À la rencontre de l'Autre d'autrefois : le Voyage de Laponie (1681) de Jean-François Regnard

Marina Verhoeven
Persbericht

À la rencontre de l'Autre d'autrefois : le Voyage de Laponie (1681) de Jean-François Regnard

 

Marina Verhoeven

Rare jongens, die Lappen! Maar lang niet zo raar als die Fransen

 

In de zomer van 1681 reist Jean-François Regnard, een jonge, welgestelde Fransman, naar Lapland en hij laat ons een verslag na van die reis. Daarin beschrijft hij het land en vooral de cultuur van zijn bewoners, de Samen. Het is grof, het is racistisch, het druist volledig in tegen de politieke correctheid die vandaag het debat over multiculturaliteit beheerst. Maar het is tegelijk ongelofelijk fascinerend en onmiskenbaar ironisch.

Die tegenstelling maakte dit reisverslag tot de ideale vertaaluitdaging voor een scriptie. Hoe meer ik mij verdiepte in de schrijver en zijn tijd, hoe duidelijker het werd dat je zijn minachting voor de Samen niet mocht beoordelen met de maatstaven van vandaag. Ik voelde als vertaler een onweerstaanbare drang om luid te roepen dat de schrijver het zo niet bedoelt, en ik zocht naar de beste manier om dat mijn lezers duidelijk te maken.

Dit was een oude tekst, maar de vertaling draaide in wezen, heel modern, om cultuurverschillen. Wie vandaag dit boek leest, moet zich inleven in twee verschillende culturen: die van de Samen en die van het zeventiende-eeuwse Frankrijk. Dat eerste leek mij makkelijker dan het tweede. Media, toerisme en mondialisering hebben ons immers vertrouwd gemaakt met andere culturen. De wereld en het denken van Regnard zouden wel eens meer kunnen choqueren. Hoe moet een lezer van vandaag bijvoorbeeld deze passage interpreteren?: "Ziedaar, mijnheer, de beschrijving van dit kleine dier dat Lap genoemd wordt. Je kan wel stellen dat er na de aap, geen dier is dat dichter bij de mens staat."

Hoe moest ik voorkomen dat mijn lezers Regnards reisverslag louter zouden lezen als de antropologische studie die het zogezegd is? Of dat ze het verontwaardigd zouden afwijzen als een racistisch pamflet? Want die 'vreemde' cultuur van de Samen was voor Regnard maar een voorwendsel om zijn eigen samenleving in haar blootje te zetten. Meer dan een verhaal over de Samen, is dit immers een verhaal over Frankrijk in de zeventiende eeuw. Dat was een tijd van ingrijpende veranderingen. De toenemende kennis over de nieuwe werelden die stelselmatig gekoloniseerd werden, zette de algemene geldigheid van zeden en gewoonten op losse schroeven. De reformatie bestreed de godsdienstige waarheden van het katholicisme. In Frankrijk nam de religieuze spanning voortdurend toe en vluchtten de hugenoten, de Franse protestanten, massaal naar het buitenland. Het is ook een eeuw van toenemend absolutisme. Lodewijk XIV, de Zonnekoning, trekt alle macht naar zich toe. Maar er is ook verzet, zij het niet altijd openlijk. Onder andere van de libertinage, de libertijnse filosofie die de ervaring als uitgangspunt nam. De rede die nadenkt over die ervaring zal uiteindelijk alle universele waarheden in vraag stellen. Regnard flirt met de libertinage. Zijn bijtende spot richt zich vooral tegen het overdreven belang dat in zijn tijd wordt gehecht aan maagdelijkheid en eer. Wanneer hij het bijgeloof en de magie van de Samen verwerpt, begreep de goede verstaander dat hij daarmee álle bijgeloof in alle culturen bedoelde, ook dat van de officiële godsdiensten, of misschien zelfs het geloof tout court.

