ASPECTEN VAN ETHISCHE FOTOGRAFIE, Onderzoek naar de mogelijkheden van het medium fotografie om een bijdrage te leveren aan emancipatorische processen weerbaarheid en welbevinden.

Hilde Braet
Persbericht

ASPECTEN VAN ETHISCHE FOTOGRAFIE, Onderzoek naar de mogelijkheden van het medium fotografie om een bijdrage te leveren aan emancipatorische processen weerbaarheid en welbevinden.

DE KRACHT VAN FOTOGRAFIE Hilde Braet Fotografie en ethiek. Het lijkt geen evidente combinatie. Met de evolutie van de digitale fotografie en de mogelijkheden van Photoshop roept fotografie op zich ook ethische controverse op. Jonge vrouwen, van nature al mooi, krijgen voor de reclame- of modefoto een slankere taille, een gavere huid, grotere ogen en langere benen. Een schoonheidsideaal waar niemand nog aan kan beantwoorden…. Anderzijds worden we via fotografie ook vaak met onze neus op de feiten gedrukt: schrijnende beelden uit hongerend Afrika of uit een overstroomd Pakistan… Maar dat is journalistiek, reportage en geen kunst… Of toch? Kan fotografie de mens en de wereld verbeteren? Kan fotografie ons helpen om weerbaarder en gelukkiger te worden? Kan het een middel zijn om mensen hun eigenwaarde terug te geven? Bestaat dit soort fotografie en wie is er mee bezig? Wat zijn de mogelijkheden van dit soort fotografie voor de toekomst? Dat waren de onderzoeksvragen die fotografe en cultuurwetenschapster Hilde Braet zich stelde voor haar masterproef Aspecten van ethische fotografie; onderzoek naar de potentie van fotografie om weerbaarheid en geluk te stimuleren. Sinds het ontstaan van de fotografie in 1839 speelt de vraag of fotografie kunst of techniek is. Vandaag is deze vraag niet meer van belang. Fotografie heeft haar plek in de (kunst)wereld verworven omdat ze anders is dan de andere media. Fotografie verwijst naar de werkelijkheid maar ze is het niet. Een foto is een momentopname, een beeld dat bepaald is door de werkelijkheid maar evengoed door de visie van de fotograaf. Intussen beseft men dat “de” fotografie niet bestaat. Wel een veelvoud aan fotografieën. Fotografie kan gebruikt worden als doel, waarbij de foto als eindproduct telt. Voorbeelden hiervan zijn de foto’s in de artistieke wereld. Ook in de commerciële fotografie (reclame, mode…) primeert de foto als eindproduct. Met deze soorten fotografie is iedereen inmiddels vertrouwd ook al is de realiteitswaarde van de beelden soms ver te zoeken. Braet is als fotografe vooral geïnteresseerd in de fotografie als middel. In haar studie onderzoekt ze het werk van fotografen die de fotografie inzetten om mensen zelfstandiger en gelukkiger te maken. Zo beschrijft ze het werk van Achinto Bhadra die in opdracht van Terre des Hommes, een ngo die zich inzet voor de kinderrechten in de derde wereld, portretten maakt van verlaten en mishandelde meisjes in Calcutta. Hij laat de meisjes beslissen hoe ze gefotografeerd worden. Ze kiezen zelf hun kostuum en rekwisieten om hun “andere ik” in beeld te brengen en ontdekken zo andere aspecten van zichzelf. Het resultaat zijn beelden waarin de meisjes hun pijn en woede in kracht en hoop omzetten. Een ander voorbeeld is het werk van Wendy Ewald. Op haar reizen door landen als India en Columbia wordt ze geconfronteerd met armoede en uitsluiting. Kinderen die daar opgroeien zijn vaak ongeletterd en kunnen daardoor hun verhaal niet kwijt. Daarom ontwikkelde Ewald de LTP methode: Learning trough Photography, waarbij analfabete kinderen beelden maken van hun omgeving en zo hun dromen en gevoelens verbeelden. Zelf organiseert Braet workshops waarbij ze fotografie als middel gebruikt. Als fotografe heeft ze ervaren dat een goed portret iemand gelukkig maakt en zelfvertrouwen geeft. In een