83 van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, UN Doc. A/RES/56/83 (2001).
  • Resolutie 1373 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (28 september 2001), UN Doc. S/RES/1373 (2001) en http://daccess-dds-y.un.org/doc/UNDOC/GEN/N01/557/43/PDF/N0155743.pdf?O… (geconsulteerd op 12 april 2011, 14u).
  • Resolutie 1566 van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties (8 oktober 2004), UN Doc.S/RES/1566 (2004) en http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/542/82/PDF/N0454282.pdf?… (geconsulteerd op 12 april 2011, 14u15).
  • General Comment no. 20 inzake het verbod op foltering en andere wrede, onmenselijke of vernederende behandeling of bestraffing (3 april 1992), U.N. Doc. HRI/GEN/1/Rev.1 (1994).

1.1.2. Europa

  • Resolutie 1507 van de Algemene Vergadering van de Raad van Europa (27 juni 2006), http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/AdoptedText/ta06/ERES1… (geconsulteerd op 1 mei 2011, 10u).
  • Resolutie van het Europees Parlement over het veronderstelde gebruik door de CIA van Europese landen voor het vervoer en illegaal vasthouden van gevangenen, 19 februari 2009, P6_TA(2009)0073 , Pb.L 25 maart 2010, C 76 E/52 (2009).
  • European Parliament decision setting up a temporary committee on the alleged use of European countries by the CIA for the transportation and illegal detention of prisoners (TDIP), 18 januari 2006, P6_TA(2006)0012, OJ C 287 E, 159p.

1.1.3. Belgische wetgeving

  • Belgisch Strafwetboek, 8 juni 1867, BS 9 juni 1867.
  • Wet van 15 maart 1874 op de uitleveringen, BS 17 maart 1874.
  • Wet van 30 november 1998 houdende de regeling van de inlichtingen- en veiligheidsdienst, BS 18 december 1998, 40312.
  • Wet van 1 april 1999 houdende de wijziging van de wet van 18 juli 1991 tot regeling van het toezicht op politie- en inlichtingendiensten en op het Coördinatieorgaan voor de dreigingsanalyse, BS 3 april 1999.
  • Wet van 14 juni 2002 houdende overeenstemming van het Belgische recht met het Verdrag van de Verenigde Naties van 1984 tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing, BS 14 augustus 2002, 35048.
  • Wet van 6 januari 2003 betreffende de bijzondere opsporingsmethoden en enige andere onderzoeksmethoden, BS 12 mei 2003, 25351.
  • Wet van 19 december 2003 betreffende het Europees Aanhoudingsbevel, BS 22 december 2003, 60075.
  • Wet van 15 mei 2007 tot wijziging van de wet van 1 oktober 1833 op de uitleveringen en van de uitleveringswet van 15 maart 1874, BS 3 juli 2007, 36276 .
  • Wet van 4 februari 2010 betreffende de methoden voor het verzamelen van gegevens door de inlichtingen en veiligheidsdiensten, BS 10 maart 2010, 14915.
  • Decr. Vl. van 7 mei 2010 houdende instemming met het Internationaal Verdrag inzake de;bescherming van alle personen tegen gedwongen verdwijning, opgemaakt in New York op 20 december 2006, BS 24 juni 2010.

1.1.4. U.S. Law

1.2. Rechtspraak

  • EHRM, Soering v. United Kingdom, 1989.
  • HAMDAN v. RUMSFELD, 548 U. S. (29 juni 2006), Nr. 05–184.