Het is niet verwonderlijk dat Regnard zijn boodschap verpakt in een reisverhaal. Reisverhalen zijn bij uitstek geschikt om te laten zien dat elders op de wereld andere waarden en normen gelden. Ze waren dan ook bijzonder populair in de zeventiende eeuw. Als je een reisverslag leest, ga je ervan uit dat de schrijver je niet zit te belazeren. Vergeet het. Wie van ver komt heeft goed liegen. Regnard heeft niet alles wat hij beschrijft echt gezien en meegemaakt. Hij haalt nogal wat van zijn wijsheid over de Samen uit boeken. Voor de pikante details bijvoorbeeld, put hij uit Marco Polo. Wat die over de Oeigoeren vertelt – dat ze hun vrouwen en dochters aanbieden aan vreemdelingen die op bezoek komen – projecteert hij gewoon op de Samen. Ook al voegt hij er een beetje teleurgesteld aan toe dat het hem persoonlijk niet is overkomen. Regnard weet dat hij met wilde en smeuïge verhalen bij zijn publiek op bijval mag rekenen. Dat bewijst juist dat het hem er niet om te doen is de Samen te bespotten. Hij gebruikt hen alleen maar om zijn eigen landgenoten een spiegel voor te houden. Die konden tussen de regels lezen, want ze deelden de culturele achtergrond en de ideeën van de schrijver.

Wat doe je als vertaler als je weet dat dat niet opgaat voor je lezers van vandaag? Dat er zoiets als een dubbele cultuurkloof gaapt tussen hen en de schrijver? Er zijn verschillende mogelijkheden. Je kan ofwel alle culturele verwijzingen vervangen door elementen uit de cultuur van jouw lezers en dan lijkt het of de tekst hier en nu is geschreven. Ofwel laat je hem zijn vreemde karakter behouden. Die laatste optie leek mij de beste. Omdat ik mijn lezers rechtstreeks confronteer met de cultuurverschillen zijn ze zich er voortdurend van bewust dat ze midden in een zeventiende-eeuws avontuur zitten. Concreet wil dat bijvoorbeeld zeggen dat ook in de vertaling afstanden gemeten worden in mijlen, dat er betaald wordt met ecu's, dat in het verhaal baljuws en grootschatbewaarders figureren en dat de Samen heel politiek oncorrect Lappen heten. Daarnaast wilde ik, omdat ik zelf ondervonden had hoeveel boeiender het erdoor werd, in een inleiding dit boek in zijn culturele en historische context plaatsen, en achteraan enkele begrippen verduidelijken die de lezers misschien niet kennen. Deze manier van vertalen die de culturele referenties bewaart en verklarende noten geeft bij de tekst heet in de vertaalwetenschap een vervreemdende, geannoteerde vertaling.

Om te zorgen dat mijn lezers Regnard goed zouden begrijpen, was het heel belangrijk om zijn ironie te bewaren die zo typisch is voor de libertinage. Wanneer hij bijvoorbeeld beweert dat de Samen liefst een meisje huwen dat seks gehad heeft met een vreemdeling, besluit Regnard met deze opmerking over zijn landgenoten: "Je connois bien des personnes, Monsieur, qui seroient assez charitables pour faire ainsi la fortune de quantité de pauvres filles". Om in de vertaling die onderkoelde spot te behouden heb ik 'assez charitable' een beetje oververtaald als 'uit pure barmhartigheid'. Ook de vertaling van het eigenlijk heel neutrale 'personnes' kreeg iets ironisch door het te vertalen met 'individuen', dat in het Nederlands soms ook minachtend wordt gebruikt. De hele zin geeft in vertaling: "Ik ken nogal wat individuen, mijnheer, die uit pure barmhartigheid bereid zijn om op die manier een grote hoeveelheid arme meisjes rijk te maken."

Vertalen was dus eerst en vooral lezen en begrijpen, me inleven in de schrijver en zijn tijd, en pas dan de juiste woorden kiezen in mijn eigen taal. Het was ook hopen dat mijn lezers toch een beetje dezelfde leeservaring zouden hebben als hun zeventiende-eeuwse voorgangers.

 

 

Bibliografie

 

À la rencontre de l'Autre d'autrefois : le Voyage de Laponie (1681) de Jean-François Regnard. Traduction partielle en néerlandais et étude sur la théorie et la pratique de l'altérité culturelle en traduction.

Marina Verhoeven

Bibliographie

Sans qu'il figure explicitement dans les références bibliographiques, j'aimerais mentionner le site web du Centre de Recherche sur la Littérature des Voyages (CRLV) qui offre quantité de références bibliographiques. Ainsi il a été un important point de départ pour mes recherches. [http://www.crlv.org/swm/Page_accueil_swm1.php]

Œuvres de Regnard

Regnard, J.-F. (1731). Les Œuvres de Mr. Regnard. Nouvelle édition. Revuë, corrigée & augmentée. Tome I. Contenant ses Voyages de Flandres, d'Hollande, Suéde, Dannemark, la Laponie, la Pologne & l'Allemagne. Paris: Pierre-Jaques Ribou.[29.10.2009, http://books.google.be/books?id=N1EWAAAAYAAJ&pg=RA1-PA152&lpg=RA1-PA152…].