eerste project met het UZ van Gent, gaat Braet op zoek naar de mogelijkheid om via fotografie kinderen met kanker weerbaarder en gelukkiger te maken. Het gaat om jongeren die letterlijk en figuurlijk littekens overhouden aan hun ziekte. Ze hebben hun haar, een oog, een been verloren. Ze vinden het moeilijk om te praten over zichzelf. Vooral pubers ervaren de gesprekken met therapeuten, dokters en ouders als geforceerd en klappen dicht. Braet laat de kankerpatiëntjes een zelfportret maken om hun de kans te geven zich met, of ondanks, hun littekens als persoon en niet alleen als zieke aan hun omgeving te tonen. Voor de meeste kinderen betekent dit een overwinning op hun ziekte en zichzelf. Ze zijn enthousiast als ze de foto’s mee naar huis nemen. Foto’s die meer tonen dan 1000 woorden. Voor een tweede project werkt Braet met vrouwen tussen de 45 en 61. Een leeftijdsgroep die geconfronteerd wordt met vooroordelen over de ‘overgangsjaren’ en daardoor kwetsbaar is. Tijdens een ontspannen fotosessie laten de vrouwen een portret maken door fotografe Hilde Braet of maken, in alle intimiteit, een zelfportret. In beide gevallen tonen ze zichzelf zoals ze willen zijn. Ook bij hen is het resultaat positief. Ze beseffen dat ze nog altijd fier en zelfzeker door het leven mogen gaan. Ook al beantwoordt de foto niet aan het schoonheidsideaal: het gaat erom wat ze als mens uitstralen. Fotografie is een westerse uitvinding. De ontdekking ervan ging gepaard met het veroveren van de wereld. West-Europeanen en Amerikanen gebruikten de fotografie om andere volkeren die ze door ontdekkingsreizen en kolonisatie leerden kennen, in beeld te brengen en aan de wereld te tonen. Tot op vandaag heeft deze beeldvorming van The Majority World haar ethische dimensie. De koloniale blik dringt door in de eigentijdse reisfotografie via postkaarten en reisbrochures. Toeristen laten zich nog altijd graag met halfnaakte, vaak geïmproviseerde, ‘primitieven’ fotograferen. De koloniale visie overheerst ook in de manier waarop ngo’s in hun brochures ‘de arme landen’ voorstellen. In hun campagnes tonen ze foto’s die het accent leggen op armoede en ellende. Dit schept een eenzijdig beeld van het overgrote deel van de wereldbevolking, die zichzelf hierin meestal niet herkent. Ze zijn immers meer dan alleen maar ‘arm’. Oorzaak van deze beeldvorming zijn volgens Braet de westerse fotografen die de media blijven domineren. Daarom stelt zij een Fair Trade- fotografie voor waarbij lokale, opgeleide fotografen via eigen foto-agentschappen hun beelden wereldwijd verspreiden tegen een billijke vergoeding. Op die manier kan The Majority World werken aan haar eigen emancipatieproces van binnenuit: de mensen weerbaarder, zelfbewuster en gelukkiger maken. Hoewel Braet beseft dat het moeilijk is om het effect van fotografie op het zelfbeeld en de zelfwaardering op lange termijn te meten, stelt ze vast dat werken met beelden heel stimulerend kan zijn. Anders dan de taal die vaak gedomineerd wordt door het machtsjargon van gezagsdragers, heeft fotografie meer interpretatiemogelijkheden. Precies daardoor kan fotografie effectief mensen helpen om zich gelukkiger, weerbaarder en zelfbewuster te maken. In haar onderzoek noemt ze dit soort fotografie ‘Instrumentele Fotografie’. Als fotografe wil ze in de toekomst de mogelijkheden van de ‘Instrumentele Fotografie’, als weergave van de werkelijkheid of als technisch medium, verder onderzoeken. Als cultuurwetenschapster heeft ze in haar masterproef in elk geval duidelijk aangetoond dat fotografie een krachtig medium is waarvoor zeker een ethische functie is weggelegd.

Deze scriptie is vanaf september te koop bij Uitgeverij Garant onder de titel De kracht van een foto. 