1.3. Parlementaire documenten

  • Hand. Senaat, 2005-06, 8 december 2005, nr. 3-139, 7-15.
  • Hand. Senaat, 2005-06, nr. 3 – 171, 12 – 15.
  • Hand. Senaat 2008-09, 12 november 2009, nr. 4-94.
  • Vraag van de heer Eric Massin aan de minister van Buitenlandse Zaken “over het transport van gevangenen door de Amerikaanse autoriteiten”, Hand. Vl. Parl. 2005-06, 1 december 2005, CRIV 51 PLEN 172, Vr. nr. P1095.
  • Vraag van de heer Dirk Van der Maelen aan de minister van Buitenlandse Zaken over “de transporten van gevangenen door de CIA”, Hand. Vl. Parl. 2005-06, 8 december 2005, CRIV 51 PLEN 174, Vr. nr. P1113.
  •  Mondelinge vraag van de heer Hugo Vandenberghe aan de eerste minister, aan de minister van Buitenlandse Zaken, aan de minister van Landsverdediging en aan de minister van Mobiliteit over, “de vier CIA-vluchten in België”, Hand. Senaat, 2005-2006, 15 juni 2006, nr. 3 – 1176, Vr. nr. 1176.
  • Mondelinge vraag van de heer Luc Van den Brande aan de minister van Buitenlandse Zaken over “de CIA-vluchten over België”, nr. 3-1029 en Mondelinge vraag van de heer Josy Dubié aan de minister van Buitenlandse Zaken over “de afwezigheid van een Belgisch antwoord op het verzoek van de Raad van Europa in verband met de geheime CIA-gevangenissen”, Hand. Senaat, 2005-06, 23 februari 2006, nr. 3-152, Vr. nr. 3-1029-30, 19 – 23.
  • Vraag om uitleg van de heer Hugo Vandenberghe aan de vice-eerste minister en minister van Justitie en aan de vice-eerste minister en minister van Binnenlandse Zaken over «de gebrekkige onderlinge coördinatie van de inlichtingendiensten in de strijd tegen het terrorisme», Hand. Senaat, 2005-2006, 1 december 2005, nr. 137, 3, Vr. nr. 1174.
  • Verslag over de mogelijkheid dat Belgische luchtvaartinfrastructuur gebruikt werd door vluchten gecharterd door de CIA om gearresteerde personen die verdacht worden van betrokken te zijn bij het Islamitisch terrorisme te vervoeren namens de Commissie belast met de begeleiding van het Vast Comité van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten, 20 juni 2006, Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1762/1, 78p.
  • VAST COMITE I, “Verhoor van de heer Dassen, administrateur- generaal van de veiligheid van de staat van 31 maart 2006”, 20 juni 2006, Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1762/1, 25-32.
  • VAST COMITE I, “Verhoor van vice-admiraal Hellemans, chef van de ADIV en bijgestaan door een hoofdcommissaris”, 20 juni 2006, Parl. St. Senaat 2005-06, nr. 3-1762/1, 32- 34.
  • VAST COMITE I, “Verslag over “het toezichtsonderzoek over de gegevens waarover de Belgische inlichtingendiensten beschikken betreffende de mogelijkheid dat Belgische luchtvaartinfrastructuur gebruikt werd door vluchten gecharterd door de CIA om gearresteerde personen die verdacht worden van betrokken te zijn bij het Islamitisch terrorisme, te vervoeren””, 20 juni 2006, Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1762/1, 4-14.
  • VAST COMITE I, “Aanvullend onderzoeksverslag van het Comité I inzake “het toezichtsonderzoek over de gegevens waarover de Belgische inlichtingendiensten beschikken betreffende de mogelijkheid dat Belgische luchtvaartinfrastructuur gebruikt werd door vluchten gecharterd door de CIA om gearresteerde personen die verdacht worden van betrokken te zijn bij het Islamitisch terrorisme, te vervoeren””, 20 juni 2006, Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1762/1, 18-40.
  • FLAHAUT, A., “Reactie van 8 maart 2006 op het onderzoeksrapport van het Vast Comité I”, 20 juni 2006, , Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1762/1, 19.
  • TINTIN, J.,“Antwoord van Belgocontrol van 8 februari 2006 op het schrijven van de FOD Mobiliteit van 27 januari 2006”, 20 juni 2006, Parl.St. Senaat 2005-06, nr. 3-1762/1, 23.

1.4. Literatuur

1.4.1. Monografieën

  • BAARDA, D.B. en DE GOEDE, M.P.M., Basisboek Methoden en Technieken: handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwantitatief onderzoek, Groningen, Wolters-Noordhoff, 2006, 376p.
  • BOUCKAERT, S., Documentloze vreemdelingen: grondrechtenbescherming doorheen de Belgische en internationale rechtspraak vanaf 1985, Maklu, Antwerpen- Apeldoorn, 2007, 1150p.
  • COUNCIL OF EUROPE, CIA above the law? Secret detentions and unlawful interstate transfers of detainees in Europe, Strasbourg, Council of Europe Publishing, 2008, 301p.
  • GREY, S., Ghost Plane: The true story of the CIA torture program, New York, St. Martin.s Press, 2006, 372p.
  • TEMMERMAN, K., Terreurbestrijding in België en Europa: de interactie tussen inlichtingendiensten, politie en justitie, Antwerpen, Maklu, 2007, 205p.
  • VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht deel 1, Antwerpen- Apeldoorn, Maklu, 2006, 499p.
  • VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht, strafprocesrecht en internationaal strafrecht deel 2, Antwerpen- Apeldoorn, Maklu, 2006, 1314 p.
  • VAN LAETHEM, W. VAN DAELE, D. en VANGEEBERGEN, B., De wet op de bijzondere inlichtingenmethoden, Antwerpen, Intersentia, 2010, 289p.
  • WOODWARD, B., Bush at War, New York, Simon & Schuster, 2002, 376p.