Regnard, J.F. (1801). Oeuvres de Régnard. Volume 4. Paris: Didot.[25.03.2010, http://books.google.fr/books?id=bTQTAAAAQAAJ&pg=PA134&lpg=PA134&dq=%22C…].

Regnard, J.-F. (1823). Oeuvres complètes de J.F. Regnard. Nouvelle édition avec des variantes et des notes. Tome premier. Paris: J.L.J. Brière, libraire. [26.08.2009, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k35432h.r=.langFR].

Regnard, J.-F. (1854). Oeuvres complètes de Regnard. Avec une notice et de nombreuses notes critiques, historiques et littéraires de feu M. Beuchot. Des Recherches sur les époques de la naissance et de la mort de Regnard par Beffara. Précédées d'un Essai sur le talent de Regnard et sur le talent comique en général, avec un tableau des formes comiques et dramatiques et une bibliographie complète des ouvrages concernant le rire et le comique par M. Alfred Michiels. Nouvelle édition. Paris: A. Delahays.[07.04.2010, T. 1 : http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k480251f.r=.langFR].[07.04.2010, T. 2 : http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k480252t.r=.langFR].

Regnard, J.-F. (2006). Voyage de Laponie. Rennes: Ennoïa.

Sources d'inspiration de Regnard

Loménie de Brienne, L.-H. (1828). Mémoires inédits de Louis-Henri de Loménie, comte de Brienne, secrétaire d'état sous Louis XIV; publiés sur les manuscrits autographes, avec un essai sur les mœurs et sur les usages du XVIIe siècle par F. Barrière. Tome second. Paris: Ponthieu. [06.10.2009, http://gallica2.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k2052495].

Marco Polo, Pise, Rusticien de, & Pauthier, G. (éds.) (1865). Le livre de Marco Polo, citoyen de Venise, conseiller privé et commissaire impérial de Khoublaï Khaân. Paris: Didot.[06.04.2010, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k503889g.r=Le+livre+de+Marco+Polo%…].

Payen (1663). Les voyages de Monsieur Payen ou sont contenues les Descriptions d'Angleterre, de Flandre, de Brabant, d'Holande, de Dennemarc, de Suede, de Pologne, d'Allemagne, & d'Italie ; où l'on voit les mœurs des Nations, leurs Maximes & leur Politique, la Monnoye, la Religion, le Gouvernement, & les Interests de chaque Païs. Paris: Estienne Loyson. [06.04.2010, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5684438q.r=Les+voyages+de+Monsieu…].

Scheffer, J.G., & Lubin, A. (trad.) (1678). Histoire de la Laponie, sa description, l'origine, les mœurs, la manière de vivre de ses habitans, leur religion, leur magie, & les choses rares du Païs. Avec plusieurs Additions & Augmentations fort curieuses, qui jusques-icy n'ont pas esté imprimées. Traduites du Latin de Monsieur Scheffer par L.P.A.L. Geographe ordinaire de sa Majesté. Paris: Chez la Veuve Olivier de Varennes. [03.11.2009, http://books.google.fr/books?id=KCcVAAAAQAAJ&dq=%22Johannes+Schefferus%…].

Ouvrages de recherche

Achard-Bayle, (2004). Nommer et décrire au XVIe siècle. Référence et catégorisations, entre savoir et fiction. Texte présenté au colloque Fictions du savoir à la Renaissance. [08.10.2009, publié sur Fabula le 7 juin 2004 http://www.fabula.org/colloques/document95.php].

Atkinson, G. (1972). Les relations de voyages du XVIIe siècle et l'évolution des idées. Contribution à l'étude de la formation de l'esprit du XVIIIe siècle. Genève: Slatkine Reprints. (réimpression de l'édition de 1924)

Bassnett, S. & Lefevere, A. (éds) (1990). Translation, history and culture. London: Pinter.

Bassnett, S. & Lefevere, A. (éds) (1998). Constructing cultures. Essays on literary translation. Clevedon: Multilingual Matters.