Bibliografie

LITERATUURLIJST ALAM Shahidul, ‘The Majority World Looks Back’, in New Internationalist, issue 403 [pdf], augustus 2007, http://www.newint.org/features/2007/08/01/keynote-photography/, geraadpleegd op 9 mei 2010. ALAM Shahidul, ‘The Majority World Looks Back’, in SWINNEN Johan & DENEULIN Luc (eds.), The Weight of Photography, Brussel, Academic and Scientific Publishers & Fotozuid Comm., 2010, pp. 51-65. ARNHEIM Rudolf, Art and Visual Perception. A psychology of the Creative Eye, Berkely, Los Angeles, London, University of California Press, 1974a. ARNHEIM Rudolf, ‘On the Nature of Photography’, in Critical Inquiry, jg. 1, nr. 1, september 1974b, pp. 149-161. BAARDA Ben, DE GOEDE Martijn & TEUNISSEN Joop. Basisboek kwalitatief onderzoek. Handleiding voor het opzetten en uitvoeren van een kwalitatief onderzoek. Groningen, Stenfert Kroese, 2005. BAETENS Jan & VAN GELDER Hilde (eds.), Critical Realism in Contemporary Art. Around Allan Sekula’s Photography, Leuven, 2de editie, Universitaire Pers Leuven, 2010. BARRETT Terry, Criticizing Photographs. An Introduction to Understanding Images, Mountain View, Mayfield Publishing, 1990. BARRETT Terry, Criticizing Photographs. An Introduction to Understanding Images, New York, McGraw-Hill, 2006. BARTHES Roland, La Chambre Claire. Note sur la photographie, Parijs, Gallimard Le Seuil, 1980. BARTHES Roland, Mythologieën, vertaald door Jongenburger Kees, Utrecht, Uitgeverij IJzer, 2002 (1957). BATCHEN Geoffrey, ‘Les snapshots. L’histoire de l’art et le tourant ethnographique’, in Etudes photographiques [pdf], vertaald door Sangis Marine, Parijs nr. 22, oktober 2008, http://etudesphotographiques.revues.org/index999.html , geraadpleegd op 29 april 2010. BENJAMIN Walter, Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid en andere essays, vertaald door Hoeks Henk, Amsterdam, Uitgeverij Boom, 2008 (1936). BERGER John, About Looking, NewYork, Pantheon Books, 1980, First Vintage International Edition 1991. BHADRA Achinto in Christian Lacroix et ses invités [tentoonstellingscatalogus], Arles, Les rencontres d’Arles photographie 2008, 08.07.2008 - 14.09.2009, pp 44-53. BOURDIEU Pierre, ‘Culte de l’unité et différences cultivées’, in BOURDIEU Pierre (ed.), Un Art Moyen. Essai sur les usages sociaux de la photographie (deuxième edition), Parijs, Editions de Minuit, 2007 (1965), pp. 31-106. BOUTTIAUX Anne-Marie, D’HOOGHE Alain, PIVIN Jean Loup & SAINT LEON Pascal Martin (eds), Afrika: Zelfportret. Een eeuw Afrikaanse fotografie, vertaald door Muller Beryl & Van Impe Ellen, Tervuren, Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, 6 mei tot 28 september 2003, Parijs-Tervuren, Ed. Revue Noire, 2003. BOXER Sarah, ‘A Century’s Photo History Destined for Life in a Mine’, in The New York Times [pdf], 15 april 2001, http://www.nytimes.com/2001/04/15/national/15BETT.html , geraadpleegd op 22 juli 2010. BUIKEMA Rosemarie, ‘De verbeelding als strijdtoneel: Sarah Baartman en de ethiek van representatie’, in BUIKEMA Rosemarie & VAN DER TUIN Iris, Gender in media, kunst en cultuur, Bussum, Coutinho, 2007, pp. 78-108. BUIKEMA Rosemarie en VAN DER TUIN Iris, Gender in media, kunst en cultuur, Bussum, Coutinho, 2007. BURGIN Victor, ‘Introduction’, in BURGIN Victor (ed.), Thinking Photography, London, Macmillan,1982. CELANT Germano (ed.), Mapplethorpe, New York, Electa, 1992. COPPENS JAN, De bewogen Camera, Meulenhoff/Landshoff, 1982. DACOS Marin, ‘Le regard