Best practices in downstream space technology transfer: From ESA Space Solutions and EU Astropreneurs, to Flanders’ Space
Ruimte voor verbetering
Extreme omstandigheden in de kosmische ruimte zoals gewichtloosheid, vacuüm en temperatuurschommelingen vergen systemen die feilloos, betrouwbaar en duurzaam zijn. Het is dan ook niet verwonderlijk dat ruimtevaarttechnologie geschikt is voor alternatieve toepassingen op Aarde. Om die reden is het overdragen van ruimtevaarttechnologie naar de aardse industrie een bron van innovatie en economische groei.
Wat is technologietransfer?
Innovatie is niet altijd het resultaat van een revolutionair nieuwe uitvinding. In feite kan men de meest efficiënte innovaties herleiden tot reeds bestaande technologie. Aan de hand van commerciële spin-offs wordt onderzoek dat binnen een laboratorium plaatsvindt naar de marktplaats overgedragen. Het proces van technologietransfer zorgt dan ook voor valorisatie van onderzoek en ontwikkeling. In tegenstelling tot wat soms als een verspilling van middelen wordt beschouwd leveren investeringen in ruimtevaart dus heel wat op voor onze economie.
Met betrekking tot ruimtevaarttechnologie spreekt men van upstream transfers wanneer het gaat over technologie ter ondersteuning van de ruimtevaart zelf (lanceringen, satellieten, ruimtepakken, etc.). Downstream transfers daarentegen betreffen technologie oorspronkelijk ontwikkeld voor ruimtevaart, maar nadien overgedragen voor een bepaalde toepassing op Aarde. Met downstream doelen we dus op de beweging van de ruimte(vaart) naar onze planeet. In dit artikel wordt verder ingegaan op dit downstream gedeelte.
Oorsprong
De oorsprong van downstream technologietransfer kan men terugbrengen tot NASA’s Apollo tijdperk en heeft tot op de dag van vandaag sporen nagelaten. Zo zijn de verfijnde camera’s die we terugvinden in onze smartphones gerelateerd aan die van de eerste ruimtetelescopen, net zoals ruimte dekens die vandaag gebruikt worden als reddingsdeken. Dergelijke zaken werden reeds ontwikkeld in de jaren 1960, maar slechts weinig mensen leggen daarbij nog de link met ruimtevaart.
Eerder dit jaar organiseerde ESA een rondvraag naar de impact van ruimtevaart op ons dagelijks leven. Hoewel 90% van de ondervraagden een positieve kijk had op ruimtevaart, bleek dat slechts 53% overtuigd was dat ruimtevaart ons dagelijks leven makkelijker maakt. Bovendien werd door de meerderheid de financiële bijdrage aan de Europese ruimtevaartprogramma’s per inwoner geschat op €245, terwijl slechts 33% met “minder dan €20” het juiste antwoord gaf. Slechts 40% gaf dan ook aan dat men zich voldoende geïnformeerd voelde over Europese ruimteactiviteiten. Dergelijke cijfers tonen aan dat er meer aandacht dient te worden besteed aan ruimtevaart, vooral met het oog op zogenaamde downstream toepassingen.
Illustraties
Het transfereren van ruimtevaarttechnologie leidt niet altijd tot een revolutionair nieuw product. Vaak komt het erop aan om een slechts een klein maar superieur onderdeel te integreren in een bestaand concept. Er zijn evenwel een aantal illustraties die tot de verbeelding spreken. Zo werden voor een Volkswagen fabriek betere automatisch geleide voertuigen ontwikkeld op basis van ESA’s ExoMars rover. Naast onderdelen, is het ook mogelijk dat bepaalde methodologieën worden overgedragen. Een mooi voorbeeld daarvan zijn de elektrische bedradingstechnieken voor ESA satellieten die werden opgepikt binnen de Formule 1. Bovendien worden bij 
sommige transfers zowel producten als processen overgeleverd. Om een hoge mate van betrouwbaarheid en duurzaamheid te waarborgen werd voor de ontwikkeling van kunstmatige harten bijvoorbeeld niet alleen gebruik gemaakt van geminiaturiseerde apparatuur van ESA satellieten, maar ook van hun ontwerp, testtechnieken en elektronica. Een laatste illustratie van downstream transfers zijn de technieken die ontwikkeld worden in de ruimte zelf, gewoonlijk via experimenten aan boord van het Internationaal Ruimtestation. Plasma experimenten hebben bijvoorbeeld geleid tot medische toepassingen voor de behandeling van wonden of huidziektes, maar ook tot alledaagse toepassingen zoals het neutraliseren van ongewenste geuren in de keuken.
Actoren
Binnen het proces van technologietransfer komen ruwweg vier verschillende actoren aan bod. Eerst en vooral is er een overdrager nodig. Dit kan een industriële actor zijn, maar evengoed een onderzoeksinstelling waar ruimtevaarttechnologie wordt ontwikkeld. De beweegreden van dergelijke actoren om aan het transfer proces deel te nemen kunnen voortkomen uit eigenbelang, maar kunnen ook publieke belangen dienen. Aan de andere kant van het transfer spectrum bevindt zich de verkrijger van de technologie. Dit kan zowel een publieke als private entiteit zijn die de overgedragen technologie wil gebruiken om producten en diensten te creëren of te verbeteren. Tussen overdrager en verkrijger bevinden zich de gespecialiseerde afdelingen of ondernemingen, alsook de facilitators, die zich bezighouden met de kruisbestuiving tussen ruimtevaart en andere sectoren. Dit zijn de incubators, accelerators, wetenschaps- en technologieparken die het hele proces ondersteunen. De motivatie achter deze tussenpersonen en facilitators reflecteren vaak het algemeen belang. Het technologie transfer proces wordt door deze actoren gestimuleerd ter bevordering van innovatie en ondernemerschap. Dit wil echter niet zeggen dat tussenpersonen en facilitators steeds openbare instellingen zijn, want ook private bedrijven kunnen een dergelijke rol vervullen.
Het proces van technologie transfer binnen Europa kan grotendeels worden opgesplitst tussen de activiteiten van ESA en die van de EU. Ondernemers, start-ups, of gevestigde bedrijven kunnen zich richten tot verschillende initiatieven die er specifiek op gericht zijn om zakelijke, financiële, of technische ondersteuning te bieden. ESA activiteiten zijn van nature gericht op de technische kant van ruimtevaart, maar over de jaren heen werden ook verscheidene porgramma’s opgericht met een focus op de zakelijke en financiële aspecten. Anderzijds legt men bij de EU niet snel de link met ruimtevaart. Toch gingen er de voorbije jaren heel wat middelen naar deze sector, hetgeen zich nu ook uit in specifieke initiatieven ter bevordering van innovatie en ondernemen op basis van ruimtevaart. Een gebrek aan assertiviteit en ondernemen wordt vaak aangeduid als een pijnpunt binnen Europa. De verschillende initiatieven rond het gebruik van ruimtevaart bieden daar een antwoord op.
Ook in eigen land vinden we deze initiatieven terug. In 2018 bracht de Vlaamse Adviesraad voor Innoveren en Ondernemen nog een uitgebreid rapport uit omtrent een Vlaamse ruimtevaart strategie. Datzelfde jaar werd ESA Space Solutions Belgium gelanceerd, een nationaal programma waarin deze Europese initiatieven worden geïmplementeerd.
Een drijvende kracht voor ruimtevaart én onze economie
Omdat de ruimtevaartsector niet langer alleen rond wetenschap en technologie draait maar ook steeds meer rond toepassingen voor eindgebruikers, is het een sector die aan belang wint voor de economie. Hoewel nog niet iedereen dit beseft zijn de Europese ruimtevaartprogramma’s reeds diep geïntegreerd in onze moderne maatschappij. In de digitale en circulaire economie van morgen zal ruimtevaart inderdaad een nog grotere rol spelen.
De bestaande Europese ruimtevaartprogramma’s draaien vooral rond Aardobservatie, telecommunicatie, navigatie, en wetenschap. In het huidige tijdperk van ruimteonderzoek zijn we erin geslaagd om beelden te maken van objecten op ultieme afstand, en zelfs van een zwart gat. Naast de enorme kennis die we opdoen dankzij de verdere verkenning van het universum, leiden deze ruimtevaartprogramma’s ook tot nieuwe producten en diensten. De ontwikkelingen binnen de ruimtevaart over de laatste decennia vormen de grondslag van laptops, draadloze toestellen, exotische materialen, en zelfs kunstmatige organen. De vooruitgang in elektronica, energiebronnen, communicatiesystemen, en robotica voor de verdere verkenning van het Zonnestelsel, bereiken nu ook onze eigen planeet. In de toekomst zullen spin-offs wellicht de toegenomen betrokkenheid van ESA in bemande missies reflecteren. Nieuwe ruimtelaboratoria zullen ervoor zorgen dat er meer experimenten kunnen plaatsvinden in gewichtloosheid, waar een eenvoudigere analyse kan worden gemaakt van biologische processen, vaak met een medische doorbraak tot gevolg. Circulaire systemen zullen verder ontwikkeld worden zodat we op Aarde ons afval op een ecologische manier kunnen hergebruiken.
Technologietransfer binnen de ruimtevaart is een bron van innovatie in ons dagelijks leven. Ondernemers dienen zoveel mogelijk steun te krijgen om dit proces draaiende te houden. Dankzij gedurfd ondernemen wordt een zichtbaar rendement behaald zodat investeringen in de ruimtevaart aantrekkelijk blijven. Om die reden kan men de actoren die instaan voor de valorisatie van onderzoek en ontwikkeling binnen de ruimtevaart, beschouwen als de drijvende kracht achter deze boeiende sector.
Literature
Anonymous, “iOpener Online Gaming Company Financed Through ESA Anonymous European Science and Technology Review”, ProQuest Central, ESTR, 2008, 10.
Bruneel, J., Ratinho, T., Clarysse, B., and Groen, A., “The Evolution of Business Incubators: Comparing demand and supply of business incubation services across different incubator generations”, Elsevier, 2012, 110-121.
Colombo, M., and Delmastro, M., “How Effective are Technology Incubators? Evidence from Italy” Research policy 31, 2001, 1103-22.
ESA, “Down to Earth, How space technology improves our lives”, Technology Transfer Programme, 2009, 75p.
Mian, S., Lamine, W., and Fayolle, A., “Technology Business Incubation: An overview of the state of knowledge”, Elsevier, 2016, 1-12.
OECD, “Handbook on Measuring the Space Economy”, 2012, 20, www.oecd-ilibrary.org/economics/oecd-handbook-on-measuring-the-space-economy_9789264169166-en;jsessionid=KaCwjm-0MIE0hitu2iuP4REv.ip-10-240-5-103, retrieved: 31 May 2019.
Phan, P., Siegel, D., and Wright, M., “Science parks and incubators: observations, synthesis and future research”, 2005.
Phillips, R., “Technology business incubators: how effective as technology Transfer mechanism?” Technol Soc, 2002, 299-316.
Schilling, M., “Strategic Management of Technological Innovation”, McGraw-Hill Education, 2017, chapter 2.
Venturini, K., and Verbano, C., “A systematic review of the Space technology transfer literature: Research synthesis and emerging gaps”, Elsevier, 2014, 98-114.
Veza, I., Gjeldum, N., and Mladineo, M., “Lean Learning Factory at FESB – University of Split”, Procedia CIRP 32, 2015, 132-137.
Policy documents
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, Algemene Beleidsnota Wetenschapsbeleid, 2014, Doc. 54 0588/036, 11p.
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, “Algemene beleidsnota Wetenschapsbeleid”, Doc. 54 0588/036, 2014, 11p.
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, “Beknopt Verslag Commissie voor het bedrijfsleven, het wetenschapsbeleid, het onderwijs, de nationale wetenschappelijke en culturele instellingen, de middenstand en de landbouw”, 2016, CRABV 54 COM 420, 14p.
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, “Schriftelijke vraag en antwoord”, Nr. 0454, Zittingsperiode 54, 24 januari 2017.
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, “Ontwerp van Algemene Uitgavenbegroting voor het begrotingsjaar 2018”, Doc. 54 2690/035, 2017, 18p.
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, “Beleidsverklaring van de staatssecretaris voor wetenschapsbeleid, namens de Commissie voor het bedrijfsleven, het wetenschapsbeleid, het onderwijs, de nationale wetenschappelijke en culturele instellingen, de middenstand en de landbouw uitgebracht door Johan Klaps”, 2017, Doc. 54 0020/070, 32p.
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, “Ontwerp van uitgavenbegroting voor het begrotingsjaar 2018 over sectie 46 – POD Wetenschapsbeleid”, 2017, Doc. 54 2690/035, 18p.
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, “Algemene beleidsnota Wetenschapsbeleid”, 2017, Doc. 54 2708/012, 33p.
Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers, “Algemene beleidsnota Wetenschapsbeleid”, 2018, Doc. 54 3296/022, 35p.
Belgische Senaat, van Christie Morreale, aan de minister van Begroting en van Ambtenarenzaken, belast met de Nationale Loterij en Wetenschapsbeleid Zitting 2018-2019, Schriftelijke vraag nr. 6-2250, 4 maart 2019.
Bloomberg Innovation Index 2017
Center for European Economic Research Manheim, Innovation Indicator, 2014
European Cluster Collaboration Platform, “Space 4.0 (Flemish Space Industry)”, www.clustercollaboration.eu/cluster-organisations/space-40-flemish-space-industry, 31 May 2019.
European Commission, “Horizon 2020 interim evaluation: maximising the impact of EU research and innovation”, 2018, https://ec.europa.eu/transparency/regdoc/rep/1/2018/EN/COM-2018-2-F1-EN-MAIN-PART-1.PDF, retrieved: 1 June 2019.
Federaal Regeerakkoord 2014, 230p.
OECD, “The Measurement of Scientific and Technological Activities: Guidelines for Collecting and Interpreting Innovation Data: Oslo Manual, Third Edition”, 2005, para. 71.
The World Economic Forum, “The Global Competitiveness Report”, 2017.
VARIO, “Flanders’ Space: Een strategie voor de Vlaamse ruimtevaarteconomie”, 2018, 106p, www.vario.be/nl/publicaties/advies-2-flanders-space, retrieved: 25 October 2018.
Vlaams Parlement, Schriftelijke vraag van Peter Van Rompuy aan Philippe Muyters, Nr. 750, 31 augustus 2015.
Vlaams Parlement, Vraag om uitleg over het gebrek aan vooruitgang bij de ontwikkeling van een interfederaal ruimtevaartbureau en het lage aandeel aan Vlaamse 'return on investment' van Koen Van den Heuvel aan minister Philippe Muyters, 2016, www.vlaamsparlement.be/commissies/commissievergaderingen/1088215/verslag/1091015, retrieved: 3 June 2019.
Vlaams Parlement, Schriftelijke vraag nr. 505 van Matthias Diependeale aan Philippe Muyters, 12 April 2017, http://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1269027, retrieved: 2 June 2019.
Vlaams Parlement, Vraag om uitleg over de opvolging van een Vlaamse ruimtevaartstrategie van Lieve Maes aan minister Philippe Muyters, 14 June 2018, https://www.vlaamsparlement.be/commissies/commissievergaderingen/1261608/verslag/1263989, retrieved: 1 June 2019.
Vlaams Parlement, Vraag om uitleg over het advies Flanders' Space: een strategie voor de Vlaamse Ruimtevaarteconomie, van de Vlaamse Adviesraad voor Innoveren en Ondernemen (VARIO), van Lieve Maes aan minister Philippe Muyters, 1332, 22 maart 2018, www.vlaamsparlement.be/commissies/commissievergaderingen/1229784/verslag/1243259, retrieved: 23 April 2019.
Vlaams Parlement, Voorstel van resolutie betreffende de uitbouw en valorisatie van de Vlaamse ruimtevaarteconomie, 1952 Nr. 2, 24 April 2019, http://docs.vlaamsparlement.be/pfile?id=1479603.
VLAIO, “Innovation clusters in Flanders”, www.vlaio.be/nl/andere-doelgroepen/flanders-innovation-entrepreneurship/innovation-clusters-flanders/innovation, retrieved: 31 May 2019.
VLAIO, “Innovative Business Networks”, www.vlaio.be/nl/andere-doelgroepen/flanders-innovation-entrepreneurship/innovation-clusters-flanders/innovative, retrieved: 31 May 2019
VRI, “Invitation seminar: ‘Space 4.0 in Flanders’”, 2018, https://vri.vlaanderen/en/invitation-seminar-space-4-0-in-flanders/, retrieved: 30 May 2019.
VRI, “Partij standpunten aangaande hun toekomstig "Beleid voor de ruimtevaart sector in Vlaanderen" 16 mei 2019”, 2019, https://vri.vlaanderen/wp-content/uploads/2019/05/Partij-standpunten-ruimtevaartbeleid-v1-volledige-tekst.pdf, retrieved: 1 June 2019.
VRWI, Federaal wetenschapsbeleid vraagt proactieve houding Vlaanderen, Advies 200, 2014, 9p.
VRWI, “Beleidsbrief Werk, Economie, Wetenschap en Innovatie, Advies 211, 2015, 24p.
VARIO, “Flanders’ Space: Een strategie voor de Vlaamse ruimtevaarteconomie”, 2018, 5, www.vario.be/nl/publicaties/advies-2-flanders-space, retrieved: 25 October 2018.
Legislation
Artikel 6bis, § 2 van de bijzondere wet tot hervorming der instellingen van 1980, www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&cn=1980080802&table_name=wet.
“Besluit van de Vlaamse Regering tot regeling van de steun voor innovatieclusters in Vlaanderen”, 4 March 2016, www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi/change_lg.pl?language=nl&la=N&table_name=wet&cn=2016030413.
Online information
Astropreneurs, “Call for Startups: Notes and Guidance for Applicant Startups”, https://astropreneurs.eu/wp-content/uploads/2018/06/Astropreneurs_Call_Startups_Guidance_ver1.0_FINAL_20180604.pdf, retrieved: 17 May 2019.
Astropreneurs, ”Astropreneurs & SpaceUp signed a MOU to collaborate2019”, https://astropreneurs.eu/astropreneurs-spaceup-signed-a-mou/.
Braeckman, B., “Guidance and advice for innovation subsidies”, https://verhaert.com/guidance-advice-innovation-subsidies/, retrieved: 4 June 2019.
EBAN, “Participate in the Space Academy, Accelerate Your Start-up on the Road to Maturity!”, www.eban.org/participate-in-the-space-academy, retrieved: 28 May 2019..
EBAN, “Participate in the Space Academy, Accelerate Your Start-up on the Road to Maturity!”, 2018, www.eban.org/participate-in-the-space-academy, retrieved: 22 May 2019.
Elderling, C., “We need more Space!”, 2019, www.linkedin.com/pulse/we-need-more-space-cornelis-niels-eldering/, retrieved: 30 May 2019.
ESA, “The Harris Interactive survey - Europeans and space activities”, http://esamultimedia.esa.int/docs/corporate/European_and_space_activities_Harris_results.pdf, retrieved: 6 June 2019.
ESA, “Space tech modernizes Portuguese factory”, 2018, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/TTP2/Space_tech_modernizes_Portuguese_factory, retrieved: 4 June 2019.
ESA, “From Red Mars to Green Earth”, www.esa-tec.eu/success-stories/from-space/from-red-mars-to-green-earth/, retrieved: 24 May 2019.
ESA, “Space radiation detector can help to spot fakemasterpieces”, 2019, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/Space_radiation_detector_can_help_to_spot_fake_masterpieces, retrieved 24 May 2019.
ESA, “Identifying Alzheimer's Using Space Software”, www.esa-tec.eu/success-stories/from-space/identifying-alzheimers-using-space-software/, retrieved: 24 May 2019; ESA, “Space brings savings to offshore oil and gas”, www.esa-tec.eu/success-stories/from-space/space-brings-savings-to-offshore-oil-and-gas/, retrieved: 24 May 2019.
ESA, “Space brings savings to offshore oil and gas”, www.esa-tec.eu/success-stories/from-space/space-brings-savings-to-offshore-oil-and-gas/, retrieved: 24 May 2019.
ESA, “Drive me to the Moon”, www.esa-tec.eu/success-stories/from-space/drive-me-to-the-moon/, retrieved 24 May 2019.
ESA, “Space in your heart”, www.esa-tec.eu/success-stories/from-space/space-in-your-heart/, retrieved: 24 May 2019.
ESA, “Plasma medicine – How space science improves patient care”, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/TTP2/Plasma_medicine_how_space_science_improves_patient_care, retrieved: 24 May 2019.
ESA, “Cold plasme freshes up French Fries”, 2016, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/TTP2/Cold_plasma_freshens_up_French_fries, retrieved: 24 May 2019.
European Commission, “What is an SME?”, https://ec.europa.eu/growth/smes/business-friendly-environment/sme-definition_en, retrieved 24 May 2019.
ESA, ESA Business Incubation Centres, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/Business_Incubation/ESA_Business_Incubation_Centres12, retrieved: 13 May 2019.
ESA, “Thirteen innovations from succesful ESA BIC Madrid start-ups”, 2019, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/TTP2/Thirteen_innovations_from_successful_ESA_BIC_Madrid_start-ups, retrieved: 15 May 2019.
ESA BIC Madrid, www.madrimasd.org/emprendedores/esa-bic-comunidad-madrid/documentacion, retrieved 13 May 2019.
ESA BIC UK, https://stfc.ukri.org/innovation/our-facilities-and-services/european-space-agency-business-incubation-centre-uk/, retrieved: 9 May 2019.
ESA Business Applications, https://business.esa.int/, retrieved 14 May 2019.
ESA Business Applications, Space4Sport Kick-Start, https://business.esa.int/funding/invitation-to-tender/space4sport-kick-start, retrieved 14 May 2019.
ESA Business Applications, Kick-Start Activities, https://business.esa.int/news/kick-start-activities-new-funding-opportunity-for-innovative-applications-ideas, retrieved: 14 May 2019.
ESA, “ESA Business Incubation Centres Belgium”, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/Business_Incubation/ESA_Business_Incubation_Centres7, retrieved: 27 May 2019.
ESA Technology Transfer Programme Office, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/TTP2/National_Technology_Transfer_Initiatives, retrieved: 26 May 2019.
ESA Space Solutions Belgium, “Feasibility Studies”, https://spacesolutions.be/feasibility-studies/, retrieved: 27 May 2019.
ESA Space Solutions Belgium, “Belgian Technology Transfer Demonstrators”, https://spacesolutions.be/demonstrator/, retrieved: 27 May 2019.
ESA, “Technology Transfer Demonstrators”, 2018, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/TTP_Business_Opportunities/Technology_Transfer_Demonstrators, retrieved: 15 May 2019.
ESA, “Space solutions”, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/Space_solutions/Space_solutions2, retrieved: 25 April 2019.
ESA, “Our future in the space age”, www.esa.int/Our_Activities/Space_Engineering_Technology/TTP2/Our_Future_in_the_Space_Age, retrieved: 24 April 2019.
European Commission, “What is Horizon 2020?”, https://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/en/what-horizon-2020, retrieved: 3 April 2019.
European Commission, “Horizon Europe - the next research and innovation framework programme”, https://ec.europa.eu/info/designing-next-research-and-innovation-framework-programme/what-shapes-next-framework-programme_en, retrieved: 26 May 2019.
European Commission, “Participant Portal H2020 Online Manuel, http://ec.europa.eu/research/participants/docs/h2020-funding-guide/cross-cutting-issues/international-cooperation_en.htm, retrieved: 16 May 2019.
European Commission Directorate-General for Research & Innovation, “Associated Countries to Horizon 2020”, http://ec.europa.eu/research/participants/data/ref/h2020/grants_manual/hi/3cpart/h2020-hi-list-ac_en.pdf, retrieved: 16 May 2019.
European Commission, “Horizon 2020 Sections”, https://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/h2020-sections, retrieved: 16 May 2019.
European Commission, “COMPET-7-2017 - Technology transfer and business generators”, https://cordis.europa.eu/programme/rcn/701814/en, retrieved: 17 May 2019.
European Commission, “Technology transfer and business generators”, 2017, https://ec.europa.eu/info/funding-tenders/opportunities/portal/screen/opportunities/topic-details/compet-7-2017, retrieved: 16 May 2019.
European Commission, “COMPET-7-2017 - Technology transfer and business generators”, 2017, https://cordis.europa.eu/programme/rcn/701814/en, retrieved: 16 May 2019.
European Commission, “Turning space-related ideas into viable businesses and promoting opportunities for entrepreneurs coming from space and non-space sectors”, https://cordis.europa.eu/project/rcn/212903/factsheet/en, retrieved: 16 May 2019.
European Commission, ”Assisting European SPACE Start-ups in scaling UP”, https://cordis.europa.eu/project/rcn/216072/factsheet/en, retrieved: 28 May 2019.
Federal Portal Belgium, “Belgium, a federal state”, www.belgium.be/en/about_belgium/government/federale_staat, retrieved: 26 May 2019.
Luypaert, J., “Belgian Bakery Bold About Baking Bread On Mars”, 2019, https://onestagetospace.com/2019/04/17/belgian-bakery-bold-about-baking-bread-on-mars/, retrieved: 5 June 2019.
Space in Africa, “How ESA Business Incubation Centre could help boost commercial space innovations in Africa”, 2019, https://africanews.space/how-esa-business-incubation-centre-could-help-boost-commercial-space-innovations-in-africa/, 28 May 2019.
SpaceUp, “SpaceUp Newsletter #1”, 2018, https://mailchi.mp/e35b9768c97e/spaceup-newsletter-90671?e=2ce8e87117, retrieved: 19 May 2019.
Space4Sport Webinar, 7 & 14 May 2019.
VARIO, www.vario.be/en/about-us, retrieved: 30 May 2019.
Verhaert, “Launch ESA Space Solutions Belgium”, https://verhaert.com/esa-space-solutions-belgium-brings-entrepreneurs-closer-to-space-technology-and-know-how/, retrieved: 30 May 2019.
Waes, S., “Minister Sleurs witnesses contract award by ESA to Verhaert”, 2016, https://verhaert.com/press-conference-esa-prime/, retrieved: 15 May 2019.
Weblinks
www.patentinspiration.com/?fbclid=IwAR2dEo8qztTrD6EXpPkT52eCoaoxazSBzWQt29ncZNxoxCJR-m5LlEclKxM.