Batchelor, K. (2009). Decolonizing translation. Francophone African novels in English translation. Manchester: St. Jerome.

Berman, A. (1999). La traduction et la lettre, ou L'Auberge du lointain. Paris: Seuil.

Boven, E. van & Dorleijn, G. (2003). Literair mechaniek. Inleiding tot de analyse van verhalen en gedichten. Bussum: Coutinho.

Braga, C. (2001). L’autre comme race monstrueuse. Racines antiques et médiévales de l’imaginaire colonial et eurocentrique. Cahiers de l’Echinox, 1, pp. 65-73. [14/03/2010, http://www.scribd.com/doc/18202778/1CaieteleEchinoxPostcolonialismPostc…].

Calame, A. (1960). Regnard, sa vie et son oeuvre. Paris: Presses universitaires de France.

Charles, S. (2006). Liminaire. Tangence, 81, pp. 5-13. [30.03.2010, http://id.erudit.org/iderudit/014958ar].

Cordonnier, J.-L. (1995). Traduction et culture. Paris: Hatier.

Crenn, M. (s.d.). Récits de voyages là où finit la terre ... La culture des voyageurs en Laponie. La Revue française, Numéro Spécial / Numéro électronique : La culture des voyageurs à l'âge classique. Regards, savoirs & discours. [08.10.2010, http://revuefrancaise.free.fr/Crenn.htm].

Dellen, P. van (1987). Misdaad en straf in Nederland. Assen: Van Gorcum. [05/05/2010, http://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=j8eEdStj-B4C&oi=fnd&pg=PA1&dq…].

Dictionnaire de l'Académie française. Préface de la première édition (1694). Canada: University of Toronto. [12.05.2010, http://www.chass.utoronto.ca/~wulfric/academie/pref1.htm].

Diderot, D., & le Rond d'Alembert, J. (1765). Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, par une Société de Gens de lettres. [16/04/2010, http://encyclopedie.uchicago.edu/].

Doiron, N. (1995). L'art de voyager. Le déplacement à l'époque classique. Paris: Klincksieck.

Duchêne, R. (1985). Honnêteté et sexualité. Dans Y.-M. Bercé (éd.), Destins et enjeux du 17e siècle (pp. 119-130). Paris: Presses Universitaires de France.

Eeckhout, B. (2007). Literaire genres. Inleiding in de poëziekritiek. Antwerpen: Universiteit Antwerpen.

Gourmont, R.de, & Trudel, E. (introduction, notes et chronologie) (2006). Chez les Lapons (1890). Montréal: Imaginaire/Nord. [14.09.2009, http://www.imaginairedunord.uqam.ca/pdf/IN005N_INT.pdf].

Hepp, N. (1985). À la recherche du “mérite des dames”. Dans Y.-M. Bercé (éd.), Destins et enjeux du 17e siècle (pp. 109-117). Paris: Presses Universitaires de France.

Katan, D. (2009). Translation as intercultural communication. Dans J. Munday (éd.), The Routledge Companion to translation studies (pp. 74-92). London: Routledge.

Laponie (2006). Paris: Nouvelles éditions de l'université.

Ligny, C. de, & Rousselot, M. (2006). La littérature française. Paris: Nathan.

Linnaeus, C. (2007). Reis door Lapland 1732 : dagboek van Carl Linnaeus. Zeist: KNNV.

Mączak, A. (1998). De ontdekking van het reizen. Europa in de vroeg-moderne tijd. Utrecht: Spectrum.

Montaigne, M. de (1580). Essais de messire Michel de Montaigne,... livre premier et second. Bourdeaus: S. Millanges. [22.05.2010, http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb309671484/description].

Nida, E.A. (1964). Toward a Science of Translating. With special reference to principles and procedures involved in bible translating. Leiden: Brill.

Rabot, Ch. (1889). Les Lapons au Jardin d’Acclimatation. La Nature. Revue des sciences et de leurs applications aux arts et à l’industrie, 818(février), pp. 145-147. [11.04.2010, http://cnum.cnam.fr/CGI/fpage.cgi?4KY28.32/149/100/432/0/0].

Rakocevic, R. (2007). L’espace et le récit aux temps classiques. Acta Fabula, 8(3). [07/03/2010, http://www.fabula.org/revue/document3188.php].

Reichler, C. (1987). L'âge libertin. Paris: Les éditions de minuit.