oblique’, in Études photographiques [pdf], Parijs nr.11, mei 2002, http://etudesphotographiques.revues.org/index270.html , geraadpleegd op 1 mei 2010. DENEULIN Luc, ‘De Turken denken met hun ogen. Yilmaz Güney, filmkunst en engagement’, in SWINNEN Johan (ed.), Anders zichtbaar. Zingeving en humanisering in de beeldcultuur, Brussel, VUBPRESS & Fotozuid Comm., 2010, pp. 230-240. DEXIA BANK (ed.), Ik of een ander, zelfportretten van Belgische kunstenaars, Brussel, La Renaissance du Livre, 2002. DUBOIS Philippe, L’acte photographique et autres essais, Brussel, Editions Labor, 1990 (1983). ELIAS Willem, Tekens aan de wand, Hedendaagse stromingen in de kunsttheorie, Antwerpen-Baarn, Hadewijch, 1993. ELIAS Willem, ‘De onkunst als onzinnig zingevingsspel. Schets van een agogisch model voor de relatie tussen beeldende kunst en hulpverlening’, in DE VOS K & Labro H. (ed.) De schone slaapster, Prins Kunst als knecht, Leuven, De Kunstbank, 1994, pp. 49-64. ELIAS Willem, ‘Kunst als koevoet, aspecten van de relatie tussen kunsteducatie en agogiek’, in ELIAS Willem en VANWING Tom (red), Vizier op agogiek, Leuven-Apeldoorn, Garant, 2002, pp. 318-343. ELIAS Willem, Aspecten van de Belgische kunst na ’45, Deel I., Gent, Snoeck, 2006. ELIAS Willem, Aspecten van de Belgische Kunst na ’45. Deel II’, Gent, Snoeck, 2008. ELIAS Willem, Door het oog van het penseel [niet gepubliceerde syllabus bij de cursus ‘theorie en praktijk van de kunst- en beeldeducatie’], Brussel, Vrije Universiteit Brussel, 2009. ELIAS Willem, ‘Filosofie van de fotografie: van Benjamin tot Barthes’, in Swinnen Johan (ed.), Anders zichtbaar. Zingeving en humanisering in de beeldcultuur, Brussel, VUBPRESS, 2010, pp. 361-410. ELIAS Willem en SWINNEN Johan, Fotografie in dialoog, Kortrijk, Uitgeverij Groeninghe, 1999. ELIAS Willem & KINDEKENS Ankelien, Het Zelfde en Het Andere. Humanisme stilstaand verbeeld, Brussel, Unie Vrijzinnige Verenigingen, 2009. EVERS Huub, Media-ethiek. Morele dilemma’s in journalistiek, communicatie en reclame, Groningen/Houten, Noordhoff, 2007. EWALD Wendy, The Best Part of Me. Children talk about their bodies in pictures and words, New York – Boston, Little, Brown & Company, 2002. EWALD Wendy & LIGHTFOOT Alexandra, I wanna take me a picture. Teaching photography and writing to children. Boston, Beacon Press, 2001. FLUSSER Vilém, Een filosofie van de fotografie, vertaald door Marc Geeraards, Utrecht, Uitgeverij IJzer, 2007 (1983). FONDATION CARTIER POUR l’ART CONTEMPORAIN, WOODMAN Francesca, SOLLERS Philippe, LEVI STRAUSS David, JANUS Elizabeth, RANKIN Sloan, DASQUPTA Rana (eds.), Francesca Woodman, Parijs, Actes Sud, 1998. FREIRE Paulo, Pedagogie van de onderdrukten, vertaald door J.E.A. Andriessen-Van der Zande en J.P. de Vries (vierde druk), Baarn, In den Toren, 1973. FRIZOT Michel, ‘The age of light’, in FRIZOT Michel (ed.), A New History of Photography, vertaald door Susan Bennett, Liz Clegg, John Crook en Caroline Higgitt, Keulen, Könemann Verlagsgesellschaft mbh, 1998a, pp. 9-13. FRIZOT Michel (ed.), A New History of Photography, vertaald door Susan Bennett, Liz Clegg, John Crook en Caroline Higgitt, Keulen, Könemann Verlagsgesellschaft mbh, 1998b. GIRARDIN Daniel & PIRKER Christian (ed.), CONTROVERSES. Une histoire juridique et éthique de la photographie, Lausanne, Actes Sud/Musée de L’Elisée, 2008. HAANSTRA Folkert, ‘Kunstdisciplines zijn leerbare symbooltalen’, in Interviews [pdf], 20 december 