Wonen, in de taal van Heidegger, de ruimtes van Barragan en de beelden van Tarkovski

WONEN

in de taal van Heidegger, de ruimtes van Barragan, en de beelden van Tarkovski

Wonen. Het lijkt zo vanzelfsprekend te zijn voor ons dat we wonen. Maar laten we er eens even bij blijven stilstaan. Wat is wonen eigenlijk? Welke is de betekenis van het wonen voor de mens? Wat is de meerwaarde van het wonende karakter van de mens voor het menselijke leven? De vraag naar het wonen is een zeer omvangrijke vraag. Om ons te begeleiden in onze zoektocht naar het wonen, roepen we aldus de hulp in van drie belangrijke figuren, die net als wij nu, zich de vraag naar het wonen stelden. Deze drie hoofdrolspelers zijn filosoof Martin Heidegger, architect Luis Barragan en cineast Andrei Tarkovski. Zij wijzen ons de weg in de zoektocht naar het wonen, elk vanuit hun persoonlijk raakvlak met het wonen: de denkwereld van de filosofie, de scheppende wereld van de  architectuur en de beeldende wereld van de cinematografische kunst. Deze drie perspectieven geven ons drie verschillende invalshoeken van waaruit we het wonen kunnen beschouwen.

Vooreerst gaan we te rade bij Martin Heidegger. Heidegger brengt ons vanuit een contemplatieve houding over het zijn van de mens op de aarde naar het menselijke wonen. Vanuit dit metafysische oogpunt denken we het wonen en het zijn van de mens samen. Als grondlegger voor de omkering van de oude westerse metafysica en aandacht-schenker voor het zijn in plaats van het zijnde en de mimetische zijnden, is Heideggers gedachtegoed de vertrekbasis om vanuit het perspectief van de filosofie het wonen te denken. Bouwen Wonen Denken is de titel van een werk waarin Heidegger nadenkt over het wonen vanuit zijn zijnsfilosofie. Hierin laat hij ons kennismaken met het fenomeen taal; de taal, die de inzet vormt van de filosofie, waarin de mens als filosoof zijn gedachten uitdrukt. Vanuit het fenomeen van de taal laat Heidegger ons inzien wat een belangrijke waarde vormt in ons onderzoek naar het wonen voor de sprekende mens – de mens die zich uitdrukt in de taal: het is de plek. De vele plekken in de wereld zijn door de sprekende mens, in de taal, tot plek geworden. De bijzondere relatie tussen de filosofische mens en het wonen, komt in het denken nabij de plek goed naar voren.

De tweede protagonist in onze zoektocht naar het wonen is de Mexicaanse architect Luis Barragan. Als architect stelt Barragan met een krachtig gebaar, het bouwen van een huis, een antwoord op de vraag naar het wonen. Barragans mytische architectuur kunnen we de architectuur van de muur noemen. De muur speelt in zijn werk een belangrijke rol, en het is dan ook niet toevallig dat het de muur is die de architectuur tot woonruimte maakt, die het binnen en het buiten van elkaar scheidt. Het fenomeen van het perspectief architectuur dat Barragan ons doet ontdekken zijn de ruimtes. Het driedimensionale karakter van de ruimtes van de architectuur verleent de architectuur haar bijzondere eigenheid en maakt ze tot een ware belevingskunst. De bijzondere aandacht van Barragan die uitgaat naar de ruimtes als fenomeen in de architectuur ontdekken we aan de hand van zijn muzisch werk. Bovendien verplaatsen we ons in de gedachte van de bewoner van Barragans muzische ruimtes: de mens die de ruimtes van zijn architectuur beleeft. Via de wonende mens ontdekken we de grote waarde die de ruimtes van Barragan in zich dragen: het huis.

Tenslotte bekijken we het wonen vanuit een derde hoek. Samen met de Russische filmregisseur Andrei Tarkovski nemen we een beschouwende houding aan ten opzichte van het wonen. Op een beeldende wijze spreekt Tarkovski over het wonen. Zijn films dragen waarachtige levensbeelden in zich, die het fenomeen van de cinematografie zijn. We hebben aandacht voor zijn laatste film – als bekroning op zijn filmoeuvre - het Offer, waarin Tarkovski op een bijzondere wijze aandacht schenkt aan fenomeen van de levensbeelden en leren in het zien van de beelden van het Offer hoe ze de betekenis over het wonen kunnen verrijken. Bovendien zullen we ontdekken op welke wijze de mens zelf levensbeelden kan creëren en als een Tarkovsiaanse mens zijn leven kan opnemen: het is in het creëren van een thuis, een thuis als de belangrijkste waarde van het levensbeeld.

Het verhaal wat de scriptie ons vertelt is vormgegeven als een matrix. Dat wil zeggen dat de scriptie ons een onderzoek aanreikt dat we in twee richtingen kunnen lezen. Vooreerst wordt het verhaal vertelt van de drie protagonisten; Heidegger, Barragan en Tarkovski. Elk verhaal vormt een afgerond geheel en vertrekt vanuit een perspectief (filosofie, architectuur en cinematografie) en dringt door in de fenomenen (taal, ruimtes en beelden) om er de waarden (plek, huis en thuis) in te ontdekken. Deze drie verhalen vormen de denklijnen of ‘assen’ van het onderzoek. Opdat we het belang van deze drie zoektochten niet uit het oog zouden verliezen, is elke denkas verbeeld in een metafoor. Samen met Heidegger bewandelen we de metafoor van ‘de weg’, Barragan leidt ons langs de metafoor van ‘de muur’ en Tarkovski vaart met ons over de metafoor van ‘de stroom’. Deze beeldmetaforen vormen onze houvast in de zoektocht naar het wonen in het oeuvre van de drie protagonisten.

Maar de matrix biedt ook de gelegenheid om af te wijken van de weg, de muur of de stroom. In het verhaal zijn een aantal intermezzo’s ingebouwd: hier benaderen we de matrix in de andere richting. Op elk onderzoeksvlak (perspectieven, fenomenen en waarden) spreken we over de drie protagonisten en het verhaal dat ze vertellen samen. We krijgen zo een aantal essays die niet vertrekken vanuit het oeuvre van een van de hoofdrolspelers maar vanuit de raakvlakken die ze met elkaar hebben: het raakvlak van het perspectief, het raakvlak van het fenomeen en het raakvlak van de waarden. In elk essay vertrekken we vanuit een beeld, een beeld dat ons iets kan vertellen over het wonen, en proberen in het beeldend denken nabij dit beeld de verschillende, verrijkende sporen van Heidegger, Barragan en Tarkovski erin te ontdekken.

De lezer is dan ook vrij te kiezen in welke richting hij de matrix wil ontdekken, in welke richting hij de scriptie wil lezen. Zo kunnen de drie assen van de hoofdrolspelers het eerst worden ontdekt en later de essays gelezen worden die een betere kijk geven op de samenhang tussen de protagonisten. Ook kunnen de essays eerst gelezen worden waarna ze het onderzoek binnen de drie assen zullen versterken.