Répertoire général du Théâtre Français, composé des tragédies, comédies et drames des auteurs du premier et du second ordre, Restés au Théâtre Français; avec une table général. T. 24. Regnard. T. 1 (1818). Paris: H. Nicolle. [22.05.2010, http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5457851k.image.r=R%C3%A9pertoire+…].

Requemora, S. (2001). Du roman au récit, du récit au roman. Le voyage comme genre « métoyen » au XVIIe siècle, de Du Périer à Regnard. Dans P. Antoine, & M.-C. Gomez-Géraud (éds), Roman et récit de voyage (pp. 25-36). Paris: Presses de l'Université de Paris-Sorbonne.

Requemora, S. (2002). L’espace dans la littérature de voyages. Études littéraires, 34(1-2), pp. 249-276. [08.10.2009, http://id.erudit.org/iderudit/007566ar].

Requemora, S. (2007). Rééc/rire : la pratique ironique du jeu intertextuel dans les Voyages de Jean-François Regnard. Dans D. Bertrand (études réunies et présentées par), Le rire des voyageurs. XVIe-XVIIe siècles (pp. 149-166). Clermont-Ferrand: Presses Universitaires Blaise Pascal. [17.10.2009, http://books.google.be/books?id=jG-3pQfDMw8C&pg=PA149&dq=%22Jean-fran%C…].

Saarinen, J. (2007). Reconstructing locality in contemporary tourism development. Historical context of the representations of Sami culture in the Finnish tourism promotion. Texte présenté au colloque internationale Tourism and Global Change in Polar Regions de 29.11 à 2.12.2007 à Oulu, Finlande. [02.11.2009, http://thule.oulu.fi/englanti/documents/IGU_proceedings.pdf].

Sorel, C. (1667). L'Histoire comique de Francion. [02.03.2010, http://books.google.fr/books?id=gMZXSpvPcNcC&printsec=frontcover&dq=%22…].

Spivak, G. C. (1993). Outside in the teaching machine. London: Routledge.

Todorov, T. (1989). Nous et les autres. La réflexion française sur la diversité humaine. Paris: Seuil.

Venuti, L. (1995). The translator's invisibility. A history of translation. London: Routledge.

Venuti, L. (2005). Translation, History, Narrative. Meta. Journal des traducteurs / Translators' Journal, 50(3), pp. 800-816. [27/02/2010, http://id.erudit.org/iderudit/011597ar].

Wansén-Kaseva, A. (2008). Stéréotypisation d'un peuple dans le discours touristique. Étude sur la représentation des Finlandais en tant qu'habitants d'un pays cible touristique. Tampere: Université de Tampere. Institut des études de langue et de traduction. Langue française. Mémoire de maîtrise. [02/11/2009, http://tutkielmat.uta.fi/pdf/gradu03318.pdf].

Wolfzettel, F. (1996). Le discours du voyageur. Pour une histoire littéraire du récit de voyage en France, du moyen âge au 18e siècle. Paris: Presses universitaires de France.

Dictionnaires
Dictionnaires anciennes

Dictionnaire de l'Académie Française (1694, 1762, 1798, 1835, 1932-5)http://artfl-project.uchicago.edu/node/45

Furetière, A. (1690). Dictionnaire universel contenant généralement tous les mots françois, tant vieux que modernes, et les termes de toutes les sciences et des arts.T. 1 (1690): http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k50614b.r=.langFRT. 2 (1690): http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5542578m.r=.langFR T. 3 (1701) : http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k56749155.r=.langFR

Littré, É. (1872-77). Dictionnaire de la langue française.http://artfl-project.uchicago.edu/node/45

Dictionnaires modernes

Le petit RobertLe nouveau Petit Robert. Dictionnaire alphabétique et analogique de la langue française. Version électronique (2009). Paris: Dictionnaires Le Robert.

Trésor de la Langue Françaisehttp://atilf.atilf.fr/dendien/scripts/tlfiv5/showp.exe?68;s=2172553590;…

Van Dale Groot Woordenboek. Frans-Nederlands. Nederlands-Frans (version 2.0) [CD-rom] (2002). Utrecht: Van Dale Lexicografie.

Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal. 14e editie (2005). Utrecht: Van Dale Lexicografie.

Universiteit of Hogeschool
Vertalers en tolken
Overige
Publicatiejaar
2010
Kernwoorden
Share this on: