Geneeskunde in het Tweestromenland: hocus pocus of wetenschap?

“De wetenschap die schuil gaat achter de geneeskunde in het Tweestromenland bereikte pas hetzelfde niveau in de Westerse wereld op het einde van de 19e eeuw.”

Ongeveer 6000 jaar geleden ontstond een bloeiende maatschappij in het Tweestromenland, het gebied tussen Eufraat en Tigris. Deze maatschappij is de allereerste die het schrift ontwikkelde en zich onder andere bezighield met cultuur, politiek, economie en wetenschap. Alles werd zorgvuldig bijgehouden op kleitabletten. Verschillende van deze kleitabletten beschrijven allerlei ziekten en hoe deze genezen moesten worden. Deze teksten hebben het ook over verschillende soorten artsen, maar maakten zij nu gebruik van hocus pocus of wetenschappelijke methoden om ziekten te genezen en medische mysteries op te lossen?

Vandaag wordt er vaak een onderscheid gemaakt tussen alternatieve genezingswijzen en wetenschappelijke methoden. Homeopathie en accupunctuur enerzijds en medicijnen en chirurgie anderzijds. Voor hedendaagse onderzoekers is het onderscheid tussen deze genezingswijzen in de Oudheid veel moeilijker te onderscheiden.

Als we de kleitabletten letterlijk interpreteren, wordt alles beschreven met een hoog hocus pocus gehalte. Zo moeten zalfjes onder de sterren geplaatst worden en moeten er allerlei demonen uitgedreven worden om de patiënt te verlossen van zijn ziekte.

Wanneer we de teksten beter gaan analyseren en vergelijken met andere tekstbronnen blijkt dat het plaatsen van zalfjes onder de sterren enkel gebeurde wanneer het mengsel bier bevatte. Zalven met wijn en andere vloeibare bestanddelen zijn ook gekend maar deze werden niet onder de sterren geplaatst. De meest logische verklaring voor het “plaatsen onder de sterren” is dat het mengsel een nacht tijd nodig had om voldoende te binden. De rituele of magische verklaring dat goden hun kracht in het mengsel zouden inbrengen gaat dus niet meer op. Maar al te vaak worden deze teksten te magisch geïnterpreteerd. Kunnen we deze lijn dan ook doortrekken naar de uitvoerders van de geneeskundige praktijk? Vooraleer we deze vraag kunnen beantwoorden moeten we eerst bekijken wie deze artsen nu precies zijn.

Asu en ashipu

De artsen werden beschreven als asu en ashipu. Beiden behoorden tot de rijke burgerij, genoten een schrijversopleiding en kregen ook vakken zoals anatomie. De asu is vergelijkbaar met een arts die alledaagse kwalen behandelde zoals het stelpen van een bloedneus, wonden genezen etc., maar hij beoefende ook chirurgie. De ashipu wordt beschouwd als een priesterdokter die zich vooral bezig hield met vage klachten en mysterieuze ziekten zoals: epilepsie, hoofdpijn, buikklachten,..

Tal van onderzoekers beweren dat de priesterdokter zich hiervoor enkel beriep op religie en rituelen en dus geen wetenschappelijke opleiding genoot. Recent onderzoek toont aan dat de priesterdokter zich niet enkel bezighield met het uitdrijven van demonen en boze geesten, maar dat hij daarnaast weldegelijk een wetenschappelijke opleiding kreeg. Dit blijkt uit verschillende brieven, waaronder een van een man uit een rijke familie die eerst de opleiding tot arts krijgt en pas later priesterdokter wordt, omdat zijn vader dat ook was. Het lijkt er dus op dat de religieuze functie van priesterdokter een overerfbare titel was. Nadat de zoon de titel had overgeërfd van zijn vader, veranderde zijn professionele loopbaan: van het behandelen van alledaagse kwalen naar het ritueel zuiveren van huizen, tempels en het uitdrijven van demonen en boze geesten bij personen met mysterieuze ziekten.

Abacadabra

Maar hoe ging een uitdrijving in zijn werk? Dit kon op verschillende manieren gebeuren, zoals blijkt uit de kleitabletten. Eerst en vooral was het belangrijk om demonen zo ver mogelijk van je vandaan te houden. Daarom droegen veel mensen amuletten met kralen die bepaalde demonen afstoten. In de huizen werden plaketten geplaatst waar de demon op afgebeeld stond. Op de achterkant van deze plaketten stonden zinnen die geen zinnige vertaling hebben, een soort abacadabra. Deze vreemde zinnen moesten de demon afschrikken wanneer die langs de huizen dwaalden.

Figuur 1: Amulet dat moet beschermen tegen de vrouwelijke demon Lamashtu. Op de voorzijde is de demon te zien, aan de achterzijde de nietszeggende zinnen (Götting 2009, no. 12).

Wanneer deze voorzorgsmaatregelen geen effect hadden kon je alsnog bezeten geraken. Vanaf dan kon enkel de ashipu of priesterdokter je nog redden. De priesterdokter ging dan meestal naar het huis van de patiënt en verzorgde hem of haar daar. De ruimte werd gezuiverd met wierook. Soms werd er ook een beeltenis gemaakt van de demon uit klei. Dit kan vandaag vergeleken worden met voodoopraktijken. De priesterdokter bracht ook zalven met verschillende kruiden aan op het lichaam van de patiënt. Tijdens dit proces werden er allerlei gebeden herhaald. Aanvankelijk lijkt het er dus op dat de geneeskunde een hoog hocus pocus gehalte had. De priesterdokter had echter kennis van geneeskrachtige planten. Er is dus meer wetenschap aanwezig dan we op het eerste zicht zouden denken. Dit blijkt ook uit de archeologische bronnen.

Figuur 2: Patiënt in behandeling bij de priesterdokter (Teissier 1984, no. 231 in Ornan 2014, 20).

Archeologische bronnen: Medische instrumenten en chirurgie

Op verschillende plaatsen in het Tweestromenland zijn vreemde metalen voorwerpen gevonden tijdens opgravingen. Na grondig onderzoek bleek dat deze voorwerpen gebruikt werden door de asu of de “gewone” arts.

Figuur 3: Tube uit brons, gebruikt om de plasbuis vrij te maken (VA Bab 07584).

Het gebruik van deze medische instrumenten wordt immers verklaard in de teksten. Zo is er een tekst die beschrijft hoe een man verlost moet worden van nierstenen. Om dit op te lossen werd een tube in de plasbuis ingebracht. Deze pijnlijke behandeling moest de patiënt verlossen van zijn vervelend ongemak. Niet alleen de medische instrumenten zijn teruggevonden maar ook het resultaat van het gebruik ervan. Zo is er in de stad Shahr-e Sukhteh (Iran) een schedel gevonden met een opmerkelijke insnijding. De insnijding is opzettelijk gemaakt met een scalpel. Aan de schedel was te zien dat de patiënt leed aan een waterhoofd, waardoor de druk op de hersenen te groot werd. De artsen moesten dus ingrijpen om de druk te verlichten en het leven van de patiënt te redden. Deze archeologische vondsten wijzen dus zeker op een wetenschappelijke basis en kennis van het menselijk lichaam, zowel vanbinnen als vanbuiten.

Figuur 4: Schedel met chirurgische sporen (Naser Moghadasi 2014).

We mogen besluiten dat de geneeskunde in het Tweestromenland bestond uit hocus pocus én wetenschap, in plaats van hocus pocus of wetenschap én dat het niveau van de geneeskunde zeer hoog was. De gemiddelde levensverwachting lag maar liefst op zo’n 70 jaar. Deze levensverwachting bereikte men pas in de Westerse wereld op het einde van de 19e eeuw.