1.4.2. Verzamelwerken

  • ECCHR (ed.), CIA – « Extraordinary Rendition » flights, torture and accountability – a European Approach, Berlijn, European Center for Constitutional and Human Rights, 2008, 155p.

1.4.3. Tijdschriftartikelen

  • BADER, M. en DE JONG, B., “Extraordinary Rendition. Een omstreden wapen in terrorismebestrijding”, International Spectator 2006, 14-19.
  • COPELAND, T., “Is the "New Terrorism" Really New? An Analysis of the New Paradigm for Terrorism”, The Journal of Conflict Studies 2001, 7- 27.
  •  DE HERT, P. en PIJL, G., “Europa, een uitgelezen jachtterrein voor vreemde veiligheidsdiensten?”, Tijdschrift voor Mensenrechten, 2007, 7-10.
  • HUDSON, B. en WALTERS, R., “Introduction - criminology and the war on terror”, British Journal of Criminology 2009, 603-608.
  • HUQ, A. Z., “Extraordinary Rendition and the Wages of Hypocrisy”, World Policy Journal 2006, 23-35.
  • SADAT, L. N., “Extraordinary Rendition, Torture, and other nightmares from the War on Terror”, The George Washington Law Review 2007,1200-1248.
  • SILVA, M., “Extraordinary Rendition: A Challenge To Canadian And United States Legal Obligations Under The Convention Against Torture”, California Western International Law Journal 2009, 313-355.
  • MCGREGOR , L., “Torture and State Immunity: Deflecting Impunity, Distorting Sovereignty”, The European Journal of International Law 2008, 903 – 919.
  • WEISSBRODT, D. en BERGQUIS, A., “Extraordinary Rendition: A Human Rights Analysis”, Harvard Human Rights Journal 2006, 123 – 160.
  • WINKLER, M. M., “When “Extraordinary” Means Illegal: International Law and European Reaction to the United States Rendition Program”, Loyola of Los Angeles International & Comparative Law Review 2008, 33- 76.

1.4.4. Rapporten

1.4.4.1. UN en EU

  • COUNCIL OF EUROPE, “Secretary General.s report under Article 52 ECHR on the question of secret detention and transport of detainees suspected of terrorist acts, notably by or at the instigation of foreign agencies” door Teddy Davis (Secretary General), 28 februari 2006, SG/Inf (2006) 5, 44p.
  • COUNCIL OF EUROPE, “Secretary General.s supplementary report under Article 52 ECHR on the question of secret detention and transport of detainees suspected of terrorist acts, notably by or at the instigation of foreign agencies” door Teddy Davis (Secretary General), 14 juni 2006, SG/Inf (2006) 13, 29p.
  • COUNCIL OF EUROPE, “Report on alleged secret detentions and unlawful inter-state transfers involving Council of Europe member states” door Dick Marty (Rapporteur), Committee on Legal Affairs and Human Rights of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe, 12 juni 2006, Doc. 10957, 62p.
  • COUNCIL OF EUROPE, “Explanatory Memorandum on alleged secret detentions and unlawful inter- state transfers involving Council of Europe member states” door Dick Marty (Rapporteur), Committee on Legal Affairs and Human Rights of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe, 12 juni 2006, Doc. 10957, 62p .
  • COUNCIL OF EUROPE, “Secret detentions and illegal transfers of detainees involving Council of Europe member states: second report” door Dick Marty (Rapporteur), Committee on Legal Affairs and Human Rights of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe, 11 juni 2007, Doc. 11302 rev., 75p.
  • COUNCIL OF EUROPE, “Opinion on the international legal obligations of Council of Europe member states in respect of secret detention facilities and inter- state transport of prisoners”, 17 maart 2006, European Commission for Democracy through Law (Venice Commission), CDL- AD(2006)009, 38p.
  • EUROPEAN PARLIAMENT “Interim Report on the alleged use of European countries by the CIA for the transportation and illegal detention of prisoners”, door Giovanni Claudio Fava (Rapporteur), Temporary Committee on the alleged use of European countries by the CIA for the transportation and illegal detention of prisoners, 15 juni 2006, A6-9999/2006, 24p.
  • EUROPEAN PARLIAMENT, “Report on the alleged use of European countries by the CIA for the transportation and illegal detention of prisoners”, door Giovanni Claudio Fava (Rapporteur), Temporary Committee on the alleged use of European countries by the CIA for the transportation and illegal detention of prisoners, 30 januari 2007, A6-0020/2007, 79p
  • MANFRED, N., “Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment on its fifty-ninth session”, 1 september 2004, U.N. Doc. A/59/324 (2004), 15p.
  • ICL, “Report on Draft articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts, with commentaries”, 9 juni 2001, 143p en http://untreaty.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/9_6_2… (geconsulteerd op 17 maart 2011, 17u).
  • Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment on its fifty-ninth session (1 september 2004), U.N. Doc. A/59/324 (2004), 8.

1.4.4.2. Mensenrechtenorganisaties

  •  ABCNY & CHRGJ, “Torture by proxy: international and domestic law applicable to “extraordinary renditions””, New York, University School of Law, 2006, 123p en http://www.chrgj.org/docs/TortureByProxy.pdf (geconsulteerd op 1 mei 2010,17u).
  • AMNESTY INTERNATIONAL, “State of Denial: Europe.s Role in Rendition and Secret Detention – Fact Sheets”, Londen, Amnesty International Publications, 2008, EUR 01/003/2008, 76p en http://www.amnesty.org/en/library/asset/EUR01/003/2008/en/2ceda343-41da… (geconsulteerd op 7 april 2011, 13u).
  • AMNESTY INTERNATIONAL, “United States of America: Below the radar: Secret flights to torture and “disappearance.”, Londen, Amnesty International Publications, 2006, AMR 51/051/2006, 41p en http://www.amnesty.org/en/library/info/AMR51/051/2006 (geconsulteerd op 7 april 2011, 14u).
  • ELSEA, J.K. en KIM, J., “Undisclosed U.S. Detention Sites Overseas: Background and Legal Issues”, Washington DC, Congressional Research Service, 23 januari 2007, RL33643, 25p.
  • GARCIA, M.J., “Renditions : Constraints Imposed by Laws on Torture”, Washington DC, Congressional Research Service, 8 september 2009, RL32890, 25p.
  • HUMAN RIGHTS COUNCIL, “Joint study on global practices in relation to secret detention in the context of countering terrorism”, General Assembly, 26 januari 2010, A/HRC/13/42, 221p.
  • HUMANS RIGHTS WATCH, “"Empty Promises”: Diplomatic Assurances No Safeguard against Torture”, New York, HRW, 2004, 39p en http://www.hrw.org/reports/2004/un0404/ (geconsulteerd op 16 maart 2011, 14u).
  • HUMAN RIGHTS WATCH, “Black Hole - The Fate of Islamists Rendered to Egypt”, New York,
  • HRW, 2005, 63p en http://www.hrw.org/en/reports/2005/05/09/black-hole (geconsulteerd op 17 maart 2011, 14u).
  • THE NATIONAL COMMISSION ON TERRORIST ATTACKS UPON THE UNITED STATES, “The 9/11 Commission Report”, New York – Londen, W.W. Norton & Company Ltd., 22 juli 2004, 585p en http://www.9-11commission.gov/report/911Report.pdf (geconsulteerd op 16 maart 2011, 13u).

1.4.5. Jaarverslagen

  •  VAST COMITÉ VAN TOEZICHT OP INLICHTINGEN- EN VEILIGHEIDSDIENSTEN, “Activiteitenverslag 2006”, Antwerpen – Oxford, Intersentia, 2007, 326p.

1.5. Krantenartikels

1.6. Nieuwsmedia

1.7. Internetbronnen

1.8. Andere

  • BRUTYN, D., “De rol van Europa in het „renditions.- en geheime detentieprogramma van de CIA volgens Amnesty International”, onuitg. Stageverslag Criminologische wetenschappen, 2010, 54p.
  • COUNCIL OF EUROPE, “Extraordinary Renditions: A European Perspective, Speech by Olivier Dutheillet de Lamothe”, European Commission for Democracy Through Law (Venice Commission), CDL(2006)077, 11p
  • DEBRULLE, D., “Réponse de la Belgique à la demande d.explication conformément à l.article 52 de la Convention européenne des Droit de l.Homme", 21 februari 2006, 8p.