2006, http://www.dirkmonsma.nl/dirkmonsma/cms/cms_module/?obj_id=450 , http://www.dirkmonsma.nl/kunsteducatie/Folkert%20Haanstra.htm, geraadpleegd op 1 mei 2010. HARLAND John, ‘Voorstellen voor een evenwichtiger kunsteducatiemodel’, in Cultuur+Educatie, jg. 8 nr. 23, Utrecht 2008, pp. 12–53. HEILBRUN Françoise, ‘Un symboliste saisi par la modernité’, in: New York et l’art moderne. Alfred Stieglitz et son cercle [tentoonstellingscatalogus], Parijs, Musée d’Orsay, 18 oktober 2004 – 16 januari 2005 / Madrid, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, 10 februari – 16 mei 2006, pp. 31-44. HOOGLAND Renée, ‘Seksualiteit als strijdtoneel: de tomboy en queer studies’, in BUIKEMA Roserarie en VAN DER TUIN Iris, Gender in media, kunst en cultuur, Bussum, Coutinho, 2007, pp. 109-122. INTERNATIONAL TELECOMMUNICATION UNION, Measuring the Information Society [pdf], http://www.itu.int/ITU-D/ict/publications/idi/2010/ geraadpleegd op 23 juni 2010. KOCKAERTS Roger & SWINNEN Johan, De kunst van het fotoarchief: 170 jaar fotografie en erfgoed., Brussel, UPA, 2009. KRAUSS WHITBOURNE Susan, Adult Development & aging, biopsychosocial perspectives, New York, John Wiley & Sons, inc. , 2001. LACROIX Christian (ed.), Les rencontres d’Arles Photographie 2008 [tentoonstellingscatalogus], Arles, Actes Sud, 2008. LIPPARD Lucy, ‘Time capsule’, in BRADLY Will & ESCHE Charles (ed.), Art and Social Change, Londen, Tate Publishing, 2007, pp. 408-421. MATHIJS Ernest & HESSELS Wouter (ed.), Waarheid en werkelijkheid. Feitelijke, fictionele en artistieke representaties van de realiteit, Brussel, VUBPRess, (derde gewijzigde druk) 2007. McCAULEY Anne, ‘Arago, l’invention de la photographie et le politique.’, in Etudes photographiques [pdf] , Parijs nr.2, mei 1997, geraadpleegd op 21 april 2010, http://etudesphotographiques.revues.org/index125.html,. MICHIELSENS Magda, MORTELMANS Dimitri, SPEE Sonja Billet Mic (eds), Bouw een vrouw, sociale constructies van vrouwenbeelden in de media, Gent, Academia Press, 1999. MÜLLER-POHLE Andreas, ‘The Photographic Dimension’, in European Photography [pdf], Göttingen, nr. 53, 1993, http://www.muellerpohle.net/texts/essays/ampthephotographicdimension.ht… , geraadpleegd op 2 mei 2010. MUSEE D’ART MODERNE DE LA VILLE DE PARIS (ed.), Gilbert & George, [tentoonstellingscatalogus], Musée d’Art moderne de la ville de Paris, 4 oktober 1997 tot 4 januari 1998, Paris-Musées, 1997. NEWTON Helmut. & SPRINGS Alice, Us and them, Scalo, Göttingen, 1992. PAES Marie-Clémence, ‘Les gens ne sont pas du bétail’, in: MO Mondiaal Nieuws [pdf], 25 september 2009, p. 2, geraadpleegd op 15 april 2010, http://www.mo.be/index.php?id=63&tx_uwnews_pi2[art_id]=26235&cHash=c6f2…. PETERS Jan Marie, Over Beeldcultuur: fotografie, film, televisie, video, Amsterdam, Rodopi, 1993. PISTERS Patricia, Lessen van Hitchcock. Een Inleiding in de mediatheorie, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2007. RAMAMURTHY Anandi, ‘Fashion Photography. Case study: Tourism, Fashion and The Other’, in WELLS Liz (ed.), Photography: A Critical Introduction. third edition’, New York, Routhledge, 2004, pp. 220-234. ROSLER Martha, ‘In, around, and after thoughts (on documentary phoyography’, in BOLTON Richard (ed.), The Contest of meaning, Londen, The MIT Press, 1992, pp. 303-340. SHERMAN Cindy, Photographic Work 1975-1995, [tentoonstellingscatalogus], Hamburg, Deichtorhallen, 25 mei tot 30 juli 1995,/ Malmö, Konsthall, 26 augustus tot 22 oktober 1995,/ Lucerne, Kunstmuseum, 8 december 1995 tot 11 februari 1996, München, Schirmer Art Books, 1995. SONCK Jacques, Lotgenoten, Leuven, De Kunstbank, 1995. SONTAG Susan, Over fotografie, Baarn, Anthos, 1994 SONTAG Susan, Regarding the pain of others, New York, Picador, 2003. STEICHEN Edward en SANDBURG Carl, The Family of Man, New York, The Museum of Modern Art, 5de druk, 1994. SWINNEN Johan, De paradox van de fotografie. Een kritische geschiedenis, Antwerpen, Hadewijch/Cantecleer, 1992. SWINNEN Johan, Attack ! Fotografie op het scherpst van de snede, Antwerpen, Houtekiet, 1999. SWINNEN Johan, De lichte kamer ; De onverborgen fotografie, Antwerpen-Apeldoorn, Garant, 2005. SWINNEN Johan, Een reis doorheen de Semiotiek in functie van de Beeldcultuur, [niet gepubliceerde tekst] 2009. SWINNEN Johan, What’s the time in Dhaka? The new Photography Thinking, Antwerpen, Artesis University College, 2010a. SWINNEN Johan, ‘Inleiding. Zingeving en humanisering in de beeldcultuur’, in SWINNEN Johan (ed.), Anders zichtbaar. Zingeving en humanisering in de beeldcultuur, Brussel, VUBPRESS, 2010b, pp. 9-21. SWINNEN Johan (ed.), Anders zichtbaar. Zingeving en humanisering in de beeldcultuur, Brussel, VUBPRESS , 2010b. SWINNEN Johan, ‘What’s the time in Dhaka? Schrijven van de wereldgeschiedenis van de fotografie’, in SWINNEN Johan (ed.), Anders zichtbaar. Zingeving en humanisering in de beeldcultuur, Brussel, VUBPRESS , 2010c, pp. 209-217. SWINNEN Johan, ’Observations on the Perils (and Rewards) of Majority World Photography‘, in SWINNEN Johan & DENEULIN Luc (eds.), The Weight of Photography, Brussel, Academic and Scientific Publishers, 2010d, pp. 605-615. SWINNEN Malou, Personae, Leuven, De Kunstbank & uitgeverij P, 1995. THE GUIDE TEAM, ‘Project Phoenix’, in MID-DAY. Make work fun, http://www.mid-day.com/whatson/2010/mar/080310-Photographer-Achinto-Bha…, geraadpleegd op 1 april 2010. VAN GOETHEM Peter, ‘Renzo Martens over zijn film Episode iii – Enjoy Poverty’, in Indymedia, 4 mei 2010, p. 3, http://www.indymedia.be/nl/node/32952, geraadpleegd op 4 juni 2010. VAN HEUKELOM Ineke, Maatschappelijke participatie van vrouwen in de middenleeftijd. Een onderzoek naar de bestuursparticipatie van vrouwen in de middenleeftijd in sociale verenigingen [niet gepubliceerde eindverhandeling], Brussel, Vrije Universiteit Brussel, 2001. VAN HOUCKE Stan, De Oneindige Oorlog. Interview met Kholoud Ajarma en Rich Wiles [pdf], http://www.stanvanhoucke.net/deoneindigeoorlog/interviews/ajarma1.html, geraadpleegd op 1 mei 2010. VAN ROYEN Elke, ‘Queer’, in TIENS TIENS De andere k(r)ant van Gent [pdf], nr. 5, 21/03/2006, p. 36, www.tienstiens.org/node/882, geraadpleegd op 14 april 2010. VLAAMSE KUNSTCOLLECTIE (ed.), Kunstenaarsportretten, [tentoonstellingscatalogus], Gent, Museum voor Schone Kunsten Gent, 26 mei tot 19 augustus 2007, Vlaamse Kunstcollectie, Gent, 2007. VERPLAETSE Jan, Het morele instinct, Amsterdam, Nieuwezijds, 2008. VERTESSEN Liliane, Inflame, [tentoonstellingscatalogus], Aachen, Neuer Aachener Kunstverein, 28 juli – 22 augustus 1991. WELLS Liz (ed.), Photography: A Critical Introduction. third edition’, New York, Routhledge, 2004. WILES Rich, Dreams of Home, Lajee Center, 2007. WILES Rich, Our Eyes. Photography with the children and New Generation of Lajee Center, Lajee Center, 2008. WILES Rich, Behind the Wall. Live, Love, and Struggle in Palestine, Washington D. C., Potomac Books, 2010.